شاه است حسین
شاه است حسین؛ سروده کهن و معروف خواجه معین‌الدین چشتی در تبیین نهضت امام حسین.
شاه است حسین، سروده‌ای عرفانی از خواجه معین‌الدین چشتی است که با ظاهری ساده و بی‌پیرایه، معارف ژرف اسلامی را بازگو می‌کند. غنا و سادگی این سروده در طول هشت سده‌ای که از آفرینش آن می‌گذرد همواره آن را در مرکز توجه علاقمندان به ادبیات فارسیِ عاشورایی قرار داده است. خواجه معین‌الدین با این سرودۀ شورانگیز به زبان فارسی، بسیاری از مردمان شبه‌قاره هند را به دین اسلام و زبان فارسی، جذب کرده و خود نیز به جایگاه بلندی در فرهنگ هندیان دست یافته است.
تاریخچه
واقعۀ شهادت امام حسین در کربلا، از نخستین سده‌های تاریخ اسلام همواره دست‌مایه بسیاری از ادیبان و شاعران فارسی‌زبان بوده است تا ارزش‌های دینیِ پذیرفته‌شده در جامعۀ فارسی‌زبان را با تکیه بر آرمان عاشورا، زنده بدارند. آرمان‌طلبی امام حسین که از نقاط قوت مذهب اهل‌بیت و شیعیان آنها است از جذابیت بالایی برای سوق‌دادن انسان‌های جویای معنویت به‌سوی آیین اسلام، برخوردار است. همین ویژگی در سروده‌های شاعران پارسی‌گوی به شیوه‌های گوناگون، بازنمایی شده است. خواجه معین‌الدین چشتی نیز در سدۀ ششم هجری، مبانی معرفتی دینی و توحیدی را در قالب دوبیتی معروف خود در وصف امام حسین، تبیین کرده است. غنای این سروده، به آن جذابیتی بخشیده که در طول هشت سده گذشته، همواره مورد توجه مسلمانان در گسترۀ وسیعی از شبه‌قاره هند تا افغانستان و ایران بوده و امروزه در بسیاری از مجالس، این دوبیتی در مدح امام حسین، خوانده می‌شود.[۱]
خواجه معین‌الدین چشتی
حسن سجزی معروف به خواجه معین‌الدین چشتی در سال 537ق به دنیا آمد. برخی، نسل او را از سادات سیستان دانسته و به همین دلیل، وی را معین‌الدین حسینی سجزی هم گفته‌اند. برخی دیگر، وی را منسوب به قریه چشت از توابع هرات می‌دانند.[۲] وی سال‌های بسیاری را در «اَجمیر» هندوستان زیست و در همان‌جا از دنیا رفت؛ از این‌رو به اجمیری هم شهرت دارد.[۳] خواجه معین‌الدین در جوانی، باغ و املاک بسیاری از پدر به ارث برد، اما پس از هم‌صحبتی با درویشی به نام ابراهیم قندوزی، از مال دنیا چشم پوشید و به شوق تحصیل دانش و معرفت، راهی سمرقند شد. سپس در نیشابور و بغداد به حلقه مریدان شیخ عثمان هاروَنی درآمد و در اوان جوانی، خرقه خلافت گرفت. او پس از 20 سال همنشینی با شیوخ طریقت و سفر به سرزمین‌های اسلامی، به هندوستان بازگشت و در شهر اجمیر سکونت گزید. خواجه معین‌الدین تا پایان عمر در شهر اجمیر به تبلیغ آیین اسلام و ترویج طریقت چشتیه پرداخت.[۴] در پی تلاش‌های خواجه معین‌الدین گروه‌های بسیاری از مردم شبه‌قاره به اسلام گرویدند و خواجه معین‌الدین می‌کوشید تا آنها در این گرایش، با آموزه‌های اصیل و حقیقی اسلام، آشنا شوند.[۵] خواجه معین‌الدین برای جذب مردم هندوستان به آیین اسلام، آثار گوناگونی را تدوین و تألیف کرده است و در همین چارچوب، از سرودن شعر نیز بهره می‌گرفت. رباعی زیر در وصف امام علی، به خواجه معین‌الدین منسوب است:[۶]
