موسیقی بومی

موسیقی بومی؛ موسیقی برآمده از یک زیست‌بوم و اقلیم خاص.

موسیقی بومی، نواحی، محلی، مقامی و موسیقی فولکلور، نوعی موسیقی مختص بخش‌ها و نواحی مختلف در سراسر جهان است که به‌عنوان نمادی از فرهنگ و خرده‌فرهنگ در زندگی مردم مناطق حضور دارد. این نوع موسیقی، راهی برای زنده نگه‌داشتن خاطرات گذشتگان و دریچه‌ای رو به فرهنگ مناطق است. موسیقی‌های بومی، در موقعیت‌های خاص و با موضوع مشخص اجرا می‌شوند و خوانش آنها نیازمند شناخت وجوه مختلف فرهنگی، تاریخی و ادبی است. در ایران نیز تمام اقوام و خرده‌فرهنگ‌ها، موسیقی بومی و مخصوص خود را دارند. امروزه اقوام مختلف ایرانی می‌کوشند تا این میراث معنوی خود را زنده نگه دارند.

مفهوم‌شناسی

«بوم»، به‌معنای زیستگاهِ افرادی است که در اصول اخلاقی و آداب‌ورسوم با یکدیگر مشابه بوده و اشتراکاتی داشته باشند. موسیقی بومی نیز به‌عنوان موسیقی ویژۀ هر اجتماع یا قومی، نشان‌دهندۀ فرهنگ‌ و آداب‌ورسوم یک منطقه. موسیقی بومی، حکایت‌گر مجموعه‌ای از خاطرات، افسانه‌ها، باورهای عامیانه، ضرب‌المثل‌ها و قصه‌ها است که به‌صورت سینه‌به‌سینه منتقل شده و به شاخص هویتی مجموعه‌ای از افراد در یک منطقه تبدیل شده است. موسیقی بومی یا محلی، صدای احساس یک قوم یا منطقه است که در پس آن، داستانی جریان دارد. افراد، گاهی در طول تاریخ، از موسیقی‌های بومی برای فریاد دردهای نهفته در دل خود استفاده کرده‌اند. برخی بر این باورند که برای شناخت فرهنگ یک ملت، باید موسیقی محلی آنها را بررسی کرد.

تاریخچه موسیقی در ایران

از قدیمی‌ترین موسیقی‌ها در ایران، موسیقی مذهبی زرتشتی است؛ این نوع از موسیقی، با آوازهایی همراه بوده که در بخش‌هایی از اوستا به آن اشاره شده است. در دورۀ هخامنشیان، موسیقی به‌صورت‌های درباری، نظامی و مردمی وجود داشته است. موسیقی نظامی، نوعی موسیقی رزمی بوده که در راستای روحیه‌دهی به سربازان به‌وجود آمده و در آن از ابزارآلات موسیقی همچون شیپور، نقاره، کرنا، طبل، کوس و دهل استفاده می‌شده است. با ورود اسلام به ایران، موسیقی‌های بومی، شکل تازه‌ای به خود گرفته و با نوحه، مدیحه‌سرایی، حمد و ثنا همراه شد و محتوای بسیاری از موسیقی‌ها نیز دستخوش تغییر شد. از معروف‌ترین موسیقی‌های مذهبی در ایران، «موسیقی تعزیه» است که تا هنوز در میان بسیاری از اقوام ایرانی مرسوم است. از دیگر انواع این موسیقی می‌توان به موسیقی عاشورایی، موسیقی عرفانی، موسیقی خانقاهی و موسیقی انقلابی اشاره کرد.

ویژگی‌های موسیقی بومی

از مهم‌‌ترین ویژگی‌های موسیقی بومی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. سادگی و بی‌آلایش بودن؛
2. ریشه داشتن در میراث کهن فرهنگی و تمدنی؛
3. اثرپذیری از افسانه‌ها، مناسبت‌های دینی، نیایش‌های کهن یا اعمال و رفتارهای رایج در جامعه؛
4. اثرپذیری از ادبیات، احساسات درونی، باورها و زندگی گذشتگان؛
5. اثرپذیری از جلوه‌های طبیعت مانند دشت، آبشار، شکوفه‌های درختان، سوز زمستان و فصول مختلف سال؛
6. بازنمایی فرهنگ و آداب‌ورسوم منطقه‌ای یا قومی؛
7. ناشناخته بودن آهنگسازان و ترانه‌سرایان موسیقی‌های بومی؛
8. پررنگ بودن بداهه‌پردازی در موسیقی بومی؛
9. ترکیبی فرهنگی از مضامین دینی، اخلاقی، حماسی، تاریخی، ادبیاتی و شعر.

