موسیقی محلی افغانستان

موسیقی محلی افغانستان؛ سبک کهن و رایج موسیقی در میان اقوام افغانستان.

موسیقی محلی افغانستان با همان سبک سنتی هنوز در افغانستان از رونق خاصی برخوردار است و اقوام و قبایل گوناگون همچنان از آلات موسیقی محلی شامل دمبوره، تنبور و دوتار استفاده می‌کنند. خوانندگان به‌نام افغانستان نیز همچنان به موسیقی محلی در این کشور پای‌بند هستند و آثاری در این سبک، تولید می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

موسیقی محلی شکلی از موسیقی است که ریشه در آداب‌ورسوم یک قوم، منطقه و یا کشور دارد و سینه‌به‌سینه از نسلی به نسل دیگر انتقال می‌یابد. موسیقی محلی ذیل فرهنگ‌عامه قرار می‌گیرد و ساده و پیرایه است. موسیقی محلی، برساختۀ اهالی جغرافیا یا قوم خاص است؛ جلوه‌ای از زندگی روزمره و حامل تاریخ و فرهنگ یک اجتماع انسانی است؛ ریتم و سبک خاصی ندارد و ساده و سازگار با اقتضائات منطقه است؛ در نوع خود منحصر به‌فرد است و انتقال آن از نسلی به نسل دیگر شفاهی است. در افغانستان، هر قوم، موسیقی مختص خود را دارد.

تاریخچه

موسیقی محلی در افغانستان تا زمان شکل‌گیری سروده‌های ویدی ری گودا و گاتاهای اوستا، قابل رهگیری است. پس از گسترش اسلام در این کشور، موسیقی اقوام بار دیگر در زمان سامانیان، گورکانیان و تیموریان دوباره اوج گرفت. در زمان امان‌الله خان، موسیقی محلی افغانستان، توسعۀ بیشتری یافت. در دورۀ نخست حکومت طالبان، موسیقی حرام دانسته شد؛ اما در دوران جمهوری اسلامی، موسیقی مورد توجه قرار گرفت. با حکومت دوبارۀ طالبان، بار دیگر موسیقی محلی افغانستان با محدودیت‌های بسیار روبرو شد.

انواع موسیقی محلی افغانستان

الف) پشتون

1. لوگری: این سبک از موسیقی محلی دارای ریتم شاد و تند همراه با رقص است. در موسیقی محلی لوگری اغلب از غزل و تصنیف استفاده می‌شود و آلات آن را هارمونیه، رباب، دهل و سرنده تشکیل می‌دهد. 2. کلیوالی: این سبک مختص قوم پشتون در شرق و جنوب افغانستان بیشتر اجرا می‌شود و آهنگ‌های مشهوری مانند «غزنی سندری»، «اتن سندری»، «تیرا والی سندری» و «خوکی سندری» دارد. در این سبک ممکن است یک، دو و یا چندین خواننده همخوانی داشته باشند. آلات موسیقی مورد استفاده در این سبک دایره، دهل، هارمونیه، رباب و سرنا هستند.

ب) هزارگی

سبک موسیقی محلی هزارگی ساده بوده و اغلب از چهار پرده تجاوز نمی‌کند. ابزار اصلی این موسیقی «دمبوره» است؛ اما در کنار آن از دف، دایره و غیچک نیز استفاده می‌شود. موسیقی هزارگی به سبک‌های مالستانی، دایکندی، لعلی، شیخ‌علی، گیزاوی، گرم‌سیلی، یکه‌ولنگی، سرخ‌پارسایی، تگاوغاری، سیاسنگی، شنبلی، سرخ‌دره‌ای، مغول دختر، سیغانی و بامیانی دسته‌بندی می‌شود.

