سبک زندگی عاشورایی

سبک زندگی عاشورایی؛ سبک زندگی متأثر از رویداد کربلا و شهادت امام حسین.

عاشورا، الهام‌بخش شیعیان در سراسر جهان بوده و تفکر اجتماعی، فرهنگی، علمی، هنری و فناوری شیعیان از عاشورا اثر پذیرفته است. حرکت‌های اصلاحی و انقلابی زیادی در تاریخ اسلام به‌ویژه انقلاب اسلامی ایران در 1357ش، از عاشورا الهام گرفته و ادبیات و موسیقی، دیوارنگاری‌ها، نقاشی‌ها، شمایل‌نگاری‌ها و خوشنویسی‌ها نیز در میان شیعیان، تجلی‌گاه فرهنگ عاشورایی است.

مفهوم‌شناسی

واژۀ عربی «عاشورا» از ریشۀ «عَشَر» در لغت به‌معنای «روز دهم محرم» آمده است که به تصریح برخی لغت‌شناسان، نامی اسلامی بوده و چنین وزنی یعنی وزن «فاعولا» در زبان عربی فقط در این مورد وجود دارد. عاشورا در فرهنگ شیعه، روز دهم محرم، روز شهادت حسین بن علی ‌و یاران او در کربلا است. همچنین این واژه به آیین‌های سوگواری برای بزرگداشت شهادت امام حسین اطلاق شده و بزرگ‌ترین روز سوگواری و مصیبت محسوب می‌شود؛ اما عاشورا به لحاظ مفهومی و اثرگذاری آن بر زندگی مسلمانان به‌ویژه شیعیان، فراتر از نام یک‌روز و آداب و رسوم عزدارای بوده، یک فرهنگ غنی و محور سبک زندگی است که از آن به فرهنگ و سبک زندگی عاشورایی تعبیر می‌شود. شناخت حق از باطل، ترجیح مرگ با عزت بر زندگی با ذلت، دنیاگریزی، تسلیم نشدن به سخن ناحق، ایثار، جهادگری، بصیرت، حجاب و عفاف، ولایت‌مداری، تسلیم در برابر خواست و رضایت خداوند، جوان‌مردی و اخلاص از شاخص‌های مهم این سبک شمرده شده است.

پیشینه

در منابع حدیثی سنی و شیعه آمده است که «عاشورا» از زمان حضرت موسی تا دورۀ پیامبری حضرت محمد مورد تعظیم بوده و از ایام‌الله شمرده می‌شده است. در عصر جاهلیت روز عاشورا را به‌عنوان عید می‌شناختند و در آن به جشن و سرور و پوشیدن لباس‌های نو، خضاب و چراغانی منازل می‌پرداختند. همچنین روزه گرفتن در آن روز، مورد توجه بود اما با ظهور اسلام و وجوب روزۀ ماه رمضان، آن روزه نسخ و عاشورا متناسب با نظام فکری اسلام، معنادار شد.

واقعۀ عاشورا

واقعۀ عاشورا به نبرد امام حسین، یاران و اصحاب او در کربلا با سپاه یزید اشاره دارد که «قیام سیدالشهدا»، «نهضت امام حسین» و «حرکت ابی‌عبدالله» نیز خوانده می‌شود. رویداد عاشورا در دهم محرم سال ۶۱ق و به دنبال بیعت ‌نکردن امام حسین با یزید بن معاویه واقع شد که به شهادت امام حسین و یاران او و نیز اسارت خاندان امام انجامید. رویداد عاشورا دلخراش‌ترین رویداد در تاریخ اسلام دانسته شده است؛ به‌همین دلیل شیعیان بزرگ‌ترین مراسم عزاداری خود را در دهم محرم برگزار می‌کنند.

اهمیت و جایگاه

عاشورا در تاریخ اسلام به‌ویژه در فرهنگ شیعه، به‌عنوان شعار و مفهوم سازنده و آگاهی‌دهنده مطرح است و از نظر اهمیت، در ردیف بعثت پیامبر اسلام و عید غدیر محسوب می‌شود؛ به گفتۀ آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، اگر ‌عاشورا و فداکارى عظیم امام حسین در تاریخ اسلام پیش نمى‌آمد، دین اسلام به‌طور یقین دچار انحراف می‌شد و چیزى از حقیقت و نورانیت اسلام، باقى نمی‌ماند. به‌همین دلیل، مورخان عاشورا را از جملۀ رویدادهای کم‌نظیر عالم دانسته‌اند که از نظر کیفیت، بزرگی مصیبت، جاودانگی آن در یادها و آثار مختلفی که در پی داشته است، با هیچ رویداد دیگری قابل مقایسه نیست و برای هیچ رویدادی در تاریخ بشر، در حد عاشورا وقت و هزینه صرف نشده و مردم در هیچ مصیبتی به این میزان هم‌نوایی نکرده‌اند.