تفاوت موسیقی بومی با سایر انواع موسیقی

1. بیشتر موسیقی‌های بومی، زیرمجموعه‌ای از موسیقی‌های فولکلوریک محسوب می‌شوند این در حالی است که برخی از موسیقی‌های فولکلور در مناطق متعددی اجرا شده و به یک زیست‌بوم خاص، تعلق ندارند.
2. موسیقی بومی نسبت به موسیقی سنتی، عامیانه‌تر بوده و شامل آوازهای محلی، ترانه‌های عاشقانه، آواهای اعتراضی، انواع لالایی، ترانه‌های بزمی و رزمی و موسیقی عرفانی می‌شود.
3. برخی، موسیقی بومی و نواحی را از یک جنس می‌دانند در حالی که موسیقی نواحی در ایران، همواره با آواز همراه بوده است. این در صورتی است که موسیقی بومی، در بسیاری از موارد ممکن است بدون آواز باشد.

کارکردهای موسیقی بومی

موسیقی بومی، با توجه به کاربردهای متعدد خود در بطن جامعۀ انسانی، دارای کارکردهای متفاوتی به شرح زیر است: ایجاد لذت و برانگیختن حس زیبایی‌شناختی، سرگرم‌کنندگی، برقراری ارتباط، ارائۀ نمادین مفاهیم، برانگیختن واکنش‌های فیزیکی، هدایت جامعه به‌سوی یک‌دست شدن هنجارهای اجتماعی، اعتبار بخشیدن به نهادهای اجتماعی و آیین‌های مذهبی، کمک به استمرار و ثبات فرهنگی و یکپارچگی جامعه.

انواع موسیقی بومی در ایران

موسیقی بومی ایرانی با تاریخ و اصالت هزاران ساله، از غنای عظیم تاریخی و فرهنگی برخوردار است. فرهنگ ایرانیان، از آغاز پیدایش تمدن پارسی با موسیقی و انواع آن عجین شده و آثار موسیقایی پارسی بسیاری در طول تاریخ، ماندگار شده‌اند. موسیقی بومی در فرهنگ ایرانی، نقشی پررنگ در مراسم‌های سنتی و آیینی دارد. موسیقی بومی در مراسم جشن عروسی مردم ایران هنوز هم طرفداران بسیاری دارد. مهم‌ترین موسیقی‌های بومی ایران از نظر جغرافیا عبارتند از:

موسیقی خراسان

در منطقۀ خراسان، اقوام مختلف کرد، لر، فارس و ترک در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند. موسیقی بومی این منطقه نیز متأثر از اقلیم جغرافیایی و خرده‌فرهنگ‌های متنوعی است که در آن حضور دارند. یکی از مهمترین ویژگی‌های موسیقی خراسان، داستان‌پردازی در خلال موسیقی است. از سازهای معروف این منطقه نیز سازهای دهل، دوتار، سورنا، کمانچه و نی هستند. کارشناسان، موسیقی بومی خراسان را به دو دستۀ کلی تقسیم می‌کنند:

1. جلگه‌ای: موسیقی جلگه‌ای بیشتر دارای نوایی آرام و ملایم است.
2. کوهپایه‌ای: این بخش، متأثر از فرهنگ مردم مستقر در مناطق کوهپایه‌ای خراسان بوده و نسبت به موسیقی جلگه‌ای، قوی‌تر، رساتر و گاهی تندتر است.

موسیقی لرستان

از جمله منابع موسیقی «ردیف‌نوازی» در ایران است که برخلاف بسیاری از نواحی، از نظر مقامات محدود و بیشتر در دستگاه ماهور اجرا می‌شود. موسیقی لرستان یا موسیقی لری، دارای چهار بخش کلی موسیقی کار، مراسم، عروسی و ترانه‌های روز است. این نوع از موسیقی، از نظر اجرایی ظریف و پیچیده بوده و در دل خود، بازتاب‌دهندۀ روحیۀ سلحشوری مردمان لر در طول تاریخ است.

