بدعت
بدعت؛ نسبت دادن یا وارد کردن امر خارج از دین به قلمرو دین.
انسان‌ها همواره برای ارتقای کیفیت زندگی و رفع نیازهای خود، اندیشه، ابزار و روش‌های جدیدی را به‌کار می‌گیرند. در این فرآیند، گاهی سنّت‌های دینی تحت تأثیر قرار می‌گیرند و آداب سبک زندگی مؤمنانه دستخوش تغییراتی می‌شود که زمینۀ بدعت را فراهم می‌آورد. برپایی فتنه و آشوب در جامعه، دگرگونی فرهنگ اصیل اسلامی و اختلال در رشد و پیشرفت جامعه، از پیامدهای اجتماعی بدعت است.
مفهوم‌شناسی
بدعت به‌معنای نوآوری [۱] در ادبیات دینی، روبروی سنّت قرار می‌گیرد؛ سنّت، برآمده از آموزه‌های دین و سیرۀ پیامبر و امامان است [۲] و بدعت به نوآوری در شریعت گفته می‌شود که ریشه در قرآن و گفتار و کردار پیامبر و اهل‌بیت ندارد. فقیهان نیز بدعت را هرگونه قول و فعلی دانسته‌اند که سابقه در دین نداشته باشد و دلیلی برای آن در قرآن و سنّت نباشد. [۳] بدعت از منظر فقه اسلامی، عملی نکوهیده [۴] و حرام است [۵] و با سه شرط شناخته می‌شود: اثری از آن در شریعت نباشد؛ دلیل شرعی نداشته باشد؛ در میان مردم ترویج شود.[۶]
بدعت از منظر قرآن و روایات
کلمۀ بدعت یک‌بار در قرآن آمده است و به رهبانیت مسیحیان اشاره دارد. [۷] با توجه به آیات قرآن، تشریع و قانون‌گذاری حق خداوند است، [۸] پیامبران نیز موظف به اجرای شریعت الهی بوده و حق تغییر در قوانین شریعت را ندارند. [۹] در روایات اسلامی، بدعت در دین، نوعی شرک و کفر شمرده شده است.[۱۰] بدعت‌گذاران از زیان‌کارترین مخلوقات محسوب می‌شوند و پذیرش عمل دینی آنها مشروط به آنها و بازگرداندن همۀ گمراه‌شدگان از انحراف است.[۱۱]
عوامل تاریخی بدعت در جامعۀ مسلمان
دین در تمام دوران‌ها در معرض خطر بدعت بوده است. در جامعۀ مسلمان نیز از آغاز تا کنون، عواملی مانند بی‌توجهی به سخنان و سیرۀ پیامبر اکرم، انتخاب رهبران نالایق توسط مردم، بازگشت به برخی عادت‌ها و خرافات جاهلی، برتری بخشیدن به برخی عالمان نسبت به اهل‌بیت پیامبر، پیروی از هوی و هوس، تسلیم در برابر غیر قرآن و سنّت، [۱۲] منافع سیاسی و اقتصادی، تکیه بر روش نادرست قیاس و اجتهاد در برابر نص، [۱۳] سبب بروز انواع بدعت شده است.
