اقتصاد خلاق

اقتصاد خلاق؛ اقتصاد مبتنی بر خلاقیت و ایده‌های نو.

اقتصاد خلاق، از جمله بخش‌های اقتصاد جهانی است که سریع‌ترین رشد را در جهان به‌خود اختصاص داده و برای توسعۀ اقتصادی تمامی کشورها، به‌خصوص کشورهای در حال توسعه، گزینه‌ای عملی و مهم به‌شمار می‌رود. اقتصاد خلاق با هدف حمایت از ارزش نوآوری، خلاقیت و کارآفرینی در جامعه و در سطح جهانی ایجاد شده و به ارتقای خلاقیت، فناوری، فرهنگ، کارآفرینی و نوآوری منجر شده است. امروزه، این نوع اقتصاد، سهم و نقش مهمی در تولید ثروت در جهان دارد و در ایران، نیازمند توجه هنرمندان، مجموعه‌داران و مدیران فرهنگی و دولتی است.

مفهوم‌شناسی

خلاقیت و نوآوری به‌عنوان راهکار برون‌رفت از فضای یکنواخت علمی و پژوهشی، امروزه در کانون توجه بسیاری از کشورها است. ایران نیز روند خلاقیت در اقتصاد را شناسایی کرده و برای رشد درآمدهای خود بر آن متمرکز شده است. اقتصاد خلاق، مفهومی در حال تکامل بوده که بر تعامل میان خلاقیت و ایده‌های انسانی، مالکیت معنوی، دانش و فناوری استوار است. بانک توسعۀ آمریکا، اقتصاد خلاق را گروهی از فعالیت‌ها تعریف کرده که از طریق آنها می‌توان ایده‌ها را به کالاها و خدمات فرهنگی و خلاقانه تبدیل کرد، در حالی‌که ارزش آنها به‌واسطۀ حقوق مالکیت معنوی حفظ شود. سازمان جهانی مالکیت معنوی (WIPO) صنایع را براساس میزان وابستگی فعالیت‌های آنها به کپی‌رایت، تقسیم‌بندی کرده است. از سوی دیگر، اقتصاد خلاق بر صنایع خلاق مبتنی بوده و در صنایع خلاق نیز اندیشه، ایده، سوژه و خلاقیت به‌عنوان مواد اولیه شناخته می‌شوند که خروجی آنها نیز کالا و خدماتی است که مشمول مالکیت فکری و معنوی است. برخی کارشناسانِ اقتصادی، خلاقیت را عنصری بالاتر از دانش، برای پیشرفت اقتصادِ امروزی می‌دانند. امروزه، برای سنجش این توانمندی، شاخص خلاقیت ارائه شده که ترکیبی از چهار عامل برابر از نظر وزنی است:

1. قابلیت ترکیب شدن دستاوردهای نظری طبقۀ خلاق با نوآوری‌های عملی؛
2. وجود صنایع فوق‌پیشرفته و استفادۀ شرکت‌ها و صنایع مختلف از خدمات آن؛
3. میزان نوآوری به‌ازای هر فرد که باید معیارهای ارزیابی مشخصی داشته باشند؛
4. تنوع (قومیت، مذهب، نژاد، سلیقه و سبک زندگی) که با وجود فعالیت اقشار مختلف در مشاغل گوناگون سنجیده می‌شود.

تفاوت خلاقیت و اقتصاد خلاق

خلاقیت، بر تعامل میان ایده‌ها، خلاقیت انسان، مالکیت معنوی، دانش و فناوری استوار است؛ در حالی‌که، اقتصاد خلاق دربرگیرندۀ تمامی صنایعی است که بر فعالیت‌های خلاقانه تکیه دارند.