مراسم عاشورایی

مراسم عاشورا به آداب و رسوم عزاداری اطلاق می‌شود که هر ساله در ماه محرم و صفر، به‌ویژه در دهۀ اول محرم و روز عاشورا برای بزرگداشت شهادت امام حسین و یاران او برگزار می‌شود.

1. سیر تحول

مراسم عاشورا بعد از شهادت امام حسین آغاز شد و در گذر زمان به‌شکل سنت و در قالب آداب و رسوم فرهنگی خاص جلوه‌گر شد. مراسم عاشورا در زمان آل‌بویه به‌صورت سازمان‌یافته‌تر و رسمی در ایران مرسوم شد. سپس سلجوقیان آن را از حالت رسمی و عمومی خارج و به خانه‌ها محدود کردند، اما در دورۀ صفویان رونق و تنوع بیشتری پیدا کرد. در دوره‌های زندیه و قاجار نیز برپایی مراسم عاشورا همچنان پر رونق باقی ماند و سبک نوینی از عزاداری به نام «شبیه‌خوانی» به مراسم اضافه شد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مراسم عاشور شکل و ابعاد تازه پیدا کرد و دامنۀ آن گسترش یافت.

2. گسترۀ جغرافیایی و اعتقادی

مراسم عاشورا در حال‌حاضر به یک آیین اثرگذار جهانی تبدیل شده و محدود به جغرافیای خاصی نیست و در هر کشوری که شیعیان و دوست‌داران اهلبیت زندگی می‌کنند مانند آمریکا، کانادا، بنگلادش، مالزی، اندونزی، فیلیپین، تایلند، آلمان و استرالیا این مراسم برگزار می‌شود؛ اما جمهوری اسلامی ایران، عراق، افغانستان، هند، پاکستان، بحرین و لبنان از محورهای اصلی برگزاری مراسم عاشورا هستند. علاوه‌بر شیعیان، اهل تسنن نیز در بسیاری از کشورها مراسم عاشورا برگزار می‌کنند یا اینکه در مراسم شیعیان شرکت می‌جویند. همچنین بت‌پرستانی که در سرزمین هند زندگی می‌کنند، به سبب برکاتی که از عزاداری امام حسین دیده‌اند در مراسم عاشورا با انجام نذورات مشارکت می‌کنند.

3. آداب و رسوم

آداب و سنن مرتبط با آیین عاشورا در مناطق مختلف جهان و حتی شهرهای مختلف یک کشور نیز متفاوت و متنوع است؛ اما به‌صورت عموم، آداب و رسوم رایج در آیین عاشورا عبارتند از: نوحه‌خوانی، مرثیه‌خوانی، تعزیه و شبیه‌خوانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی، برپایی مجالس در اماکن مقدس و تشکیل هیئت‌ها در ایام محرم، نذری و صدقه‌دادن و اطعام مردم، سقایی، چای، آب و شربت‌دادن به مردم، ساختن حسینیه و تکیه، ترک بعضی کارهای مباح در ایام عاشورا مثل عروسی، ازدواج، آرایش، تمیزکردن و جاروکردن خانه، پرداختن به کسب‌وکار و دوخت‌ودوز و خانه‌تکانی، یاد امام حسین هنگام نوشیدن آب، پوشیدن لباس سیاه، سیاه‌پوش‌کردن اماکن و گذرگاه‌ها، مساجد و حسینیه‌ها، مالیدن گِل بر پیشانی و سر، پاشیدن کاه و خاشاک بر سر، راه انداختن دسته‌های عزاداری در خیابان‌ها، برپایی مراسم شام غریبان، برگزاری مجالس مقتل‌خوانی و زیارت عاشورا، طشت‌گردانی، تهیه و آذین‌بندی طوق‌ها، علم‌ها، علامت‌ها و نخل‌ها، پختن آش نذری، سفره‌انداختن، زیارت رفتن، گرامی‌داشت اربعین، سربرهنه و پای برهنه بودن در عزای حسینی به‌ویژه در روز عاشورا و اربعین.