پیامدهای بدعت
از گذشته تا کنون بدعت و رفتارهای بدعت‌گذاران، پیامدهای جبران‌ناپذیری را در جامعۀ اسلامی برجای گذاشته و منجر به تزلزل در سبک زندگی دینی افراد شده است؛ دگرگون‌سازی فرهنگ اصیل اسلامی، فتنه و آشوب در جامعه، مانع‌تراشی در برابر رشد دینی و پیشرفت اجتماعی، گمراهی و انحراف افراد و گروه‌های اجتماعی، ایجاد تنش‌های جبران‌ناپذیر روحی و روانی در خانواده و گرفتاری نسل‌های بشری از جملۀ این پیامدها است. [۱۴] در آموزه‌های دینی به محرومیّت از رستگاری، [۱۵] محرومیّت از محبّت خدا، [۱۶] محرومیّت از هدایت، [۱۷] ترک سنّت، [۱۸] نابودی اسلام، [۱۹] لعنت الهی، [۲۰] گمراهی و گرفتاری در آتش جهنم [۲۱] و عذاب دردناک، [۲۲] به‌عنوان پیامدهای بدعت در دین، اشاره شده است. به دلیل پیامدهای نامطلوب بدعت، در روایات اسلامی بر بدعت‌ستیزی عالمان دینی [۲۳] از طریق دوری و إعراض، برائت و نفرت، سبّ و لعن، روشن‌گری، افشاگری و تهدید و ارعاب بدعت‌گذاران، سفارش شده است. [۲۴] رفعت درجه در بهشت، [۲۵] امنیّت [۲۶] و دستیابی به جایگاه یقین و رضا [۲۷] از پاداش‌های بدعت‌ستیزان دانسته شده است.[۲۸]
نقش بدعت در پیدایش فتنه در جامعۀ اسلامی
بدعت در دین، زمینۀ ایجاد فسادهای بزرگ اجتماعی را فراهم می‌سازد. امروزه ترویج و گسترش مکاتب و فرقه‌های انحرافی و نوظهور، گونه‌ای از بدعت‌گذاری است که با آمیختن اندیشه‌های باطل در پوشش حق، انسان‌ها را به گمراهی، انحطاط و تهی‌گشتن از فضایل می‌کشاند. بسیاری از مذاهب اسلامی، امروزه سلفیه و وهابیت را گروهی از جریانات انحرافی و مصداقی از بدعت در جامعۀ اسلامی می‌دانند که برخی رفتارها و باورهای دینی رایج میان مسلمانان از جمله توسل، تبرّک و زیارت را نمی‌پذیرند و در همین راستا کشتار و قتل‌عام مسلمانان را جایز می‌شمارند.[۲۹]
نقش بدعت در انحراف انگاره‌های شناختی مسلمانان
نگرش و باورهای آدمی از مؤلفه‌های بنیادین سبک زندگی اسلامی است. هرگاه باورهای دینی تحت تأثیر خرافات قرار بگیرد، در قالب بدعت نمود پیدا می‌کند [۳۰] و با تهی کردن آموزه‌های دینی از اصالت، معناگرایی در زندگی را به چالش می‌کشد. بدعت‌ها، انسان را به حاشیه‌ها و امور غیرواقعی مشغول می‌سازد و با تضعیف یا تخریب مفاهیم ارزشی، جاذبه و پویایی آموزه‌های دینی را به مخاطره می‌افکند و آثار فردی و اجتماعی آنها را خنثی می‌سازد.[۳۱]
نقش فضای مجازی در ترویج بدعت‌ها
طبق نتایج پژوهشگران، فضای مجازی و در پی آن شبکه‌های اجتماعی علاوه بر کارکردهای خوبی که دارند آسیب‌های متعددی را بر تربیت اخلاقی و باورهای دینی افراد برجای می‌گذارند. ترویج باورهای خرافی، شبهات، سبک زندگی متضاد با ارزش‌های دینی و گسترش فرهنگ مُدگرایی مغایر با ارزش‌های اسلامی، بخشی از آسیب‌های فضای مجازی است که منجر به سهل‌انگاری در انجام واجبات دینی خصوصاً در نسل جوان می‌شود. این پژوهشگران معتقدند، تلاش برای تقویت باورهای دینی جوانان از طریق پاسخگویی دقیق به شبهات، راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی سالم، تبلیغ دین اسلام در فضای مجازی و آگاهی‌بخشی دربارۀ مزیت پوشش اسلامی از جملۀ راهکارهای مواجهه با بدعت‌ها در فضای مجازی است.[۳۲]
