مدرسۀ خلاق؛ مدارسی برای پرورش تفکر خلاقانه و توانایی‌های فردی دانش‌آموزان.
مدرسۀ خلاق، مدرسه‌ای است که با استفاده از روش‌های نوآورانه و خلاقانه، به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا مهارت‌های تفکر خلاق، حل مسئله، کار گروهی و یادگیری مستقل را در خود و جامعه توسعه دهند. این مدارس، از رویکردهای آموزشی متفاوتی نسبت به سیستم‌های سنتی استفاده کرده و به‌جای تاکید بر حفظ اطلاعات، بر پرورش توانایی‌های فردی و خلاقیت دانش‌آموزان تمرکز می‌کنند. در ایران نیز مدارس خلاق در سال‌های اخیر، به‌دنبال ایجاد محیط‌های آموزشی سالم و پرنشاطی هستند که همزمان با حفظ ارزش‌های اسلامی و فرهنگی ایرانی، به پرورش خلاقیت و نوآوری در دانش‌آموزان کمک کنند.
تعریف مدرسۀ خلاق
مدرسۀ خلاق جایی است که شاگردان و معلمان در آن‌جا زندگی را با انرژی بالا و شادمانی سپری کرده و با مسائل واقعی زندگی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. در این مدارس، افراد دربارۀ حل مسائل فکر می‌کنند، برای رسیدن به مقصد تکاپو می‌کنند و در صورت رسیدن به مقصد، آن را شروعی دوباره برای مواجه‌شدن با ابهام و مسئله‌ای دیگر می‌دانند. در مدرسۀ خلاق، یادگیری با تعامل معلم و دانش‌آموزان شکل می‌گیرد و همیاری جایگزین رقابت می‌شود.[۱] بسیاری از افراد دارای خلاقیت ذاتی هستند و مدرسۀ خلاق به آنها در ایجاد فضا و زمینۀ مناسب بروز و رشد استعداد، کمک می‌کند. [۲]
ویژگی‌های مدرسۀ خلاق
مدیریت خلاق
در صورتی‌که مدیران مدرسه، در کنار مهارت‌های مدیریتی، از دانش و مهارت خلاقیت و نوآوری برخوردار باشند، زمینه‌های ایجاد و رشد خلاقیت در مدارس نیز فراهم می‌شود.[۳] علاوه بر آن، مسئولان و مدیران مدارس خلاق می‌توانند خود الگوهایی باشند که مسیر شناخت الگوهای بزرگ‌تر را به دانش‌آموزان نشان دهند.[۴]
برنامۀ درسی خلاق
ارتباطات گسترده در برنامۀ آموزشی، خلاقیت، ذهن و فکر افراد را همزمان به شکل چندجانبه و چندسویه با مطالب و محتوای درس درگیر می‌کند.[۵]
معلم خلاق
در صورتی‌که معلم نگرش خلاقانه داشته باشد، می‌تواند باورها، ارزش‌ها و نگرش خلاقانه را به دانش‌آموزان منتقل کند.[۶] همچنین، معلم می‌تواند کلاس درس را به محیطی امن و دلپذیر تبدیل کند که در آن، ایده‌ها آزادانه جریان داشته و دانش‌آموزان بتوانند راه‌حل‌های خلاقانۀ خود را امتحان کنند.[۷] معلمان خلاق، به تفاوت‌های دانش‌آموزان، آگاه بوده و آموزش‌های خود را براساس همین تفاوت‌ها شکل می‌دهند؛ برای مثال، برخی از دانش‌آموزان ممکن است یادگیرندگان بصری باشند، برخی دیگر نیز ممکن است یادگیری از طریق عملی، تماشا یا گوش‌دادن را برای جذب اطلاعات ترجیح دهند.[۸]
محیط خلاق
طراحی فضای کالبدی مدارس خلاق به‌گونه‌ای است که یادگیرندگان در آن، احساس لذت و خوشایندی داشته باشند. استفاده از عناصر و مواد طبیعی مانند فضای سبز، گیاهان، درختان و نور خورشید و نیز استفاده از مصنوعاتی همچون آثار و نقاشی‌های دانش‌آموزان، استفاده از رنگ‌های گرم، روشن و هیجان‌انگیز ازجمله عناصر جذابیت و زیبایی در مدارس خلاق هستند.[۹]
روش‌های آموزشی خلاق
در مدارس خلاق، معلم از روش‌های تدریس خلاقانه بهره می‌گیرد، مانند:
- روش‌های تدریس مبتنی بر بازی، قصه‌گویی، نمایش خلاق، کارهای هنری (سفالگری و کاردستی)؛
- روش تدریس کارگاهی؛ مانند کارگاه‌های هنری.