پیشینه

اقتصاد خلاق، برای نخستین‌بار، توسط نویسنده و نظریه‌پرداز انگلیسی، جان هاوکینز، در سال 2001م معرفی شد. او به تولید ارزش و سرمایه نامتعارف از تلفیق خلاقیت و اقتصاد، توجه کرد. امروزه، اقتصاد خلاق، در سراسر جهان، موضوعی ویژه در بخش اجتماعی- اقتصادی خوانده می‌شود که در جهانِ در حال توسعه، به‌دلیل داشتن پتانسیل بالا، دارایی‌های خلاق و منابع فرهنگی غنی، مورد توجه بسیار قرار گرفته است. منابع غنی در کشورهای در حال توسعه، فرصتی فراهم می‌کنند تا آنها علاوه بر ارائۀ هویت‌های فرهنگی منحصربه‌فرد خود در قالب خدمت یا محصول، با رشد اقتصادی فزاینده و ایجاد شغل، به مشارکت بیشتری در اقتصاد جهانی دست‌یابند. این در حالی است که کشور ایران، با وجود برخورداری از گنجینه و ذخایر ارزشمند تاریخی، فرهنگی، هنری و نیز جوانان نخبه و هنرمند، هنوز از شتاب لازم و اثرگذار در اقتصاد خلاق برخودار نیست. در صورتی‌که اگر این حوزه، همچون بخش‌هایی مانند نفت، گاز و سایر معادن، مورد اعتماد مسئولین و مدیران کشوری قرار بگیرد، بزرگ‌ترین میزان توسعۀ اقتصادی کشور و نیز اشتغال‌زایی در ایران را به‌دنبال خواهد داشت.

مفاهیم و معیارهای اقتصاد خلاق

مفاهیم و معیارهای اقتصادی که خلاق باشد شامل شهرهای خلاق، طبقۀ خلاق، صنایع فرهنگی و نیروی کار فرهنگی است که با یکدیگر ارتباط و رقابتی نزدیک داشته و در نهایت، خروجی این صنایع همگی بر خلاقیت استوار بوده و منجر به مالکیت فکری و معنوی می‌شود.

عوامل مؤثر بر اقتصاد خلاق ایران

کارشناسان، سه عنصر اصلی را به‌عنوان عوامل مؤثر بر اقتصاد خلاق در جامعۀ ایران معرفی کرده‌اند:

1. فناوری: استفاده از اینترنت و فناوری‌های ارتباطی نحوۀ تولید، توزیع و مصرف محتوای خلاق؛
2. تقاضا: درصورت افزایش درآمدهای حقیقی خانوار، الگوی مصرف جامعه به‌سمت صنایع خلاق تغییر کرده و جایگاه صنایع خلاق در سبد خانوار شکل می‌گیرد. در نتیجه، مصرف‌کنندگانی ایجاد می‌شوند که خود نیز خالقان محصولات خلاق هستند؛ زیرا مصرف صنایع خلاق نیز خلاقیت را افزایش می‌دهد.
3. گردشگری: مسافری که وارد ایران می‌شود، بیشتر از هر چیز، به‌دنبال کالاهای فرهنگی است که یادآور فرهنگ ایران باشد؛ حتی کالاهای مصرفی از جمله موسیقی محلی و خرید صنایع دستی که گردشگر انجام می‌دهد، چه با هدف رفع نیاز او و چه به‌عنوان هدیه و سوغات، به افزایش تقاضای خارجی و ارزآوری منجر می‌شود که در نهایت به‌معنای توسعۀ اقتصاد خلاق و نیز اقتصاد فرهنگی در جامعۀ ایران است.