نسبت نوآوری و بدعت
در تفکر اسلامی، دو واژۀ بدعت و نوآوری به‌لحاظ لغوی دارای نسبت‌های مشترکی هستند [۳۳] و این مسئله موجب پیدایش گرایش‌های مختلف دربارۀ نوآوری شده است. گرایش‌های متحجرانه، نوآوری را به‌کلی ممنوع و حرام می‌دانند؛ اما برخی دیگر، هرگونه نوآوری را مطلوب و مفید می‌شمارند. در چنین رویکردی لفظ بدعت در معنایی مطلوب و با بار ارزشی مثبت به‌کار می‌رود و نوعی خدمت به دین به‌شمار می‌آید. این طرز تلقی، منجر به نسخ شریعت و کنار گذاشتن احکام اسلامی به‌دلیل کهنگی و نشاندن احکام نو و جدید برای مخاطبان می‌شود. از دیدگاه عالمان دینی، نواندیشی لازمۀ شکوفایی افکار در جامعۀ اسلامی است و نوآوری مطلوب به این معنا است که با استفاده از آموزه‌های کتاب و سنّت، برداشت‌های کارآمدی ارائه شود تا پاسخگوی نیازهای جدید باشند. این پالایش فرهنگی و تجدید حیات فرهنگی جامعه از ضروریات جامعۀ دینی بوده و نشانۀ پویایی و تحرک اجتماع دینی است.[۳۴] با چنین رویکردی، نوآوری در صنعت و نیازهای زندگی، نوآوری در برخی از رفتارها و نوآوری در علوم اسلامی از نوآوری‌های مطلوب به‌شمار می‌آید.[۳۵]
چالش‌های جامعۀ ایرانی در رابطه با بدعت
امروزه رواج برخی آداب و رسوم بی‌پایه در سبک زندگی ایرانیان، موجب بدعت و نوآوری‌های ناپسند در جامعه شده است. از منظر صاحب‌نظران، اهداف و انگیزه‌هایی مانند کسب ثروت، قدرت و نفوذ اجتماعی، نقض تعهدات اجتماعی، مصلحت‌اندیشی، هنجارشکنی، سوءاستفاده از نآگاهی مردم و خواهش‌های نفسانی، بسترساز ظهور بدعت‌ها در جامعه ایرانی است. [۳۶] انحراف در برخی آیین‌ها و شعائر دینی و ترویج سبک‌های نامتعارف در عزاداری امام حسین مانند قمه‌زنی و خواندن اشعار بی‌محتوا و غلوّآمیز، از مصادیق بدعت [۳۷] و موجب مخدوش شدن چهرۀ تشیع دانسته شده است. [۳۸] در مواجهه با بدعت‌ها و زمینه‌های شکل‌گیری آنها، کارشناسان به موارد زیر توجه کرده‌اند:
- احیای اندیشه و معرفت اسلامی؛
- مهندسی فرهنگی جامعه؛
- مرزبندی بین اسلامِ حقیقی و اسلام آمیخته با بدعت‌ها؛
- شبهه‌شناسی و شبهه‌زدایی از جامعۀ اسلامی؛[۳۹]
- پایه‌گذاری سنّت‌های حسنه توسط رسانۀ دینی.[۴۰]
پانویس
- ↑ فراهیدی، العین، 1410ق، ج2، ص54.
- ↑ هنرمند و دیگران، «نسبت بدعت با نواندیشی دینی و فقهی»، 1400ش، ص171.
- ↑ سیدمرتضی، رسائل الشریف المرتضی، 1405ق، ج3، ص83.
- ↑ عاملی، الروضۀ البهیۀ فی شرح اللمعۀ الدمشقیۀ، 1410ق، ج1، ص581.
- ↑ موسوی عاملی، مدارک الأحکام فی شرح شرائع الإسلام، بی‌تا، ج4، ص67؛ نجفی، جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، بی‌تا، ج11، ص313.
- ↑ سبحانی، تبرّک، توسل، بدعت، 1391ش، ص75-84.