ج) تاجیک

1. بدخشی: سبک بدخشی / قطغنی یا قطغن‌زمین در نواحی بدخشان و اطراف آن مرسوم است. 2. هراتی: این سبک ریشه در موسیقی خراسان قدیم دارد و در ولایات هرات، بادغیس و غور اجرا می‌شود. غزل، رباعی و دوبیتی در سبک هراتی استفاده می‌شود. دوتار، دایره، هارمونیه، زیربغلی و رباب از آلات مورد استفاده در این سبک از موسیقی هستند. 3. قرصک: نوعی موسیقی فولکور همراه با رقص و آواز است که معمولا به‌صورت گروهی اجرا می‌شود. این سبک موسیقی از گذشته‌های دور در نواحی بلخ باستان وجود داشته و امروزه در ولایت پنجشیر و ولایات هم‌جوار آن اجرا می‌شود.

د) ترکمنی

ترکمنی از سبک‌های موسیقی محلی در شمال افغانستان است. دوتار ترکمنی، دایره و غیچک در این سبک از موسیقی مورداستفاده قرار می‌گیرند.

ه) نورستانی (هارمونی)

اسم دیگر این سبک از موسیقی، چند آواز کشین است که مردم نورستان آن را اجرا می‌کنند. در این سبک از موسیقی، ابتدا یک هنرمند به‌عنوان پیشخوان زمزمه می‌کند، سپس گروه آن را همراهی می‌کند. در سبک هارمونی، سه‌تار، دایره، توله، واج و دهل استفاده می‌شود.

محتوای موسیقی محلی افغانستان

ایجاد حس میهن‌دوستی در مخاطب مانند ترانۀ‌ «سرزمین من» با اجرای داوود سرخوش، حیا و عفاف مانند آهنگ «دختر هزاره» از سید انور آزاد، دانش‌دوستی مانند ترانه‌های مختلف با عنوان مشترک «دختر مکتبی»، نقد آشفتگی‌های اجتماعی مانند آهنگ «شهر خالی» از امیرجان صبوری، مهاجرت مانند آهنگ «وطن‌دار از سیتا قاسمی، جلوۀ دینداری جامعه مانند آهنگ «مو مردوم آزره» با اجرای داوود سرخوش، آزادی‌خواهی مانند آهنگ‌ «بنوش ای طفلک میهن تو آب از جام آزادی» با اجرای سرورخوش، اعتراض به استبداد داخلی مانند آهنگ «دیگرا گفت که آزره مرد سنگر نموشه» از داوود سرخوش و امید و آینده‌نگری مانند آهنگ «باچه بخیر کلان شه والی بامیان شوه» از صفدر توکلی، از مهم‌ترین مضامین مورد توجه درمحتوای موسیقی‌های محلی افغانستان است.

کارکردها

موسیقی‌های محلی افغانستان، علاوه بر توصیف طبیعت و ایجاد نشاط و سرگرمی، موجب حفظ و تقویت هویت فرهنگی مردمان این سرزمین، توسعۀ گردشگری با توصیف طبیعت در مناطق گوناگون افغانستان، تقویت زبان‌ها و گویش‌های محلی، انسجام اجتماعی و وحدت ملی می‌شود.

جشنواره‌ها

در دوران نظام جمهوری به‌منظور حفظ میراث فرهنگی و موسیقی محلی، جشنواره دمبوره در ولایت بامیان برگزار می‌شد؛ اما بعد از روی کار آمدن طالبان، این جشنواره در افغانستان ممنوع شده است؛ هنرمندان هزاره در سال 1401ش در شهر اوپسالای کشور سوئد، جشنوارۀ «دمبورۀ صلصال» را برگزار کردند و هفت هنرمند، موسیقی محلی هزارگی را اجرا کردند.

ابزار موسیقی محلی

1- دمبوره

دمبوره، رایج‌ترین ساز زهی در افغانستان و نماد سبک موسیقی هزارگی است. دمبوره اغلب از چوب درخت توت ساخته می‌شود. طول این ابزار موسیقی، به‌صورت تقریبی 70 سانتی‌متر تا یک متر است و دارای کاسه‌ای با چند سوراخ آوایی است و در اول و آخر آن چوب کوچکی (خرک) تعبیه می‌شود که برای زیروبم‌کردن صدای آن مؤثر است. دمبوره دوتار دارد که از نایلون یا سوند تهیه می‌شوند.