4. کارکردها

الگوپذیری اخلاقی و تربیتی، افزایش نظارت و کنترل اجتماعی، انسجام اجتماعی، تجدید حیات اجتماعی و پیوند و پیوستگی بین نسل‌ها، از مهم‌ترین کارکردهای اجتماعی مراسم عاشورا دانسته شده است.

عناصر عاشورایی

1. منطق و عقل

عنصر منطق و عقل در عاشورا، در کلام و کنش امام حسین از هنگام حضور در مدینه تا روز شهادت او در کربلا متجلی شده است. بر اساس این منطق، هرگاه اساس دین در معرض خطر بود و شرایط مناسب وجود داشت، وظیفه‌ مسلمان، «اقدام» است؛ اگرچه این اقدام، در بالاترین حد برای انسان خطرآفرین باشد.

2. حماسه

حماسه، یعنی مجاهدتی که در راه احیاء ارزش‌های دینی صورت می‌گیرد، باید با عزت اسلامی و اقتدار انجام بگیرد و در عاشورا چنین بود.

3. عاطفه

به نظر کارشناسان دینی، در حادثۀ عاشوار و استمرار آن، عاطفه نقش تعیین‌کننده‌ای ایجاد کرده که موجب تفاوت جریان عاشورایی با جریان‌های دیگر شده است؛ در عاشورا، منطق و عقلانیت با عاطفه، عشق، محبت، ترحم و گریه همراه است. قدرت عاطفه، قدرت عظیمی است که انسان را به گریستن، گریاندن و تبیین حادثه وادار می‌کند.

هنر عاشورایی

1. تعزیه

به باور صاحب‌نظران، عاشورایی‌ترین هنر در زمینۀ معارف عاشورا، هنر «تعزیه» محسوب می‌شود؛ زیرا این قالب هنری تنها دربارۀ عاشورا است که همزمان شعر، مداحی و خطابه را نیز در خود دارد.

2. مداحی

مداحی از هنرهایی است که در دامن عاشورا متولد شده و به قوام و ساختاری منحصربه‌فرد دست یافته است؛ به‌طوری که برخی از پژوهشگران موسیقی به تألیف کتاب در باب ردیف‌های مداحی پرداخته‌اند.

3. نقاشی

عاشورا و شهادت امام حسین مورد توجه هنرمندان نقاش در طول اعصار مختلف بوده است و به نظر کارشناسان، اوج اثرگذاری عاشورا در هنر نقاشی در تابلوی «عصر عاشورا» اثر استاد فرشچیان دیده می‌شود.

4. کتیبه‌نگاری

جلوه‌های مختلف فرهنگ عاشورایی در اماکن مقدس در هنر کتیبه‌نگاری انعکاس پیدا کرده و رسم‌الخط، خوش‌نویسی و رنگ کتیبه‌ها همگی بر اساس سنت عزاداری امام حسین است.

5. ضریح‌سازی

ضریح‌سازی در فرهنگ شیعه، یک هنر منحصربه‌فرد است. اولین زیارتگاه اختصاصی شیعیان مزار امام حسین بوده و اولین ضریح زیارتی را نیز بر مزار وی ساخته‌اند.

6. هنرهای دیگر

هنرهای دیگری که تا حدودی متأثر از فرهنگ عاشواریی بوده است می‌توان به نگارگری، تذهیب و طراحی، خوشنویسی، قالی‌بافی و طراحی لباس اشاره کرد.

ادبیات عاشورایی

عاشورا باعث ایجاد گونه‌ای خاص از ادبیات شده که به ادبیات عاشورایی مشهور شده است. برخی معتقدند در تاریخ بشر هیچ شخصیتی مانند امام حسین وجود ندارد که این همه شعر و نثر در مدح و رثای او تولید شده باشد.