ای بعد نبی بر سر تو تاج نبی *** وی داده شهان ز تیغ تو باج نبی
آنی تو که معراج تو بالاتر شد *** یک قامت احمدی ز معراج نبی
خواجه معین‌الدین چشتی در ماه رجب از سال 633ق درگذشت.[۷] مردمان محلی، خواجه را صاحب کرامت می‌دانند و مزار او در اجمیر هندوستان همواره مورد توجه بوده است.[۸] امروزه در ایوان، رواق‌ها و داخل مقبره خواجه معین‌الدین چشتی، شعرهای زیادی به زبان فارسی که مدت‌ها زبان رسمی هندوستان بوده است، دیده می‌شود. دوبیتی معروف «شاه است حسین» نیز بر سر در بارگاه خواجه معین‌الدین چشتی، نقش بسته است.[۹]
جایگاه اجتماعی خواجه معین‌الدین چشتی
خواجه معین‌الدین چشتی از بزرگان مشایخ و پیشوای طریقت چشتیه در شبه‌قاره هند بوده است. خواجه پس از سیدعلی هجویری، صاحب کشف‌المحجوب، نام‌آورترین مروج و مبلغ اسلام در شبه‌قاره است.[۱۰] خواجه را از آموزگاران معنوی جامعۀ هند به‌شمار می‌آورند.[۱۱] وی از پیشگامان معرفی اسلام با رویکرد عرفانی و زبان فارسی به مردمان شبه‌قاره بوده است.[۱۲] نفوذ و گسترش آیین اسلام و زبان فارسی در شبه‌قاره از طریق عارفان و متصوفه صورت گرفت و آنها پیونددهندۀ دینی و فرهنگی ایرانیان و هندیان بوده‌اند.[۱۳] خواجه معین‌الدین چشتی را سلطان الهند، ولی الهند، هند النبی، وارث النبی فی‌الهند، خواجۀ خواجگان، خواجۀ اجمیری و خواجۀ غریب‌نواز می‌گویند.[۱۴] این خواجۀ غریب‌نواز نزد مسلمانان شبه‌قاره از چنان جایگاهی برخوردار است که هرگاه کسی استطاعت حج یا زیارت حرم‌های اهل‌بیت را نداشته باشد، زیارت‌های سه‌گانه شامل خواجه معین‌الدین چشتی، خواجه نظام‌الدین اولیا و قطب‌الدین بختیار کاکی را جبران‌کنندۀ آن می‌دانند.[۱۵]
دوبیتی خواجه معین‌الدین چشتی درباره امام حسین
دوبیتی زیر که بر زبان بسیاری از علاقمندان امام حسین جاری است، منسوب به خواجه معین‌الدین چشتی است:[۱۶]
| شاه است حسین؛ پادشاه است حسین | دین است حسین؛ دین‌پناه است حسین | |
| سر داد و نداد دست در دست یزید | حقا که بنای لا اله الا الله است حسین |
این دوبیتی در شناساندن امام حسین به مردم شبه‌قاره، توفیق کاملی داشته و بدون برانگیختن حساسیت‌های قومی و مذهبی، در انواع مراسم مذهبی و آیین‌های دینی مسلمانان و حتی هندوان، به‌ویژه در مراسم قَوّالی رایج در شبه‌قاره، بازخوانی شده است.[۱۷]
بنیاد بین‌المللی غدیر در سال 1396ش این دوبیتی را در قالب یک تابلوی کاشی‌کاری بر سر در زیارتگاه خواجه معین‌الدین چشتی نصب کرده است.[۱۸]
درون‌مایه‌های معرفتی
سرودۀ معروف خواجه معین‌الدین چشتی در چهار مصرع، دارای چهار بن‌مایۀ معرفتی است که در سبک زندگی مؤمنانه اثرگذار بوده و دارای اهمیت است.