2- چنگ

چنگ ابزار مشهور موسیقی محلی در شمال و غرب افغانستان است. این آلت، ساز کوچک فلزی است که بین دندان‌های نوازنده قرار گرفته و با دست دیگر نگه‌داشته می‌شود و با انگشتان دست نواخته می‌شود. زیروبم صدای چنگ بسته به دم و بازدم نوازنده متغیر می‌شود.

3- دوتار

دوتار بیشتر در شمال و غرب افغانستان استفاده می‌شود. انواع دوتار هراتی، ترکمنی و ازبکی در افغانستان وجود دارد. دوتار دارای یک تار اصلی، سیزده تار فرعی و نوزده پرده است و با ناخنک نواخته می‌شود.

4- زنگ و تال

تال و زنگ ساز واحدی را تشکیل می‌دهند. این ساز شامل دو پیالۀ کوچک از برنج و از نوع سازهای کوبه‌ای است. زنگ و تال بیشتر در هرات، شمال و جنوب افغانستان نواخته می‌شود.

5- تنبور

تنبور سازی است دارای دو سیم اصلی و پانزده سیم فرعی و بیست‌وهفت پرده که با دست نواخته می‌شود.

6- غیچک

غیچک شبیه کمانچۀ ایرانی است و طول آن اغلب 78 سانتی‌متر است. این ابزار، دارای کاسۀ چوبی (چوب توت) پوشیده با پوست بز و دوتار است. دستۀ استوانه‌ای آن نیز از چوب چنار ساخته می‌شود.

7- رباب

رباب قدیمی‌ترین ابزار موسیقی در افغانستان با استفادۀ فراوان است. تعداد تارهای رباب 21 عدد است که در افغانستان در سه اندازۀ بزرگ، میانه و کوچک یافت می‌شود.

مشاهیر موسیقی محلی افغانستان

نام‌آوران موسیقی محلی افغانستان عبارت‌اند از: غلام‌سرور سرخوش که موسیقی هزارگی را از محتوای عاشقانه و غم به محتوای حماسی و آزادی‌خواهانه، متحول کرد؛ وحید قاسمی؛ سید انور آزاد؛ محمدحسین سرآهنگ؛ میرمفتون؛ احمد ظاهر؛ داود سرخوش؛ صفدر توکلی؛ نغمه با نام اصلی «شاپیری»؛ گل زمان؛ آبه میرزا با نام اصلی «گل‌اندام» و بیلتون با نام اصلی مؤمن خان بیلتون.