- روش تدریس مبتنی بر کار تیمی و مشارکت فعالانه؛ برای مثال، والدین به‌صورت فعال در فرآیند آموزشی مشارکت داشته و گاهی به‌عنوان مربی یا مشاور، در کارگاه‌های آموزشی شرکت می‌کنند.
- استفاده از فناوری روز در تدریس؛ برای مثال، دانش‌آموزان از انواع نرم‌افزارهای آموزشی استفاده کرده و معلمان، از طریق پلتفرم‌های آنلاین با آنها در ارتباط هستند.
- روش‌های تدریس خارج از کلاس متناسب با محتوای آموزشی مانند روش تدریس مبتنی بر تفکر و مشاهده در طبیعت، یادگیری در محیط واقعی، اردوها و بازدیدهای هدفمند دانش‌آموزان از مراکز صنعتی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی.[۱۰]
مزایای مدارس خلاق
مدارس خلاق، با نوآوری در آموزش، مزایای زیر را به‌همراه دارند:
- افزایش انگیزه و علاقۀ دانش‌آموزان به یادگیری؛ مانند اجرای تئاتری توسط دانش‌آموزان کلاس برای یادگیری شخصیت‌های تاریخی، نقش آنها و وقایع مرتبط با آنها به‌جای حفظ تاریخ‌ها و نام‌ها که یادگیری را جذاب‌تر و معنادارتر می‌کند.
- توسعۀ مهارت‌های اجتماعی و عاطفی، مانند افزایش مهارت در کارهای تیمی؛ مانند راه‌اندازی نمایشگاه هنری توسط خود دانش‌آموزان کلاس که در آن هر بخشی از کار همچون طراحی پوستر، تبلیغات و مدیریت رویداد برعهدۀ یک یا گروهی از دانش‌آموزان باشد. همچنین، برگزاری جلسات منظمی برای گفت‌وگو دربارۀ احساسات و چالش‌های شخصی می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا همدلی، مهارت‌های ارتباطی و مدیریت احساسات خود را تقویت کنند.
- آماده‌سازی دانش‌آموزان برای مواجهه با چالش‌های دنیای واقعی؛ مانند روبه‌رو کردن دانش‌آموزان با مشکل واقعی همچون آلودگی آب در منطقۀ خود آنها به‌جای خواندن صرف کتاب علوم یا رفتن به پارک محلی یا جنگلی برای یادگیری مطالب مرتبط با اکوسیستم‌ها در کتاب علوم. همچنین، راه‌اندازی یک کسب‌وکار کوچک در پروژۀ کارآفرینی می‌تواند به دانش‌آموزان فرصت دهد تا با مفاهیمی همچون برنامه‌ریزی مالی، بازاریابی و مدیریت زمان آشنا شده و خود را برای چالش‌های دنیای واقعی آماده کنند.
- پرورش تفکر خلاق و نوآوری؛ مانند انجام پروژۀ طراحی شهر فرضی با استفاده از اصول هندسه و محاسبات مالی به‌جای حل تمرین‌های تکراری در مضمون ریاضی.[۱۱]
تفاوت مدارس عادی و مدارس خلاق در ایران
روش تدریس
در مدارس عادی، مفاهیم توسط معلم از روی کتاب درسی توضیح داده شده و دانش‌آموزان بیشتر به حفظ مطالب تشویق می‌شوند. این در حالی است که در مدارس خلاق، دانش‌آموزان به‌صورت گروهی پروژه‌های عملی را انجام می‌دهند یا از روش‌های تدریس نوین استفاده می‌شود.