ولایت تکوینی
خواجه معین‌الدین در مصرع نخست سرودۀ خود، امام حسین را شاه و پادشاه نامیده است. واژۀ فارسی شاه به‌معنای پادشاه، فرمانروای دارای تاج‌وتخت[۱۹] یا خداوند تخت و اورنگ،[۲۰] در اصل به انسانی اشاره دارد که در بزرگی و خوبی از دیگران برتر باشد.[۲۱] این مفهوم در زبان عربی با واژۀ سلطان، بیان می‌شود[۲۲] که معنای ولایت در آن نهفته است.[۲۳] اطلاق عنوان شاه بر امام حسین را برخی پژوهشگران نشانۀ رویکرد عرفانی خواجه معین‌الدین چشتی به واقعۀ کربلا و نهضت امام حسین دانسته‌اند که بر اساس آن، فرمانروایی و سلطنت معنوی امام حسین بر دل‌های مردم از نوع ولایت تکوینی است.[۲۴] ولایت تکوینی در فرهنگ دینی مسلمانان به‌معنای مسلط‌شدن بر جهان و عهده‌داری تدبیر امور موجودات بوده و مخصوص خداوند است. خدا این ولایت را به‌صورت طولی به هر کس که شایستۀ آن باشد، می‌بخشد.[۲۵] از این منظر، پیامبر خدا و اهل‌بیت او در مواردی، واسطه فیض خدا به مخلوقات بوده و عوامل اثرگذار در هستی، به اذن خدا، تحت نظارت آنها و در شعاع قدرت و مشیت خدا، عمل می‌کنند.[۲۶] مسئله ولایت تکوینی، از سده سوم هجری با الهام از کلام شیعی به مباحث عرفان اسلامی راه یافته است.[۲۷]
احیای دین
خواجه معین‌الدین در مصرع دوم از سروده خود، امام حسین را دین و دین‌پناه می‌نامد. دین در فرهنگ مسلمانان شامل مجموعه‌ای از باورهای پذیرفته‌شده و کنش‌های فردی و جمعی متناسب با آن است[۲۸] که سبک زندگی معینی را برای رسیدن انسان به سعادت، پیشنهاد می‌کند.[۲۹] از منظر خواجه معین‌الدین، قیام و شهادت امام حسین سبک زندگی ویژه‌ای را معرفی می‌کند که در چارچوب دین اسلام شامل باورها، اخلاقیات و کنشگری سازگار با آن است. او در جهاد و مبارزه از جوانمردی و گذشت، غافل نمی‌شود؛ به دشمن خود، آب می‌دهد و حتی حیوانات آنها را سیراب می‌کند. حسین در آغاز تهاجم دشمن، از آنها برای مناجات با خدا فرصت می‌طلبد و در ظهر عاشورا که جنگ به اوج رسیده است، نماز ظهر را برپا می‌دارد. از این منظر، سبک زندگی حسین تا لحظۀ شهادت او، حقیقت دین را به تماشا می‌گذارد.[۳۰] خواجه معین‌الدین، امام حسین را هم دین می‌داند و هم حافظ آموزه‌های دین؛ حسین با قیام و شهادت خود در برابر جریان تحریف دین ایستاد تا اسلام واقعی برقرار بماند. از منظر امام حسین، حاکمیت امثال یزید بر جامعۀ مسلمان به‌مثابه مرگ اسلام است[۳۱] و کوشید که از جایگاه امامت، نظم دینی را به امت مسلمان بازگردانَد.[۳۲] قیام و شهادت امام حسین، جامعۀ مسلمان را متوجه کژکارکرد حکومت بنی‌امیه کرد و از این رهگذر موجب احیا و بقای دین اسلام شد.[۳۳]
آزادگی و عزت‌جویی
امام حسین در سرودۀ معروف خواجه معین‌الدین، انسان آزاده و عزت‌مندی معرفی شده است که در راه آرمان‌ها و ارزش‌های والای انسانی، حاضر است که سر و جان ببازد اما ذلیلانه با یزید، بیعت نمی‌کند. عزت نفس در فرهنگ مسلمانان عبارت از آن است که انسان گونه‌ای از سبک زندگی را برگزیند که برای رسیدن به اهداف خود بر توان و نیروی خدادادی خویش تکیه کند و به ثروت و قدرت و منزلت دیگران چشم ندوزد. عزت نفس، آدمی را از سبک زندگی ذلیلانه و ارتکاب کارهای ناروا نگه می‌دارد. چنین انسانی، آزاده است و با عزت زندگی می‌کند و تنها در برابر خدا، سر فرود می‌آورد.[۳۴] در سبک زندگی امام حسین که در واقعۀ کربلا و روز عاشورا جلوه‌گر شد، مرگ و زندگی با مفاهیم عزت و ذلت، معنا می‌یابد و او مرگ با عزت را عین زندگی جاودان دانسته[۳۵] و آشکارا عزت و آزادگی خود را مانع بیعت با یزید می‌داند و شعار «هیهات منّا الذله» سر می‌دهد.[۳۶]
نظام معنایی توحیدی
خواجه معین‌الدین در مصرع پایانی سرودۀ خویش، امام حسین را زیربنای نظام معنایی توحیدی معرفی می‌کند. او شعار «لا اله الا الله» را که نماد یکتاپرستی اسلامی و شالودۀ نظام معنایی توحیدی است بر بنیان قیام و شهادت امام حسین، استوار می‌بیند. از این منظر، امام حسین با تکیه بر عزت و آزادگی برآمده از دین و نظام معنایی توحیدی به مبارزه با ظلم حاکمان و جریان تحریف دین رفت تا یگانه راه رستگاری و نیک‌بختی بشر در غبار و زنگار غفلت‌ها، گم نشود.[۳۷]