موسیقی آذربایجان

این موسیقی بومی بیشتر به بیان سرگذشت و احوال مردم منطقه پرداخته و از جمله ویژگی‌های آن، بداهه‌خوانی، روش خاص نواختن، آراستگی ملودیک و هماهنگی است. موسیقی آذربایجان دارای پنج بخش کلی موسیقی عاشقی (عاشیقلار)، ملی و مقامی (خلق ماهینلاری و موغاملار)، عزا و مذهبی (تعزیه موسیقی سی)، کار و تلاش روزانه (امک ماهینلاری) و عروسی و رقص‌های مرتبط با آن (توی دویون موسیقی سی) است. از مشهورترین سازهای محبوب در میان مردم آذربایجان نیز می‌توان به تار، کمانچه، بالابان، قری نی، دایره و دهل اشاره کرد.

موسیقی کردستان

کردستان را مهد موسیقی ایران می‌دانند. مردم کردستان، دو نوع موسیقی بومی مشهور به ‌نام‌های «گورانی» و «هوره» دارند. گورانی که ریشه در ادبیات زرتشتی دارد، به نوع خاصی از نیایش‌ها و مراسم‌های مذهبی مربوط شده و هوره نیز مختص زبان کردی کلهری است که در جنوب کردستان و کرمانشاه خوانده و اجرا می‌شود.

موسیقی جنوب

از غنی‌ترین و پیچیده‌ترین موسیقی‌های بومی ایرانی است که ردپای بسیاری از اقوام ایرانی و غیرایرانی مانند اقوام آفریقایی و هندی، در آن به‌ چشم می‌خورد. این نوع از موسیقی، به‌خصوص از نظر ریتم و سوگواری، مورد توجه بوده و در استان‌های جنوبی ایران، با شیوه‌های متفاوتی اجرا می‌شود. دو نوع از موسیقی‌های بومی در جنوب ایران به‌نام‌های «شبالو» و «یزله» از شهرت بیشتری برخودار هستند. در موسیقی شبالو، خوانندگان به‌صورت دایره‌وار دور هم نشسته و به‌صورت منظم، شانه‌های خود را با یکدیگر، به‌سمت چپ و راست تکان داده و آواز می‌خوانند. در موسیقی یزله نیز که بیشتر توسط خوانندگان غیرحرفه‌ای اجرا می‌شود، با دست‌زدن همراه بوده و اجرای ملودی در آن نسبت به متن شعر، از اهمیت بیشتری برخودار است.

1. بوشهر: موسیقی بوشهری از قدمتی بسیار برخودار بوده و در مراسم‌های خاص، با عناوین متفاوتی اجرا می‌شود؛ «یزله‌خوانی» موسیقی‌هایی که در عروسی و عزا خوانده می‌شوند؛ «شروه‌خوانی» که ریشه در رنج و سختی مردم استان بوشهر دارد و «چاووش‌خوانی» که مخصوص افرادی است که راهی سفر حج و زیارت می‌شوند.

موسیقی استان گلستان

1. ترکمنی: نوعی موسیقی اصیل ایرانی است که در آن از سازهایی همچون دوتار، کمانچه و تنبورک استفاده شده و در بزم‌ها و مراسم‌های آیینی نواخته می‌شود. موسیقی ترکمنی دارای چهار بخش حماسی، غنایی، عرفانی و حکیمانه است.
2. کتولی: در این موسیقی از سازهایی همچون نی‌کتول، کمانچه، شمشاد، سورنا و دهی کتول دایره استفاده می‌شود. ساز کتولی، از دو مقام آوازی تشکیل شده و اجرای آن به‌صورت بداهه انجام می‌شود.

موسیقی استان گیلان

1. دیلمان: از زیباترین آواهای موسیقی استان گیلان است که به سبک آوای قدیمی منطقۀ دیلمان نواخته می‌شود. این نوع از موسیقی بومی، از سخت‌ترین آواهای موسیقی ایران به‌شمار می‌رود.
2. تالش: موسیقی تالشی، از طبیعت بکر منطقه الهام گرفته و به سه دستۀ «قدیم‌دستان»، «تالش‌دستان» و «تازه‌دستان» تقسیم می‌شود. دستان، در زبان محلی به‌معنای نغمه و آواز است.
3. گیلکی: این نوع از موسیقی، همواره برگرفته از طبیعت و زیبایی‌های بصری بوده و با تنبک و دف همراه است.