1. شعر

بیشتر ادبیات عاشورایی، اشعار و مرثیه‌هایی هستند که توسط شاعران مختلف سروده‌ شده‌اند. در منابع بیش از ۵۰۰ شاعر عاشورایی از قرن اول تا قرن ۱۵ قمری ثبت شده است که شاعران معروفی مانند کمیت اسدی، سید حمیری و دعبل خزاعی در بین آنها دیده می‌شوند. در زبان فارسی نیز شاعران مشهوری مانند باباطاهر، ناصر خسرو، سنائی غزنوی، عطار نیشابوری، خواجوی کرمانی، صائب تبریزی و محتشم کاشانی بر غنای اشعار حسینی افزودند. برخی از محققان، در بررسی‌های خود، تا قرن ۱۳ قمری، 72 شاعر فارسی‌زبان را شناسایی کرده‌اند که در مورد امام حسین شعر گفته‌اند. آنها از میان شاعران معاصر نیز 236 شاعر فارسی‌زبان را یافته‌اند که در اشعار خود به شهادت امام حسین توجه کرده‌اند. برخی از پژوهشگران معتقدند که در دوران 40 سالۀ بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بيش از هزار سال گذشته، شعر عاشورايي سروده شده كه از نظر كيفي نیز قابل توجه است.

2. مقتل‌نگاری

مقتل‌نگاری بخشی از ادبیات عاشورایی است که گزارش‌های مربوط به رویداد کربلا را دربر دارد و برخی از محققان بیش از ۱۵۰ مقتل نام برده‌اند که در خصوص واقعۀ کربلا نوشته شده است.

3. نمایشی و داستانی

ادبیات نمایشی در قالب تعزیه‌نامه، فیلم‌نامه و نمایش‌نامه بخشی از ادبیات عاشورایی است. بخشی از ادبیات عاشورایی نیز جنبۀ داستانی دارد.

پیامدهای عاشورا در زندگی مسلمانان

محققان موارد ذیل را به‌طور کلی، از مهم‌ترین پیامدهای عاشورا برشمرده‌اند:

1. بیداری مسلمانان؛
2. زمینه‌سازی برای نهضت‌های مختلف در تاریخ اسلام؛
3. ایجاد روح وحدت و همبستگی در مسلمانان؛
4. تمایز اسلام راستین از اسلام دروغین؛
5. احیای فرهنگ جهاد و شهادت؛
6. پیروزی خون بر شمشیر؛
7. عظمت یافتن مکتب تشیع؛
8. تزلزل در دولت اموی؛
9. محبوبیت خاندان امام علی؛
10. ترویج روحیۀ ایثار، شجاعت، شهامت و ستیزه‌جویی در مقابل حکام جور؛
11. احیای اندیشۀ امامت نزد مسلمانان؛
12. زمینه‌سازی برای تشکیل حکومت اسلامی؛
13. احیای فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر؛
14. قوام‌بخشی به هویت و فرهنگ شیعه.

قیام‌ها و انقلاب‌های عاشورایی

عاشورا به لحاظ ماهیت اسلام‌خواهی، اصلاح‌طلبی و ظلم‌ستیزی، همواره الهام‌بخش انقلابیون و حرکت‌های اصلاحی بوده است:

1. قیام مردم مدینه در ۶۳ق علیه حکومت یزید که توسط سپاه شام به خاک و خون کشیده شد؛
2. قیام توابین پس از مرگ یزید در ۶۴ق به هدف خون‌خواهی امام حسین؛
3. قیام مختار در ۶۶ق با شعار «یا منصور امت» و «یا لثارات الحسین» و گرفتن انتقام از قاتلان امام حسین؛
4. انقلاب اسلامی ایران در 1357ش نیز از محتوای عاشورا الهام گرفته است. قبل از انقلاب اسلامی، ظلم و فساد، حاکمیت داشت و آموزه‌های اسلام در جامعۀ ایران با چالش روبرو می‌شد. امام خمینی با الهام از عاشورا، روح حماسه و عزت دینی را در مردم دمید و انقلاب اسلامی را به پیروزی رساند.