- ↑ سورۀ حدید، آیۀ 27.
- ↑ سورۀ یوسف، آیۀ 40.
- ↑ سورۀ یونس، آیۀ 15.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، 1404ق، ج3، ص572.
- ↑ نهج‌البلاغه، ترجمۀ دشتی، خطبۀ 17، ص41.
- ↑ اکبرنژاد و دیگران، «علل پیدایش بدعت و چگونگی مقابله با آن از منظر دانشمندان فریقین»، 1398ش، ص120.
- ↑ مهدی‌پور، «بدعت‌شناسی و بدعت‌ستیزی»، 1433ق، ص11.
- ↑ ایوب‌نژاد و دیگران، «موضوع‌شناسی بدعت»، 1395ش، ص188.
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ 116.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 87.
- ↑ سورۀ انعام، آیۀ 144.
- ↑ کلینی، الکافی، 1365ش، ج1، ص58.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، 1404ق، ج3، ص572.
- ↑ کلینی، الکافی، 1365ش، ج1، ص54.
- ↑ کلینی، الکافی، 1365ش، ج1، ص56.
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ 116-117.
- ↑ عاملی، منیۀ المرید، 1368ش، ص100.
- ↑ کلینی، الکافی، 1365ش، ج2، ص375؛ إبن‌شعبۀ حرانی، تحف العقول، 1404ق، ص319.
- ↑ کلینی، الکافی، 1365ش، ج2، ص375.
- ↑ متقی هندی، کنزالعمال، 1409ق، ج3، ص82.
- ↑ مالکی، تنبیه الخواطر و نزهۀ النواظر، بی‌تا، ج2، ص116.
- ↑ جوادی آملی، مفاتیح‌الحیاۀ، 1394ش، ص517-519.
- ↑ مصباح یزدی، بهترین‌ها و بدترین‌ها از دیدگاه نهج‌البلاغه، 1401ش، ص242-244.
- ↑ پژوهنده، «خرافه‌ستیزی در اندیشۀ دینی از دیدگاه شهید مطهری»، 1385ش، ص99.
- ↑ رودگر، «ریشه‌های پیدایی و پایایی خرافات»، 1388ش، ص102 و 113.
- ↑ صالحی و برادران کرمانی، «آسیب‌شناسی پدیدارشناسانۀ تأثیر اینترنت و شبکه‌های اجتماعی بر اخلاق و باورهای دینی جوانان»، 1395ش، ص228-234.
- ↑ هنرمند و نقیبی، «نسبت بدعت با تأسیسات مدنی نوپدید»، 1400ش، ص173.
- ↑ «شخصیت فکری شهید مطهری مرز میان بدعت و نواندیشی است»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ مصباح یزدی، بهترین‌ها و بدترین‌ها از دیدگاه نهج‌البلاغه، 1401ش، ص273.
- ↑ منصوری، «بدعت‌های ناروا در رفتارهای اجتماعی»، وب‌سایت سماموس.
- ↑ سلیمانی و کاظمی اردبیلی، «تحلیلی بر مناط بدعت و مشروعیت مناسک عزاداری»، 1395ش، ص211-224.
- ↑ «پاسخ به نامۀ امام جمعۀ اردبیل»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ رودگر، «ریشه‌های پیدایی و پایایی خرافات»، 1388ش، ص117-118.
- ↑ «رسانه باید سنّت‌های حسنه را در جامعه ترویج دهد»، وب‌سایت فقه حکومتی وسائل.
منابع
- قرآن کریم.
- إبن‌شعبۀ حرانی، حسن بن علی، تحف‌العقول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، اسلامی، 1404ق.
- اکبرنژاد، مهدی و دیگران، «علل پیدایش بدعت و چگونگی مقابله با آن از منظر اندیشمندان فریقین»، نشریۀ قرآنی کوثر، شمارۀ 64، بهار و تابستان 1398ش.