موسیقی مازندرانی

این نوع از موسیقی به دو دستۀ کلی آوازی (کلام) و سازی (بدون کلام) تقسیم می‌شود. موسیقی آوازی مازندرانی دارای سه بخش کلی حماسی، تغزلی (با موضوعات عاشقانه و طبیعت) و آیینی است. موسیقی سازی نیز از کهن‌ترین انواع موسیقی مازندرانی است که به نوازندگی دامداران مربوط می‌شود.

موسیقی استان فارس

موسیقی فارس، همچون موسیقی گیلکی، بدون غم و اندوه بوده و تمامی موسیقی از شوق و شور نشأت گرفته است. از جمله آلات موسیقی مورد استفاده در آن می‌توان به سورنا، کرنا، نقاله، دایره و تار اشاره کرد.

موسیقی استان سیستان و بلوچستان

1. موسیقی بلوچی: این موسیقی بومی، با زندگی، غم، شادی و فرهنگ مردم بلوچ آمیخته شده است. از جمله انواع موسیقی بلوچی می‌توان به «نعت غزل» یا موسیقی عرفانی بلوچی، «سوت و نازیک» شامل نواهای شاد و لذت‌بخش با صدای دلنشین خوانندگان بلوچی و «سپت» یا «سهت» از انواع موسیقی بومی بلوچی که با صدای زنان خوانده می‌شود، اشاره کرد.
2. سیستانی: این نوع از موسیقی بومی از اصالتی بسیار برخودار بوده و با نواهای شورانگیز و دوبیتی‌های زیبایی همراه است.

موسیقی چهارمحال و بختیاری

این موسیقی را به سه گروه «دهکردی»، «بختیاری» و «ترکی» تقسیم می‌کنند. موسیقی‌های بومی این منطقه، برای عروسی، عزا و هنگام کار استفاده می‌شود.

چالش‌های موسیقی بومی

تنوع فرهنگی همچون تنوع زیست‌محیطی، زیبا و مطلوب و لازم است. کشور ایران در زمینۀ موسیقی بومی از پتانسیل بسیار بالایی برخودار بوده و در مناطق مختلف کشور، نواها، آواها، سازها و موسیقی بومی وجود دارد؛ اما موسیقی بومی، همچون سایر انواع هنر، همواره با برخی محدودیت‌ها و چالش‌ها مواجه بوده که از آن جمله می‌توان به سابقۀ نگرش منفی به موسیقی در بخش‌هایی از ایران در طول تاریخ، نبود سابقۀ مصرف عمومی هنر، ذائقۀ موسیقایی، پایین بودن سطح درآمد مردم، کمبود حامی مالی، گران بودن ابزارآلات موسیقی و محدودیت واردات تجهیزات استودیویی، ابهام در احکام دینی موسیقی، مدیران غیرمتخصص، کمبود امکانات زیرساختی، کمبود بودجه، استفاده ابزاری از هنرمندان در برخی از موارد و نقش حقوق مؤلف اشاره کرد. برخی، دو چالش را از اصلی‌ترین موانع بر سر راه موسیقی بومی یا محلی عنوان کرده‌اند:

1. ظهور مدرنیته که کلیت فرهنگ ایرانی و در نتیجه فرهنگ‌های محلی را دچار تغییرات اساسی کرده و بازتولید آنها را با سختی مواجه کرده است.
2. ظهور دولت- ملت مدرن و تسلط سیاست‌های مرکزگرایانه؛ این شرایط منجر به ایجاد نوعی سیاست فرهنگی متناقض شده که از یک طرف وحدت ملی را در گرو محدود شدن خرده‌فرهنگ‌های محلی و قومی دانسته و از سوی دیگر، حفظ مؤلفه‌های فرهنگی را به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی و ملی، وظیفۀ خود می‌داند.