اهداف و منافع اقتصاد خلاق

1. رشد اقتصاد- اجتماعی جامعۀ هنری؛ مفهوم اقتصاد خلاق در حوزۀ هنر می‌تواند عاملی مهم برای رشد اقتصادی و اجتماعی جامعۀ هنر باشد که به فعالیت خلاق ذهن و پردازش فکر هنرمندان نیاز دارد.
2. تقویت محیط زیست؛ در صورتی‌که اقتصاد خلاق از اقتصاد کلاسیک پیشی بگیرد، دوستی با طبیعت و محیط زیست نیز رونق می‌یابد؛ زیرا در این نوع از اقتصاد، صنایع، برداشت کمتری از طبیعت و محیط زیست داشته و در نتیجه، آسیب و آلودگی کمتری را به محیط زیست وارد می‌کنند.
3. اشتغال‌زایی؛ اقتصاد خلاق، مشاغلی را ایجاد می‌کند که نمی‌توانند جایگزین ماشین‌ها و فناوری‌ها شوند زیرا به خلاقیت و هوش هیجانی انسانی نیاز داشته و وابسته هستند. توسعۀ اقتصاد خلاق نیازمند مدارسی است که خلاقیت را تشویق کرده، ایده‌ها را به اشتراک گذاشته و تجربه کنند.
4. توسعۀ اجتماعی؛ اقتصاد خلاق، علاوه بر ایجاد مزایای اقتصادی، ارزش غیرپولی نیز ایجاد کرده و به‌صورت قابل توجهی در دست‌یابی به توسعۀ اجتماعی فراگیر و پایدار کمک می‌کند.
5. رشد سریع؛ اقتصاد خلاق، پتانسیل فرهنگ، دانش بومی و نوآوری را به‌عنوان منابع اقتصادی در اختیار خود قرار داده و دارای یکی از سریع‌ترین رشدها و مقاوم‌ترین بخش‌های اقتصادی است.
6. ارزش فرهنگی؛ اقتصاد خلاق، علاوه بر ارزش تجاری، دارای ارزش فرهنگی هست. بسیاری از کشورهای جهان به‌منظور تقویت قدرت نرم خود در عرصۀ جهانی، در صنایع فرهنگی و خلاقانۀ محلی و منطقه‌ای در جوامع خود سرمایه‌گذاری کرده‌اند.
7. بهبود و کاهش مسائل اجتماعی؛ اقتصاد خلاق، می‌تواند مسائل اجتماعی را بهبود ببخشد و به‌دلیل نیاز به سرمایۀ اندک ملی، در بین اقشار آسیب‌پذیر جامعه، اشتغال‌زایی می‌کند. بنابراین، بسیاری از آسیب‌های اجتماعی که ناشی از فقر و بیکاری هستند، کاهش یافته و عدالت اقتصادی- اجتماعی نیز افزایش می‌یابد.
8. حمایت از ایده‌های خلاق؛ در اقتصاد خلاق، نبوغ فکری و بدیع بودن ایده، ارزش اقتصادی پیدا کرده و به رشد و توسعۀ پایدار در جوامع منتهی می‌شود. در این زمینه، لازم است تا قوانین و دستورالعمل‌هایی در رابطه با حفاظت و حمایت از حقوق مالکیت معنوی و فکری افراد وجود داشته باشد تا آنها بتوانند بدون استرس و دغدغۀ کپی شدن آثار و ایده‌های خود، فعالیت‌های خود را توسعه دهند.

اقتصاد خلاق در جهان

در حال حاضر، در حدود 3 تا 5 درصد از تولید ناخالص داخلی در سطح جهان و نیز 6.2 درصد از کل مشاغل جهانی را صنایع خلاق در برگرفته‌اند. آمارهای مربوطه، همچنین، نشان داده‌اند که در دوران پساکرونا، گردش مالی اقتصاد خلاق در حدود 2669 میلیارد دلار و میزان اشتغال جهانی آن نیز 50 میلیون شغل در سطح جهان بوده است. بیشترین سهم اقتصاد خلاق با آماری در حدود 35 تا 40 درصد به کشورهای آسیای شرقی تعلق دارد. پس از آن، کشورهای آفریقایی و خاورمیانه، 15 درصد از اقتصاد خلاق را به‌خود اختصاص داده‌اند. آمارها همچنین نشان داده‌اند که تا سال 2024م، بسیاری از کشورهای جهان به اقتصاد خلاق اهمیت داده و برای آن برنامه‌ریزی کرده‌اند. ترکیه، دومین تولیدکنندۀ سریال در جهان و امارات، به‌خصوص شهر دبی با راه‌اندازی انواع گالری و حراجی، تصمیم دارند تا قطب هنرهای تجسمی را به خود اختصاص دهند. کشور عربستان نیز در سال‌های اخیر، بخشی از تمرکز خود را بر توسعۀ اقتصاد خلاق گذاشته است. از سوی دیگر، به‌دنبال شیوع بیماری کرونا که بر اقتصاد جهانی تأثیرات منفی و عمیقی گذاشت، بسیاری از کشورهای دنیا، به‌دنبال چاره‌جویی برای کاستن تبعات آن برآمدند. در این فضا، بسیاری از هنرمندان، بنگاه‌داران و جامعۀ بزرگ‌تر کارآفرین و خلاق، به‌صورت فزاینده‌ای به پلتفرم‌های مجازی روی آورده و به برگزاری کنسرت‌ها و نمایشگاه‌های دیجیتالی آنلاین اقدام کردند. همچنین، اقتصاد خلاق و تأثیر چشم‌گیر آن بر تقویت قدرت نرم کشورها باعث شد تا بسیاری از کشورها با بهره‌وری از این حوزه و برندسازی در بخش‌های مختلفی همچون فرهنگ و غذا، اعتبار جهانی کسب کنند؛ برای مثال، کشور هند، دارای یکی از نرم‌ترین اقتصادهای خلاق، غنی و متنوع در جهان است؛ از بزرگ‌ترین صادرات فرهنگی هند می‌توان به تولیدات انبوه این کشور در صنعت فیلم‌سازی بالیوود اشاره کرد. هند در یوگا و صنایع غذایی نیز اقتصاد خلاق خود را تقویت کرده و به جذابیت جهانی خود افزوده است. این کشور، با بهره‌گیری از تکنولوژی و آمیختن نوآوری با شیوه‌های سنتی، دایرۀ اقتصاد خلاق خود را گسترده‌تر کرده و در بازار جهانی حوزۀ سلامت که 4.5 تریلیون دلار گردش مالی دارد، عرض‌اندام ویژه‌ای کرده است. اقتصاد خلاق در کشور مالدیو نیز در حوزۀ گردشگری بسیار چشمگیر بوده است. گردشگری، اقتصاد خلاق را در این جزیرۀ کوچک هدایت کرده و پایۀ اصلی اقتصاد این کشور را تشکیل داده است. صنایع فرهنگی که همچون نمادی از میراث فرهنگی یک ملت و بخش جدایی‌ناپذیر برای پیشرفت قدرت نرم جامعه به‌شمار می‌روند، نقشی مهم در رونق اقتصادی جزیرۀ مالدیو داشته و به حفظ معیشت محلی مردم این منطقه کمک شایانی کرده است. در اروپا، اقتصاد خلاق در فرانسه، با استخدام بیش از ششصد هزار نفر و نیز اختصاص بیش از 2درصد از تولید ناخالص داخلی، به یکی از عناصر کلیدی قدرت نرم در این کشور تبدیل شده است. در این میان، مظاهر فرهنگی و هنری شامل موسیقی، سینما، هنرهای زیبا، ادبیات، میراث فرهنگی و معماری، هویتی منحصربه‌فرد به کشور فرانسه داده که ریشه در آرمان‌های هنر زندگی در این جامعه دارند. فرانسه، در سال‌های اخیر، توانسته تا با رونق صنایع خلاق مانند جذاب‌سازی تجمل و لوکس‌گرایی در صنعت غذایی فرانسه با طیفی از شکلات‌ها، پنیرها، رستورا‌ن‌های زیبا، مد و برندهای مشهور، به رهبر صادرات فرهنگی در اروپا تبدیل شود.