فعالیت‌های فوق‌برنامه
در مدارس عادی، فعالیت‌های فوق‌برنامه در بیشتر مواقع، محدود به مسابقات کتابخوانی، جشن‌های ملی- مذهبی یا اردوهای تفریحی است. این در حالی است که در مدارس خلاق، کارگاه‌های هنری مانند نقاشی، سفالگری و تئاتر و نیز کلاس‌های فوق‌برنامه مانند برنامه‌نویسی، رباتیک یا کارآفرینی وجود داشته و دانش‌آموزان می‌توانند آثار خود را در نمایشگاه‌های مدرسه به نمایش بگذارند.
فضای آموزشی
در مدارس عادی، کلاس‌های درس به‌صورت سنتی با میز و نیمکت‌های ردیفی، تخته‌سیاه یا وایت‌برد و برخی امکانات محدود فناوری در مدرسه مانند آزمایشگاه و کتابخانه مجهز شده‌اند؛ اما مدارس خلاق، دارای کلاس‌های درس با صندلی‌های قابل جابه‌جایی منعطف بوده و به امکاناتی همچون تخته‌های هوشمند، ابزارهای دیجیتال، آزمایشگاه‌های مجهز، کارگاه‌های هنری و فناوری و فضای باز برای فعالیت‌های ورزشی و بازی‌های آموزشی مجهز هستند.
ارزشیابی و آزمون‌ها
در مدارس عادی، ارزشیابی دانش‌آموزان براساس آزمون‌های کتبی و نمره‌های پایان‌ترم بوده و تمرکز بر رتبه و مقایسۀ دانش‌آموزان با یکدیگر است، اما در مدارس خلاق، ارزشیابی به‌صورت فرآیندمحور صورت می‌گیرد و دانش‌آموزان، براساس پروژه‌های عملی، مشارکت در کلاس و ارائه‌های شفاهی ارزیابی می‌شوند.
توجه به مهارت‌های فردی و اجتماعی
در مدارس عادی، تمرکز اصلی بر موفقیت در آزمون‌ها و کنکور بوده و دانش‌آموزان، بیشتر وقت خود را صرف حل تست‌های کنکوری می‌کنند، اما در مدارس خلاق، دانش‌آموزان در قالب پروژه‌های گروهی، مهارت‌های کار تیمی را یاد می‌گیرند.
توجه به ارزش‌های اسلامی
در مدارس عادی، آموزش مفاهیم دینی تنها از طریق کتاب‌های درسی مانند هدیه‌های آسمانی و برگزاری مراسم مذهبی مانند جشن‌های ولادت ائمه بوده و کمتر به جنبه‌های عملی و کاربردی ارزش‌های اسلامی در زندگی روزمره پرداخته می‌شود. در مدارس خلاق، پروژه‌های عملی مانند کمک به نیازمندان یا مشارکت در فعالیت‌های خیریه نیز به‌عنوان بخشی از آموزش ارزش‌های اسلامی بوده و از روش‌های خلاقانه‌تری مانند نمایشنامه یا داستان‌نویسی نیز برای آموزش مفاهیم اخلاقی و دینی استفاده می‌شود.
هزینه و دسترسی
در مدارس عادی، هزینه‌ها بسیار پایین بوده و در بیشتر مواقع، رایگان هستند. همچنین، مدارس عادی، در سرزمین ایران، در دسترس عموم قرار دارند. این در حالی است که بیشتر مدارس خلاق، شهریه‌های بالایی دارند و نیز در دسترس همگی قرار ندارند.
مدارس خلاق اسلامی- ایرانی
مدارس خلاقی هستند که با ترکیب نوآوری و ارزش‌های اسلامی- ایرانی می‌توانند محیطی پویا و معنوی برای دانش‌آموزان فراهم کنند. این مدارس، علاوه بر پیشرفت علمی، به تقویت هویت فرهنگی، اخلاقی و اعتقادی دانش‌آموزان نیز کمک شایانی می‌کنند.