جشنوارۀ موسیقی بومی

جشنوارۀ موسیقی بومی یا نواحی ایران، امروزه، به‌عنوان نماد فرهنگی از موسیقی کشور، در زمینه‌های اجرا و تولید آثار ارزشمند موسیقی اقوام ایران، با بهره‌گیری از استادان این حوزه و پژوهشگران برجستۀ موسیقی‌شناسی شروع به فعالیت کرده است. در این جشنواره، با توجه ویژه به هنر موسیقی اقوام و اساتید آن حوزه، فرصت‌های برابری برای شکوفایی و پرورش استعدادهای موسیقی نواحی در ایران فراهم شده تا ظرفیت‌های این نوع از موسیقی در سطح مناطق معرفی شوند. علاوه بر آن، با تربیت هنرمندانی شایسته در این زمینه که دارای توان علمی و هنری بالایی هستند، زمینه‌های اشاعۀ تفکر هم‌زیستی فرهنگ‌ها با سایر موسیقی‌های بومی در سطح بین‌المللی فراهم شده است. این جشنوارۀ غیررقابتی، به‌صورت چرخشی و تصادفی، در استان‌های مختلفی از ایران برگزار می‌شود.

موسیقی بومی و گردشگری

موسیقی بومی و محلی با صنعت گردشگری و رونق آن، ارتباطی تنگاتنگ داشته و بازتابی از فرهنگ و هویت یک منطقه برای بازدیدکنندگان است. از آن‌جایی که ایران، کشوری غنی از خرده‌فرهنگ‌ها و آداب‌ورسوم مختلف است، پرداختن به موسیقی بومی و پیشرفت آن می‌تواند توجه گردشگران را به خود جذب کند.

مشهورترین موسیقی‌های بومی ایران

برخی موسیقی‌های بومی ایرانی در نواحی مختلف، در طول تاریخ ماندگار شده‌ و بارها بازخوانی شده‌اند که از آن جمله می‌توان به «لبخند» از استان هرمزگان، «گل پامچال» ترانۀ گیلکی، «ساری گلین» ترانۀ آذری، «نوایی» ترانۀ محلی خراسانی، «الله مزار» ترانۀ فولکوریک شمال خراسان، «لیلا» یا «لیلا در وا کن مُیُم» ترانۀ خراسانی، «رعنا» ترانۀ گیلکی، «کابوکی» یا «کابوکه» ترانۀ کردی، «بارو بارو» ترانۀ لری و «هله مالی» ترانۀ بوشهری اشاره کرد.

منابع

• «آشنایی با موسیقی بومی»، خبرگزاری همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: 12 تیر 1395ش.
• «آشنایی با موسیقی بومی و فولکور ایران»، وب‌سایت وب‌نوازان، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1402ش.
• «آشنایی با موسیقی فولکور یا فولکوریک»، وب‌سایت آموزشگاه موسیقی صدای مهرورزان، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1402ش.
• «جشنوارۀ موسیقی نواحی ایران»، وب‌سایت جشنواره، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1402ش.
• مجید، وحید و اسماعیلی‌فرد، مریم، «کنوانسیون حفظ و ترویج تنوع بیان‌های فرهنگی و رویکرد جمهوری اسلامی ایران و اتحادیۀ اروپا نسبت به آن»، فصلنامۀ راهبرد اجتماعی فرهنگی، شمارۀ 3، 1393ش.
• مریام، آلن، انسان‌شناسی موسیقی، ترجمۀ مریم قرسو، تهران، ماهور، 1396ش.
• «موسیقی بومی یا محلی و یا فولکلر، ضرباهنگ تاریخ شفاهی یک سرزمین»، مجلۀ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: 20 آبان 1401ش.
• «موسیقی فولکور ایرانی»، وب‌سایت هنریست، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1402ش.
• «موسیقی فولکور یا موسیقی محلی چیست؟»، وب‌سایت الهام موزیک، تاریخ بازدید: 1 شهریور 1402ش.
• «موسیقی نواحی یک مفهوم وسیع فرهنگی است نه صرفا یک ژانر»، وب‌سایت فرهنگ سدید، تاریخ بازدید: 31 مرداد 1402ش.
• نژادچاری، سحر، «با انواع موسیقی محلی در ایران آشنا شوید»، وب‌سایت یومَگ، تاریخ بارگذاری: 4 بهمن 1399ش.
• نظری، هادی و بهار، مهری، «موسیقی محلی؛ چالش‌ها و راهکارهای خلق ثروت»، فصلنامۀ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، دورۀ 4، شمارۀ 2، 1401ش.