اقتصاد خلاق در ایران

سهم اقتصاد خلاق در ایران، کمتر از یک درصد از تولید ناخالص داخلی است. متوسط سهم صنایع خلاق در سبد هزینه‌های خانوار ایرانی تا سال 1401ش، حدود 1.6 درصد بوده که شامل تفریحات، سرگرمی و خدمات فرهنگی است. ایران، تنها 0.2 درصد از اقتصاد خلاق جهانی را به خود اختصاص داده است و توسعۀ آن ضرورتی مهم به‌شمار می‌رود. امروزه، با تحول در سبک زندگی ایرانیان و ضرورت تولید محتوا در فضای مجازی فراگیر، گریز از این جهش جهانی اقتصادی ناممکن بوده و مدیران فرهنگی و دولتی برای جبران عقب‌ماندگی می‌کوشند. امروزه، آثار هنرمندان ایرانی در جهان با اقبال خوبی مواجه بوده و کشور ایران در مقایسه با کشورهای منطقه، از توانایی هنری بالایی برخوردار است که می‌تواند در توسعۀ اقتصاد خلاق اثرگذار باشد. ایران از سابقۀ تمدنی چند هزار ساله با توجه ویژه به هنرهای تجسمی، برخوردار است. پس از ورود اسلام به ایران و به‌ویژه در دوران صفویان نیز این گروه هنری از توجه ویژه بهره‌مند شد. در دوران معاصر، هنرمندانی همچون سهراب سپهری، منوچهر یکتایی و مارکو گریگوریان، در عرصۀ جهانی شناخته شدند و هنر ایرانی همچنان می‌تواند نقش پررنگی در اقتصاد خلاق جهان ایفا کند. رونق حراجی‌های تهران در سال‌های اخیر با محوریت آثار نقاشی و مجسمه‌سازی هنرمندان ایران، روند اقتصاد خلاق در ایران را با شیب صعودی مواجه کرده است. همچنین صنایع دستی ایرانی در کانون توجه پروژه‌های فردی قرار گرفته‌اند که به‌وسیلۀ کارآفرینان یا به‌عنوان بخشی از پروژه‌های توسعه، از طریق دولت یا کمک‌های بین‌المللی خارجی و سازمان‌های مردم نهاد، تأمین مالی می‌شوند. این پروژه‌ها، برمبنای پتانسیل فقرزدایی صنایع دستی و به‌عنوان موتوری برای توسعۀ اقتصادی بخش‌های فقیرنشین در ایران، طراحی و اجرا شده‌اند.