منابع

• «آشنایی با تاریخچۀ موسیقی افغانستان»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.
• «آشنایی با موسیقی فولکور یا فولکوریک»، وب‌سایت آموزشگاه موسیقی صدای مهرورزان، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1399ش.
• «آهنگ‌های سیتا قاسمی/گلچین افغانی سیتا قاسمی»، وب‌سایت جناب موزیک/ آهنگ ایرانی، تاریخ درج مطلب: 11 آبان 1402ش.
• «احمد ظاهر بهترین خوانندۀ افغانستانی کیست؟»، وب‌سایت دلگرم، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.
• «از بامیان تا اوپسالا؛ جشنوارۀ دمبوره صلصال در سویدن برگزار شد»، وب‌سایت وی او اِ، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1401ش.
• «استاد بیلتون، آوازخوان معروف کشور درگذشت»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 18 آبان 1394ش.
• «استاد گل زمان، آوازخوان مشهور زبان پشتو درگذشت»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 7 اسفند 1400ش.
• «بنوش ای طفلک میهن تو آب از جام آزادی»، وب‌سایت یوتیوب، تاریخ بازدید: 28 آبان 1402ش.
• «بهترین دمبورۀ استاد سید انور آزاد (دختر هزاره)»، وب‌سایت یوتویوب، تاریخ بازدید: 8 آذر 1402ش.
• پوپل، کریم، «زندگی‌نامۀ شاپیری (نغمه)»، وب‌سایت مشعل، تاریخ بازدید: 13 آبان 1402ش.
• پوپل‌زی، میرآقا، «نخستین جشنوارۀ دمبوره در بامیان گشایش یافت»، وب‌سایت طلوع نیوز، تاریخ درج مطلب: 16 تیر 1396ش.
• خاوری، جواد، «معرفی کتاب موسیقی اصیل هزاره»، وب‌سایت فردا، تاریخ درج مطلب: 11 شهریور 1398ش.
• «دانلود آهنگ شهر خالی از امیرجان صبوری»، وب‌سایت فست میوزیک، تاریخ بازدید: 28 آبان 1402ش.
• «داوود سرخوش»، ویکی‌زندگی، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1401ش.
• «دیگرا گفت که آزره مردم سنگر نموشه»، وب‌سایت یوتیوب، تاریخ بازدید: 27 آبان 1402ش.
• رزمی، زلمی، «یادی از استاد محمدحسین سرآهنگ سرتاج موسیقی افغانستان»، وب‌سایت مشعل، تاریخ بازدید: 10 آبان 1402ش.
• «سرزمین من»، وب‌سایت طرفداری، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1397ش.
• «سید انور آزاد»، ویکی‌زندگی، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1402ش.
• سیحون، سمیع‌الله، «بازگل بدخشی و شهرت موسیقی محلی بدخشان»، وب‌سایت خبرگزاری نشانه، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1399ش.
• شریفی، عبدالهادی، «چند نکته دربارۀ قرصک پنجشیر»، وب‌سایت مرزبان، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1399ش.
• «صفدر توکلی»، ویکی‌زندگی، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1401ش.
• «فرهنگ افغانی/ سبک‌های موسیقی افغانستان»، وب‌سایت نسک، تاریخ درج مطلب: 9 خرداد 1398ش.
• فیاض، محمدحسین، «آبه میرزا، آوازخوان افسانه‌ای هزاره‌ها»، وب‌سایت جادۀ ابریشم، تاریخ درج مطلب: 11 مرداد 1401ش.
• «گلچین بهترین آهنگ‌های داوود سرخوش 1402»، وب‌سایت پاور میوزیک، تاریخ درج مطلب: 29 خرداد 1402ش.
• «گلچین هزارگی صفدر توکلی 1»، وب‌سایت میوزیک، تاریخ درج مطلب: 2022م.
• «گونه‌های متنوع و عجیب موسیقی در افغانستان»، وب‌سایت ایلنا، تاریخ درج مطلب: 31 تیر 1398ش.
• مددی، عبدالوهاب، «سبک‌های موسیقی محلی افغانستان»، نشریۀ مقام موسیقایی، شمارۀ 4، 1387ش.
• موسوی، سعادت‌شاه، «میرمفتون؛ سلطان موسیقی محلی افغانستان»، وب‌سایت روزنامۀ 8 صبح، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1399ش.
• «موسیقی افغانستان را بهتر بشناسیم»، اعتماد آنلاین، تاریخ درج مطلب: 31 تیر 1398ش.
• «موسیقی افغانستان و ساز و سبک‌های آن»، وب‌سایت ساعد نیوز، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1400ش.
• «موسیقی افغانستان»، ویکی‌وند، تاریخ بازدید: 13 آبان 1402ش.
• «موسیقی بومی»، ویکی‌زندگی، تاریخ درج مطلب: 6 شهریور 1402ش.
• «موسیقی فولکلور یا موسیقی محلی چیست؟»، وب‌سایت الهام میوزیک، تاریخ بازدید: 14 آبان 1402ش.
• «موسیقی و اشعار فولکلور هزارگی قسمت دوم»، وب‌سایت افغان موج، 14 آذر 1387ش.
• نواندیش، الیاس، «40 سال سفر با وحید قاسمی؛ رامشگر گیتار و استاد موسیقی»، وب‌سایت خبرنامه، تاریخ درج مطلب: 14 تیر 1396ش.