توجه به ارزش‌های اخلاقی و دینی، [۱۲] توجه به شاخص‌های معماری اسلامی و ایرانی، استفاده هدفمند از فناوری، توجه به دستاوردهای دانشمندان مسلمان و ایرانی، [۱۳] استفاده از نمایش‌های هنری، غذاهای سنتی و فعالیت‌های فرهنگی و بومی، [۱۴] توجه به سلامت روان و جسم با تکیه بر ورزش‌های بومی، آموزش مهارت‌های زندگی با محوریت ارزش‌های اصیل فرهنگی و توجه به محیط‌زیست با تکیه بر مفاهیم امانت‌داری در قبال زمین، حفظ طبیعت و حفظ نعمت‌های خداوند، [۱۵] در مدارس خلاق اسلامی‌ایرانی، نهادینه می‌شود.
نمونه‌های مدارس خلاق موفق در ایران
دبستان شهید جهانی
دبستان شهید جهانی در شهر کلات نادر در استان خراسان رضوی، با باز کردن آغوش خود بر روی تمامی دانش‌آموزان با سطوح علمی ضعیف تا قوی و نیز با اجرای طرح‌های خلاقانۀ خاص خود، تجربه‌ای متفاوت از آموزش و علاقه‌مندی به مدرسه را در دانش‌آموزان رقم زده است.
مدرسۀ شهید جهانی، موفقیت خود را در تلاش برای ارتقای خلاقیت و سطح علمی و نیز حل مشکلات دانش‌آموزانی می‌داند که در حاشیۀ نظام آموزش‌وپرورش کشور جا مانده‌اند. این مدرسه موفق به کسب رتبۀ برتر در رویداد «الف تا» شده است که رویدادی برای معرفی مدارس و معلمان خلاق و دلسوز است.[۱۶]
مدرسۀ بین‌المللی حکمت یا حکیم نظامی
مدرسه حکمت در شهر قم که امروزه با نام واحد آموزشی امام صادق فعالیت می‌کند، می‌کوشد تا دانش‌آموزان، در عین حفظ هویت اسلامی، با چالش‌های دنیای امروز نیز روبه‌رو شوند.[۱۷]
مدرسۀ خلاق روستای باویل
مدرسه روستای باویل از توابع شهر تبریز، باهدف آموزش‌های کابردی نوین برای توانمندسازی نسل آینده با توجه به ظرفیت علمی، مذهبی و صنعتی همین روستا بنا نهاده شده است. این مدرسه دارای گلخانۀ آموزشی با هدف آموزش کشت‌های نوین گلخانه‌ای (هیدروپونیک یا آبکش، آنروپونیک یا هواکشت) و تولید گیاهان با روش کشت‌بافت و نیز کارگاه منطق ریاضی با هدف آموزش کاربردی ریاضی یعنی آموزش روابط ریاضی به‌صورت بازی با احجام به‌جای حفظ فرمول‌های ریاضی و نیز کارگاه هنر با هدف افزایش قدرت خلاقیت و کارگاه هوش مالی با هدف بالا بردن تفکر اقتصادی دانش‌آموزان و تسهیل به ورود به بازارهای مالی و اقتصادی است.[۱۸]
پانویس
- ↑ حسینی و برابرپور، مدرسۀ خلاق، مدرسۀ زندگی، 1396ش، ص13.
- ↑ «توانمندسازی حل مسئله در استعدادهای برتر، هدف اصلی مدرسه خلاق است»، خبرگزاری ایرنا 1403ش.
- ↑ سام خانیان، خلاقیت و نوآوری در سازمان آموزشی، 1384ش، ص114.
- ↑ شهبازی، «مشارکت مدارس و دانش‌آموزان در سبک زندگی اسلامی»، 1394ش، چکیده.
- ↑ حسینی‌خواه و دیگران، «مدرسۀ خلاق؛ چیستی و چگونگی در دورۀ ابتدایی»، 1399ش، ص18-19.
- ↑ علی‌مراد و شریف، «اهمیت تفکر خلاق و آموزش ارزش‌های کارآفرینی در مدارس»، ج7، 1401ش، ص80.