بازخوانی در مداحی‌های معاصر
سرودۀ نامور خواجه معین‌الدین چشتی در طول هشت سدۀ گذشته همواره مورد توجه مسلمانان بوده و آنها این سروده را به صورت‌های مختلف در مجالس و محافل آیینی و مذهبی، بازخوانی کرده‌اند. این سروده امروزه نیز در گسترۀ کشورهای هند، پاکستان، افغانستان و ایران به‌صورتی شورانگیز در مجالس مداحی و قوالّی خوانده می‌شود. ندیم سرور از پاکستان، شعر معروف «شاه است حسین» را به شیوه‌های گوناگون خوانده و در مجالس متعدد، آن را اجرا کرده است.[۳۸] جنید جمشید پاکستانی نیز این سروده را دست‌مایۀ یکی از آوازهای خود درباره امام حسین قرار داده است.[۳۹] در ایران نیز مداحان نام‌آوری همچون سید مجید بنی‌فاطمه،[۴۰] حسین طاهری[۴۱] و محمود کریمی[۴۲] شعر معروف «شاه است حسین» را در مجالس مداحی بازخوانی کرده‌اند.
پانویس
- ↑ ساجدی و حسنی، «تجلی عزت و عظمت حسینی در دوبیتی خواجه معین‌الدین چشتی»، 1398ش، ص68-69.
- ↑ اخترچیمه، «خواجه معین‌الدین چشتی اجمیری»، 1353ش، ص583.
- ↑ توسلی، سیمای شبه‌قاره هند، 1394ش، ج1، ص172.
- ↑ اخترچیمه، «خواجه معین‌الدین چشتی اجمیری»، 1353ش، ص583-584
- ↑ اخترچیمه، «خواجه معین‌الدین چشتی اجمیری»، 1353ش، ص589
- ↑ اخترچیمه، «خواجه معین‌الدین چشتی اجمیری»، 1353ش، ص587
- ↑ آریا، طریقه چشتیه در هند و پاکستان و خدمات پیروان این طریقه به فرهنگ اسلامی و ایرانی، 1365ش، ص93
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، 1374ش، ج5، ص349
- ↑ ساجدی و حسنی، «تجلی عزت و عظمت حسینی در دوبیتی خواجه معین‌الدین چشتی»، 1398ش، ص73
- ↑ ساجدی و حسنی، «تجلی عزت و عظمت حسینی در دوبیتی خواجه معین‌الدین چشتی»، 1398ش، ص70
- ↑ توسلی، سیمای شبه‌قاره هند، 1394ش، ج1، ص172
- ↑ «رونمایی از رباعی معین‌الدین چشتی صوفی و مروج بزرگ زبان فارسی در هند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی
- ↑ جعفری هند، «خواجه بختیار کاکی»، 1352ش، ص238
- ↑ اخترچیمه، «خواجه معین‌الدین چشتی اجمیری»، 1353ش، ص583
- ↑ جعفری هند، «خواجه بختیار کاکی»، 1352ش، ص242-243
- ↑ چوهدری، «برخی مناقب‌سرایان حضرت امام علی در شبه‌قاره»، 1386ش، ص94
- ↑ ساجدی و حسنی، «تجلی عزت و عظمت حسینی در دوبیتی خواجه معین‌الدین چشتی»، 1398ش، ص73
- ↑ «رونمایی از رباعی معین‌الدین چشتی صوفی و مروج بزرگ زبان فارسی در هند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه پادشاه
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه پادشاه
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه شاه
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژۀ سلطان
- ↑ فیومی، المصباح المنیر، بی‌تا، ج1، ص285
- ↑ ساجدی و حسنی، «تجلی عزت و عظمت حسینی در دوبیتی خواجه معین‌الدین چشتی»، 1398ش، ص75
- ↑ جوادی آملی، ولایت فقیه: ولایت فقاهت و عدالت، 1379ش، ص123
- ↑ سبحانی، ولایت تکوینی و تشریعی از دیدگاه علم و فلسفه، 1385ش، ص26 و 51
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، 1375ش، ج3، ص289
- ↑ مصباح یزدی، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، 1381ش، ج3، ص 149؛ جوادی آملی، شریعت در آینه معرفت، ۱۳۷۲ش، ص۹۳
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۱۶. ص۱۷۸
- ↑ ساجدی و حسنی، «تجلی عزت و عظمت حسینی در دوبیتی خواجه معین‌الدین چشتی»، 1398ش، ص77-78
- ↑ سید بن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، 1348ش، ص24
- ↑ مکارم شیرازی، قهرمان توحید: شرح و تفسیر آیات مربوط به حضرت ابراهیم، 1388ش، ص194
- ↑ مکارم شیرازی، عاشورا: ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، 1387ش، ص685