نمادپردازی‌های‌ عاشورایی

الف) جنس نمادها

1. اشیاء: طوق، علم، تیغ، پرنده، پر، مشک آب، دستار سبز، جغجغه، بیل، تشت، مشعل، قوری، سماور، کتیبه‌های محتشم و نخل؛
2. حیوانات: اسب سفید، شتر، شیر، گوسفند و کبوتر؛
3. گیاهان: نخل، سرو و گل‌های رنگارنگ؛
4. رنگ‌ها: سیاه، سبز، سفید و قرمز؛
5. واژگان: دم گرفتن، روضه، زمینه، شور، سیاهی، محرم، سینه، زیارت، پیاده‌روی، دسته، چادر، هیئت، منبر، اربعین و تاسوعا و عاشورا؛
6. انسان‌ها: حضرت عباس، حضرت علی‌اصغر، سیدالشهداء، حر، شمر، خولی و عمر سعد؛
7. آداب و رسوم: سیاه‌پوشی، خیمه‌زدن، خیمه‌سوزی، نخل‌گردانی، جغجغه‌زنی، گل‌مالی، زنجیرزنی، قربانی، علم‌بندی، علم‌برداری، سینه‌زنی، زیارت، پیاده‌روی، پابرهنه شدن؛
8. افعال: گریه، اطعام، هم‌خوانی، تک‌خوانی و مداحی.

ب) انواع نمادها

1. بیرق (پرچم)

پرچم‌های عاشورایی در مذهب شیعه نماد ارادت و نشان عزا است که به‌شکل مستطیل یا مثلث و به رنگ سیاه، سبز، سرخ و سفید ساده و یا نقش‌دار با نوشته‌های از آیات قرآنی یا جملاتی از دعا تهیه می‌شود.

2. کتل

کتل، میله‌های بلند تا ارتفاع 6 متر است که با پارچه‌های سبز، مشکی و قرمز تزیین شده و به‌عنوان نمادی جهت سوگواری استفاده می‌شود.

3. علم

علم یا علامت یکی از سمبل‌های عاشوارایی بوده که از فلز ساخته می‌شود و در آن چندین نماد فلزی دیگر به کار می‌رود و هرکدام مفهومی از رویداد عاشورا را یادآوری می‌کند:

1. تیغه‌ها، نماد حق‌طلبی شیعه بوده که تعداد آنها 5 تن و 12 امام و 14 معصوم و تیغۀ وسط نیز الله است که تعادل علم را حفظ می‌کند؛
2. مجسمۀ شیر، نماد شجاعت امام حسین است؛
3. آهو، نماد مظلومیت و معصومیت امام حسین است؛
4. مجسمۀ اژدها، نمادی از سرانجام جزای یزید بن معاویه بوده و آتشی که از دهان خود بیرون می‌دهد نماد آتش جهنم است که دشمنان امام را می‌سوزاند؛
5. مرغ رُخ، تمثیل از براق است که روح شهدای کربلا توسط آن به آسمان‌ها صعود کرده‌اند؛
6. کبوتر، نمادی از پاکی شهیدان و خبررسان شهادت امام حسین است؛
7. هدهد، نماد خبررسانی از روز کربلا است؛

4. فانوس (چلچراغ)

فانوس که بیشتر در شب دهم محرم روشن می‌شود، نماد زنده ماندن حق در دل تاریکی و پیروزی نور بر تاریکی و ظلمت است.

5. طوق

طوق یا توغ، علمی به‌شکل خاص است که شیعیان بعضی مناطق ایران در مراسم سوگواری بر پا می‌کنند و آن را با خود در محله‌ها می‌گردانند. مهم‌ترین نقش بر روی طوق‌ها نقش پنجه است که نمادی از دست بریدۀ حضرت عباس بوده و مردم از آن شفاعت می‌جویند. نقش‌های کبوتر، طاووس و گنجشک نیز بر آن وجود دارد که در فرهنگ عامه مظهر زیبایی و مظلومیت‌ هستند.

6. نخل

یکی از نمادهای عاشورایی نخل است که عناصر نمادین زیادی در آن به کار رفته و هرکدام از عناصر سمبلی از یک حادثه و یا متعلق به شخص خاصی در کربلا دانسته شده است.

1. چوب نخل، نماد پیکر امام حسین؛
2. سیاهپوش کردن، نماد اعلام سوگواری؛
3. شمشیر و نیزه، نماد تیر و نیزه‌های واردشده بر بدن امام حسین؛
4. سرو نخل، نماد قد و قامت علی اکبر؛
5. آیینه، نماد نور وجود امام حسین؛
6. علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود، نشانه‌هایی که به ابوالفضل العباس اشاره دارد؛
7. پارچه‌های زینتی، نماد حجلۀ قاسم بن حسن؛
8. عزادارانی که نخل را برمی‌دارند، نماد تشیع کنندگان؛
9. سر طوق بالای نخل، نماد کاکل علی‌اکبر.