رابطۀ اقتصاد خلاق و صنایع خلاق

صنایع، در مجموع، به دو نوع نرم و سخت تقسیم می‌شوند؛ در این تقسیم‌بندی، صنایع نرم با روح و روان آدمی سروکار دارد و امروزه در سطح جهانی نیز همگی به صنایع نرم که شامل تمامی آثار هنری و فرهنگی می‌شوند، اهمیت بیشتری می‌دهند. به‌همین دلیل، کارشناسان، موتور محرکۀ اقتصاد خلاق را صنایع نرم و ویژگی بارز آن، یعنی خلاقیت، می‌دانند. بنابراین، هستۀ اصلی اقتصاد خلاق را هنرهای کلاسیک، مجسمه‌سازی، نقاشی، تئاتر و موسیقی، ادبیات، سینما، طراحی و معماری و صنایع فرهنگی، میراث فرهنگی و صنایع دستی، تبلیغات، فیلم و ویدئو، هنرهای نمایشی، انتشارات، تحقیق و توسعه، نرم‌افزار، بازی‌های کامپیوتری، نشر الکترونیک و رادیو و تلویزیون تشکیل می‌دهند.

اقتصاد خلاق و توسعۀ پایدار

اقتصاد خلاق، از طریق راه‌های مختلفی همچون ریشه‌کنی فقر، عدالت جنسیتی، رشد اقتصاد، صنعت، نوآوری و زیرساخت‌ها، کاهش نابرابری‌ها، الگوهای مصرف و تولید، به اهداف توسعۀ پایدار در جوامع کمک می‌کند. به‌همین دلیل، بیشتر کشورها، از استراتژی‌ها و طرح‌های ملی ویژه‌ای در این زمینه استفاده کرده‌اند که به حمایت و توسعۀ صنایع خلاق در سطح ملی ختم می‌شود. برخی کشورها نیز بخش‌های خاصی را به‌عنوان اولویت تجارت بین‌المللی خود شناسایی کرده و درصدد رشد و ارتقای اقتصاد خلاق در این زمینه‌ها هستند.

منابع

• «ارزش اقتصاد خلاق و 10 کلید برای توسعۀ آن»، خبرگزاری دنیای اقتصاد، تاریخ بارگذاری: 29 فروردین 1401ش.
• «اقتصادی خلاق با افکار خلاقانه»، وب‌سایت پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی»، تاریخ بارگذاری: 2 اردیبهشت 1403ش.
• «اقتصاد خلاق و نقش آن در شکل‌گیری قدرت نرم هند»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجۀ جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بارگذاری: 25 تیر 1399ش.
• «توسعۀ اقتصاد خلاق؛ درآمدزایی از شهر تا کشور»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگذاری: 7 اسفند 1397ش.
• جلال‌پور، صدیقه، «اقتصاد خلاق و کارآفرینی، مقایسه‌ای از فعالیت‌های صورت‌گرفته از دو کشور ایران و مالزی»، همایش ملی اقتصاد خلاق، دورۀ 1، 1395ش.
• زاهدیان، محمد، «معرفی گزارش نگاهی به اقتصاد خلاق 2022»، وب‌سایت سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تاریخ بارگذاری: 26 شهریور 1402ش.
• «سریال‌های ترکیه وگالری‌ها دبی منبع اقتصاد خلاق/ سهم ایران 2 صدم درصد است»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 28 بهمن 1402ش.
• «کپی‌رایت، بستر شکل‌گیری اقتصاد خلاق»، خبرگزاری دنیای اقتصاد، تاریخ بارگذاری: 5 بهمن 1395ش.
• «گنجینۀ غنی فرهنگ ایران و حرکت لاک‌پشتی حوزۀ ثروت‌آفرین صنایع خلاق»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگذاری: 5 اردیبهشت 1403ش.
• Musterd, S. & Murie, A., “making competitive cities”, John Wiley & Sons, 2011.