- ایوب‌نژاد، نرگس و دیگران، «موضوع‌شناسی بدعت»، نشریۀ مطالعات علوم سیاسی، حقوق و فقه، شمارۀ 4، زمستان 1395ش.
- «پاسخ به نامۀ امام جمعۀ اردبیل»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1373ش.
- پژوهنده، محمدحسین، «خرافه‌ستیزی در اندیشۀ دینی از دیدگاه شهید مطهری»، نشریۀ پژوهش‌های اجتماعی اسلام، شمارۀ 59، تابستان 1385ش.
- جوادی آملی، عبدالله، مفاتیح الحیاۀ، قم، إسراء، 1394ش.
- «رسانه باید سنّت‌های حسنه را در جامعه ترویج دهد»، وب‌سایت فقه حکومتی وسائل، تاریخ درج مطلب: 20 آذر 1395ش.
- رودگر، محمد جواد، «ریشه‌های پیدایی و پایایی خرافات»، نشریۀ حوزه، شمارۀ 152، تابستان 1388ش.
- سبحانی، جعفر، تبرّک، توسل، بدعت، قم، مؤسسۀ امام صادق، 1391ش.
- سلیمانی، ایران و کاظمی اردبیلی، صدیقه، «تحلیلی بر مناط بدعت و مشروعیت مناسک عزاداری»، نشریۀ علوم اجتماعی، شمارۀ 34، پاییز 1395ش.
- سیدمرتضی، علی بن الحسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالقرآن، 1405ق.
- «شخصیت فکری شهید مطهری مرز میان بدعت و نواندیشی است»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 12 اریبهشت 1387ش.
- صالحی، اکبر و برادران کرمانی، مریم، «آسیب‌شناسی پدیدارشناسانۀ تأثیر اینترنت و شبکه‌های اجتماعی بر اخلاق و باورهای دینی جوانان»، نشریۀ اخلاق، شمارۀ 21، بهار 1395ش.
- صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، الإسلامی، 1404ق.
- عاملی، زین‌الدین بن علی، الروضۀ البهیۀ فی شرح اللمعۀ الدمشقیۀ، قم، کتاب‌فروشی داوری، 1410ق.
- عاملی، زین‌الدین بن علی، منیۀ المرید، به تحقیق رضا مختاری، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1368ش.
- فراهیدی، خلیل بن أحمد، العین، قم، هجرت، 1410ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیۀ، 1365ش.
- مالکی، ورام بن أبی‌فراس، تنبیه الخواطر و نزهۀ النواظر، قم، مکتبۀ الفقیه، بی‌تا.
- متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنزالعمال، بیروت، مؤسسۀ الرسالۀ، 1409ق.
- مصباح یزدی، محمدتقی، بهترین‌ها و بدترین‌ها از دیدگاه نهج‌البلاغه، قم، مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1401ش.
- منصوری، خلیل، «بدعت‌های ناروا در رفتارهای اجتماعی»، وب‌سایت سماموس، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1398ش.
- موسوی عاملی، سیدمحمد، مدارک الأحکام فی شرح شرائع الإسلام، قم، مؤسسۀ آل‌البیت لإحیاء التراث، بی‌تا.
- مهدی‌پور، محمود، «بدعت‌شناسی و بدعت‌ستیزی»، نشریۀ مبلغان، شمارۀ 156، شوال 1433ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تهران، دارالکتب الإسلامیۀ، بی‌تا.
- نهج‌البلاغه، ترجمۀ محمد دشتی، قم، امیرالمؤمنین، 1389ش.
- هنرمند، علی و نقیبی، ابوالقاسم، «نسبت بدعت با تأسیسات مدنی نوپدید»، نشریۀ فقه و مبانی حقوق اسلامی، شمارۀ 4، زمستان 1400ش.
- هنرمند، علی و دیگران، «نسبت بدعت با نواندیشی دینی و فقهی»، نشریۀ مبانی فقهی حقوق اسلامی، شمارۀ 28، پاییز و زمستان 1400ش.