7. زنجیر

زنجیر، نماد به بند کشیدن، تازیانه‌خوردن و زندانی‌شدن اسرای کربلا است.

8. پنجه

پنجه در بالای طوق‌ها، علم‌ها واماکن مذهبی کاربرد دارد و مظهری از ۵ تن و یا دست‌ بریدۀ ابوالفضل العباس است.

معماری عاشورایی

فرهنگ عاشورا در سبک معماری و ایجاد بناهای ویژه اثرگذار بوده است. برای مثال، حسینیه و تکیه از جلوه‌های خاص گفتمان عاشورایی بوده که برای اقامۀ عزاداری امام حسین و زنده نگهداشتن نهضت عاشورا به وجود آمده است. در این اماکن بسیاری از وقایع عاشورا در کتیبه‌نگاری‌ها، خوشنویسی‌ها، کاشی‌کاری‌ها و نقاشی‌ها نماد‌پردازی شده است. همچنین مساجد شیعیان علاوه‌بر مکان عبادت، جلوه‌گاه فرهنگ عاشورایی در نحوۀ طراحی، تزیین، ابعاد، جانمایی در فضای شهر، تزیین‌های هنری و کتیبه‌نگاری است.

تفسیرهای عاشورایی

1. آب

عنصر آب در عاشورا به یک خرده‌فرهنگ تبدیل شده و به آن معنای قدسی و نمادین داده که یادآور ایمان، فداکاری، محبت و شهادت ابوالفضل العباس محسوب می‌شود. از طرف دیگر، معنای قدسی آب در فرهنگ عاشورایی باعث به وجود آمدن «سقاخانه»، «سنگاب»، «آب انبار» و «سقانفار» شده است که هر کدام با معماری و نمادپردازی‌های هنری، معنوی و زیبایی‌شناختی مذهبی، جلوۀ خاص به سیمای شهر داده و بر ذهنیت و کنش روزمرۀ مردم اثرگذار بوده است. برای مثال، در باور بسیاری از مردم نوشیدن آب از سقاخانه‌ها، شفای درد جسمانی و آرام‌بخش روان است.

2. خاک

در سبک زندگی عاشورایی، خاک اطراف قبر امام حسین که به آن «تربت سیدالشهدا» می‌گویند، مقدس محسوب می‌شود و حضور معنابخش در آداب و رسوم و زندگی عبادی شیعیان دارد. برای مثال، از آن مهر و تسبیح می‌سازند و در نمازهای یومیه بر آن سجده و کام نوزاد را با آن بر می‌دارند و هنگام دفن میت، آن را در قبر او می‌گذارند.

اجتماع عاشورایی

1.هیئت‌های عزاداری

هیئت‌های عزاداری در شهرها و روستاها که در ماه محرم و صفر به‌ویژه روز عاشورا به‌صورت دسته‌جمعی سواگواری می‌کنند و از حسینیه یا محله بیرون می‌آیند و به اماکن مقدس می‌روند، از مهم‌ترین جلوه‌های اجتماعی عاشورا است که هرساله تکرار می‌شود.

2.راهپیمایی اربعین

راهپیمایی اربعین حسینی که سالانه برگزار می‌شود و در کتاب رکوردهای گینس ثبت شده است، بزرگ‌ترین تجمع انسانی در جهان خوانده شده که جمعیتی بین ۲۰ تا ۳۰ میلیون نفر در آن شرکت می‌کنند.

پژوهش‌های عاشورایی

دربارۀ عاشورا، آثار فراوانی در طول سده‌های مختلف انتشار یافته و علاوه‌بر پژوهشگران مسلمان، اسلام‌شناسان غیرمسلمان و غربی‌ها نیز آثاری درباره عاشورا نوشته‌اند؛ این آثار تا سال ۱۳۸۰ش حدود پنج هزار کتاب برآورد شده است. به‌عنوان مثال، کتاب «لهوف» اثر سید بن طاووس، «نفس المهموم» از شیخ عباس قمی و «حماسه حسینی» تألیف مرتضی مطهری، از آثار مهم عاشورا‌پژوهی محسوب می‌شود.