- ↑ طباطبائی، تعالیم اسلام، 1387ش، ص234-235
- ↑ تهرانی، سلوک عاشورایی: منزل هفتم عزت و ذلت، 1391ش، ص43
- ↑ سید بن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، 1348ش، ص23 و 98-99
- ↑ ساجدی و حسنی، «تجلی عزت و عظمت حسینی در دوبیتی خواجه معین‌الدین چشتی»، 1398ش، ص86
- ↑ «پادشاه حسین؛ ندیم سرور»، وب‌سایت آپارات
- ↑ «شاه است حسین ـ جنید جمشید»، وب‌سایت آپارات
- ↑ «شور ـ شاه است حسین ـ حاج سیدمجید بنی‌فاطمه»، وب‌سایت آپارات
- ↑ «شور ـ شاه است حسین ـ کربلایی حسین طاهری»، وب‌سایت آپارات
- ↑ «شاه است حسین پادشاه است حسین ـ محمود کریمی»، وب‌سایت ذاکرین
منابع
- آریا، غلامعلی، طریقه چشتیه در هند و پاکستان و خدمات پیروان این طریقه به فرهنگ اسلامی و ایرانی، تهران، زوار، 1365ش.
- «پادشاه حسین؛ ندیم سرور»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1402ش.
- تهرانی، مجتبی، سلوک عاشورایی: منزل هفتم عزت و ذلت، تهران، موسسه پژوهشی فرهنگی مصابیح الهدی، 1391ش.
- جعفری هند، یونس، «خواجه بختیار کاکی»، مجله یغما، سال 26، شماره 298، 1352ش.
- جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه: ولایت فقاهت و عدالت، قم، إسراء، 1379ش.
- جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آینه معرفت، قم، موسسه فرهنگی رجا، ۱۳۷۲ش.
- چوهدری، شاهد، «برخی مناقب‌سرایان حضرت امام علی در شبه‌قاره»، ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت، شماره 7، مهر 1386ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت موسسه لغت‌نامه دهخدا و مرکز بین‌المللی آموزش زبان فارسی، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1402ش.
- توسلی، محمدمهدی، سیمای شبه‌قاره هند، قم، مجمع ذخایر اسلامی، 1394ش.
- «رونمایی از رباعی معین‌الدین چشتی صوفی و مروج بزرگ زبان فارسی در هند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ انتشار: 6 فروردین 1396ش.
- ساجدی، اکبر و حسنی، اکبر، «تجلی عزت و عظمت حسینی در دوبیتی خواجه معین‌الدین چشتی»، پژوهشنامه معارف حسینی، سال چهارم، شماره 15، پاییز 1398ش.
- سبحانی، جعفر، ولایت تکوینی و تشریعی از دیدگاه علم و فلسفه، قم، موسسه امام صادق، 1385ش.
- سید بن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه احمد فهری، تهران، جهان، 1348ش.
- «شاه است حسین ـ جنید جمشید»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1402ش.
- «شاه است حسین پادشاه است حسین ـ محمود کریمی»، وب‌سایت ذاکرین، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1402ش.
- «شور ـ شاه است حسین ـ حاج سیدمجید بنی‌فاطمه»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1402ش.
- «شور ـ شاه است حسین ـ کربلایی حسین طاهری»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1402ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۷۲ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، تعالیم اسلام، به‌تحقیق سیدهادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب،1387ش.
- فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر في غریب الشرح الکبیر، بیروت، المکتبة العلمیة، بی‌تا.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، خیام، 1374ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، پرسش‌ها و پاسخ‌ها، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1381ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1375ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1402ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، عاشورا: ریشه‌ها، انگیزه‌ها، رویدادها، پیامدها، قم، امام علی، 1387ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، قهرمان توحید: شرح و تفسیر آیات مربوط به حضرت ابراهیم، قم، امام علی، 1388ش.