- ↑ علی‌مراد و شریف، «اهمیت تفکر خلاق و آموزش ارزش‌های کارآفرینی در مدارس»، ج7، 1401ش، ص81.
- ↑ علی‌مراد و شریف، «اهمیت تفکر خلاق و آموزش ارزش‌های کارآفرینی در مدارس»، ج7، 1401ش، ص82.
- ↑ حسینی‌خواه و دیگران، «مدرسۀ خلاق؛ چیستی و چگونگی در دورۀ ابتدایی»، 1399ش، ص21.
- ↑ علی‌مراد و شریف، «اهمیت تفکر خلاق و آموزش ارزش‌های کارآفرینی در مدارس»، ج7، 1401ش، ص81-82.
- ↑ علی‌مراد و شریف، «اهمیت تفکر خلاق و آموزش ارزش‌های کارآفرینی در مدارس»، ج7، 1401ش، ص81.
- ↑ «۱۰ ایدۀ کاربردی برای آموزش ارزش‌های دینی به دانش‌آموزان»، وب‌سایت مجتمع آموزشی تربیتی توحید.
- ↑ علی‌مراد و شریف، «اهمیت تفکر خلاق و آموزش ارزش‌های کارآفرینی در مدارس»، ج7، 1401ش، ص82-84.
- ↑ «۱۰ ایدۀ کاربردی برای آموزش ارزش‌های دینی به دانش‌آموزان»، وب‌سایت مجتمع آموزشی تربیتی توحید.
- ↑ «۱۰ ایدۀ کاربردی برای آموزش ارزش‌های دینی به دانش‌آموزان»، وب‌سایت مجتمع آموزشی تربیتی توحید.
- ↑ «مدرسۀ خلاق دولتی که دانش‌آموزان را دیوانۀ حضور در مدرسه کرد»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ مهدی، «معرفی مدرسۀ ماندگار حمیت یا حکیم نظامی قم (دبیرستان ماندگار امام صادق).
- ↑ «اولین مدرسۀ روستایی خلاق را بشناسید»، خبرگزاری پانا.
منابع
- «10 ایدۀ کاربردی برای آموزش ارزش‌های دینی به دانش‌آموزان»، وب‌سایت مجتمع آموزشی تربیتی توحید، تاریخ بازدید: 10 بهمن 1403ش.
- «اولین مدرسۀ روستایی خلاق را بشناسید»، خبرگزاری پانا، تاریخ بارگزاری: 18 آبان 1402ش.
- «توانمندسازی حل مسئله در استعدادهای برتر، هدف اصلی مدرسه خلاق است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بارگزاری: 15 آبان 1403ش.
- حسینی، افضل‌السادات و برابرپور، گلرخ، مدرسۀ خلاق، مدرسۀ زندگی، تهران، مدرسه، 1396ش.
- حسینی‌خواه، علی و دیگران، «مدرسۀ خلاق؛ چیستی و چگونگی در دورۀ ابتدایی»، فصلنامۀ علمی نوآوری‌های آموزشی، دورۀ 19، شمارۀ 3، پیاپی 75، 1399ش.
- سام خانیان، محمدربیع، خلاقیت و نوآوری در سازمان آموزشی، تهران، رسانۀ تخصصی، 1384ش.
- شهبازی، چیا، «مشارکت مدارس و دانش‌آموزان در سبک زندگی اسلامی»، کنفرانس سراسر دانش و فناوری علوم تربیتی مطالعات اجتماعی و روانشناسی ایرانی، 1394ش.
- علی‌مراد،هاجر و شریف، حبیب، «اهمیت تفکر خلاق و آموزش ارزش‌های کارآفرینی در مدارس»، مجلۀ علمی فرهنگی دانشگاه اصفهان، شمارۀ 4، 1401ش.
- «مدرسۀ خلاق دولتی که دانش‌آموزان را دیوانۀ حضور در مدرسه کرد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگزاری: 26 مهر 1403ش.
- مهدی، بیتا، «معرفی مدرسۀ ماندگار حمیت یا حکیم نظامی قم (دبیرستان ماندگار امام صادق)»، تاریخ بازدید: 15 بهمن 1403ش.