دیدگاه‌های عاشورایی

1. مهاتما گاندی

گاندی رهبر استقلال هند، معتقد است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز شود، باید از الگوی امام حسین پیروی کند.

2. محمدعلی جناح

به باور محمد علی جناح، رهبر استقلال پاکستان، تمام مسلمانان جهان باید امام حسین را الگوی رفتاری خود قرار دهند.

3. چارلز دیکنز

چارلز دیکنز، نویسندۀ معروف انگلیسی، می‌نویسد که عقل حکم می‌کند امام حسین برای جنگ در راه خواسته‌های دنیایی، زنان و اطفال را به همراه خود به کربلا نبرد بلکه او فقط برای نجات دین اسلام، فداکاری کرد.

4. توماس کارلایل

به نظر توماس کارلایل فیلسوف و مورخ انگلیسی، امام حسین و یاران او، ایمان استوار به خدا داشتند و در عمل ثابت کردند که تفوق عددی در جایی که حق با باطل روبه‌رو می‌شود، اهمیت ندارد.

5. ماربین آلمانی

ماربین، خاور‌شناس آلمانی معتقد است که امام حسین با قربانی کردن عزیزترین افراد و با اثبات مظلومیت و حقانیت خود، به دنیا درس فداکاری آموخت و نام اسلام را در تاریخ ثبت و در عالم بلندآوازه کرد.

تصویرپردازی عاشورایی

دربارۀ عاشورا فیلم‌های زیادی در قالب سینمایی و سریال تلویزیونی ساخته شده است که بسیاری به‌طور مستقیم به تاریخ عاشورا و حوادث قبل و بعد آن پرداخته و بعضی نیز با الهام از فرهنگ عاشورا، مفاهیم ارزشی و اخلاقی آن را دست‌مایه قرار داده و داستان نو در محاورات روزانه خلق کرده‌اند. برای مثال سریال «مختارنامه» و فيلم‌های سینمایی «رستاخيز»، «سفير»، «روز واقعه» و «عصر روز دهم» به‌صورت جدي موضوع عاشورا را مورد توجه قرار داده‌اند، اما «پرواز در شب»، «شب دهم»، «افق»، «به خاطر هانیه»، «راه طی‌شده»، «بال‌های سپید»، «سینه سرخ»، «دلشکسته»، «عصر روز دهم»، «من و زیبا»، «کربلا؛ جغرافیای یک تاریخ»، «ناسور»، «هیهات»، سریال «معصومیت از دست رفته»، «ستارۀ خضرا» و «سفر سبز» با الهام از فرهنگ مذهبی شیعیان، سبک زندگی عاشورایی را در زندگی امروز نشان داده‌اند.

تعطیلات عاشورایی

روز عاشورا در ایران، پاکستان، لبنان، بحرین، عراق، هند، مراکش و الجزایر، به یک تعطیلی ملی تبدیل شده ‌است.

ماندگاری عاشوار

پژوهشگران عوامل ذیل را از مهم‌ترین عوامل ماندگاری عاشورا دانسته‌اند:

1. خدامحوری و اخلاص؛
2. ناجوانمردانه بودن شیوه‌های جنگ دشمن؛
3. نابرابری نبرد و پیکار شجاعانۀ امام حسین؛
4. استواری امام حسین و پافشاری بر اصول؛
5. قربانی کردن بهترین‌ها (خانواده)؛
6. الگودهی برای قیام‌ها؛
7. حق‌محوری و حق‌طلبی.

منابع

• «آثار شاخص هنری، از تأثیر عاشورا بر پیروان ادیان دیگر می‌گویند»، وب‌سایت کرب‌وبلا، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1400ش.
• آقاجانی، علی «تاریخ عزاداری و عزای تاریخی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• ابن‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، اسماعیلیان، 1364ش.
• احمدی‌ بیرجندی، احمد، «تأثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ادبیات و هنر دینی؛ مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، نیستان، ۱۳۸۱ش.
• استادی، رضا، «پیشینه عاشورا (1)»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• استادی، رضا، «پیشینه عاشورا (2)»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• «اشعار عاشورايي پس از انقلاب بيش از شعرهاي عاشورا در هزار سال»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ مهر ۱۳۹۷ش.
• «اول محرم ۱۴۰۱ چه روزی است؟»، اقتصاد آنلاین، تاریخ درج مطلب: 4 فروردین 1401ش.
• «اهمیت بزرگداشت قیام عاشورا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 29 مهر 1397ش.
• «بزرگ‌ترین تجمعات انسانی دنیا کدامند؟»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 30 شهریور 1400ش.
• بلوکباشی، علی، نوروز: جشن نوزایی آفرینش، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۰ش.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، بی‌تا.
• «پیامدهای نهضت عاشور»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• «تأثیرات واقعه عاشورا بر فرهنگ ایرانی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1394ش.
• «تأثیر تشیع بر ابنیه، اماکن و زیارتگاه‌های مذهبی ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 26 آبان 1388ش.
• «تفسیر کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا در بیان امام خامنه‌ای»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 10 آبان 1393ش.
• جعفریان، رسول، دربارۀ منابع تاریخ عاشورا، مجلۀ آینۀ پژوهش، شمارۀ ۷۱ و۷۲، آذر، دی، بهمن و اسفند ۱۳۸۰ش.
• جمشیدیها، غلام‌رضا و قبادی، علی‌رضا، «تحلیل جامعه‌شناختی از مراسم و مناسک دینی با تأکید بر مراسم عاشورا»، مجلۀ تاریخ اسلام، شمارۀ 30، تابستان 1386ش.
• جمعی از نویسندگان، دانشنامۀ مهدویت و امام زمان، قم، پایگاه تخصصی عاشورا، بی‌تا.
• جمعی از نویسندگان، فرهنگ عاشورایی، قم، مجمع، 1382ش.
• حجازی، سیدعلی‌رضا، «حسین‌ بن علی در آیینه شعر»، ادبیات و هنر دینی؛ مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، نیستان، ۱۳۸۱ش.
• حسینی، درنا، «فیلم‌هایی که با موضوع عاشورا ساخته شده‌اند، از رستاخیز درویش تا مستند تعزیۀ ناصر تقوایی»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲ آبان ۱۳۹۳ش.
• حسینی، سیده‌فاطمه و پورحمزه خردمرزی، نیره، «اقامه عزا برای امام حسین از منظر قرآن، پژوهش‌نامۀ معارف حسینی (آیت بوستان)» شماره 5، بهار 1396ش.
• «رازهاي ماندگاري عاشورا»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 23 تیز 1402ش.
• رضوی اردکانی، ابوفاضل، پیامدهای عاشورا، قم، زمزم هدایت، 1378ش.
• «رستاخیز خون بر پرده سینما، ۱۵ فیلم عاشورایی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ مرداد ۱۴۰۱ش.
• «سیر تاریخی عزاداری محرم در ایران از آل‌بویه تا امروز»، وب‌سایت دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 14 آبان 1393ش.
• «عاشورا پژوهی»، ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 23 تیر 1402ش.
• «عاشورا و هنر هزاروچهارصدساله»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۳۹۵ش.
• «سبک زندگی عاشورایی»، وب‌سایت علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی استان زنجان، تاریخ بازدید: 18 شهریور 1402ش.
• شبیری، سیدمحمدجواد، «تربت (۱)»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
• صادق‌نیا، مهراب و ربانی، محمدعلی، «تحلیل کارکردی سوگواری‌های محرم در ایران پس از انقلاب»، مجلۀ شیعه‌پژوهشی، شمارۀ 1، 1393ش.
• فتح‌علی‌بیگی، داوود، «منابع ادبی و نمایشی تعزیه‌نامه‌ها»، فصلنامۀ تخصصی تئاتر، شمارۀ ۴۹، تابستان ۱۳۹۱ش.
• قپانداران، وجیهه، «نماد و نشانه‌ها در فرهنگ عاشورایی ایران»، نخستین همایش ملی تجلی آیین‌های عاشورا در هنر ایرانی، 1400ش.
• کلینی، الکافی، تهران،‌ دار الكتب الإسلامية، 1407ق.
• محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، معارف، ۱۳۸۸ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامۀ امام حسین بر پایۀ قرآن، حدیث و تاریخ، دارالحدیث، قم، ۱۳۸۸ش.
• «مشهورترین کتاب‌های عاشورایی در ایران»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1401ش.
• «وجود سه عنصر منطق و عقل، حماسه و عزت و عاطفه در حرکت حضرت ابی‌عبدالله»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 5 بهمن 1384ش.