آبه میرزا
آبه میرزا؛ زن هنرمند آوازخوان افغانستانی.
موسیقی محلی و ادبیات فولکلوریک بخشی از مردم افغانستان، با نام آبه‌میرزا، گره خورده است. همچنین، نام آبه‌میرزا مالستانی، بخشی از تاریخ جنسیت، تابوهای اجتماعی و سبک زندگی قوم هزاره را شکل داده است.
نسب و خانواده آبه‌میرزا مالستانی
نام اصلی آبه‌میرزا، «دل‌آرام» است و به نام‌های گل‌اندام و دختر مالستانی نیز از او یاد می‌شود. دل‌آرام فرزند عبدالصمد، از طایفه ملکی دای‌فولاد در قریه‌ی «لعلچک»، در سال 1310ش، در ولسوالی (شهرستان) مالستان ولایت غزنی متولد شد.[۱]
دل‌آرام، در نوجوانی با پسری از روستای نودِه به نام محمدامیر ازدواج کرد و صاحب سه فرزند به نام‌های میرزاحسین، علی‌حسین و ماه‌گل شد. چون نام فرزند بزرگش «میرزا» بود، او را «آبه میرزا» یا «آبی میرزا» (مادر میرزا) خواندند.[۲]
شخصیت آبه‌میرزا
با توجه به فرهنگ جامعه سنتی و نبود مدرسه و امکانات آموزشی، آبه‌میرزا مانند دیگر زنان جامعه افغانستان از نعمت سواد محروم بوده است؛ اما پرورش خانوادگی و شرایط محیطی و شخصیتی، از او زنی مبارز، فعال و تلاشگر ساخته بود. آبه‌میرزا از لحاظ شخصیتی زنی آزاده، دلیر، طناز و حاضرجواب بود و از هیچ کسی باک نداشت.[۳]
سبک هنری آبه‌میرزا
آبی‌میرزا مالستانی، نماینده زنانی از افغانستان است که در محله‌ها و روستاها با سرودن و خوانش دوبیتی و چهاربیتی‌های شیرین، نوع خاصی از موسیقی محلی را ابداع کرده‌اند که از خواندن لالایی برای فرزند دل‌بندشان تا محافل شیرینی‌خوری و عروسی، شب چِله (یلدا)، نوروز، عیدها و مراسم تولد و آیین‌های شادمانی را در بر می‌گیرد.
آبه‌میرزا سبک یگانه‌ای داشت که بین مردم به «سبک مالستانی» مشهور شده است. سبک مالستانی، بخشی از موسیقی هزارگی است که ریشه‌ای کاملا خراسانی دارد به‌ویژه آن‌که میزان‌های هفت‌ضربی و پنج‌ضربی که در موسیقی خراسان قدیم بوده است، در این موسیقی بسیار یافت می‌شود. میزان‌های پنج‌ضربی در دیگر مناطق و اقوام افغانستان نیز مشاهده نشده است، ولی در تاجیکستان، فراوان یافت می‌شود که به آن «فلک» می‌گویند. این نوع میزان در موسیقی سنتی ایران نیز وجود دارد که بازمانده موسیقی خراسان بزرگ است.[۴]
چالش‌های آبه‌میرزا برای آوازخوانی
فعالیت‌های آبه‌میرزا که بیشتر در محافل خانوادگی و زنانه اجرا می‌شد، علاقه‌مندان زیادی را جذب کرد. برخی از آهنگ‌های آبه‌میرزا در مناطق اطراف پخش شد و شهرت او به عنوان یک آوازخوان در منطقه، باعث شد که او به اجبار محل سکونت خود را ترک کند و مدتی آواره‌ی شهر غزنی و ولسوالی جاغوری شود. رفت و آمدهای او در جامعه معمولا موجب بروز شایعاتی می‌شد که یک بار پای او را به محاکم دولتی باز کرد. این دوبیتی منسوب به اوست که در فراق زادگاه‌اش خوانده است.
| گل صد برگ تابستانم ای یار | فرار از ملک مالستانم ای یار | |
| از آن روزی که گشتم از وطن دور | جگر پرخون و دل‌نالانم ای یار |
آبه‌میرزا، ایامی را در غزنی و کابل محبوس بود. او بعد از زندان، مدتی در کابل زندگی کرد و سپس به «نوده» مالستان برگشت. به روایتی، او بعد از بازگشت مجدد به مالستان به آوازخوانی ادامه داد. طبق روایت دیگر، او با رفتن به زندان و از دست دادن همسر و فرزند، صدایش سوخت و بعد از آن آوازخوانی را کنار گذاشت؛ اما وضعیت زندگی او بسیار سخت بود و به همین دلیل اطلاع دقیقی درباره آثار و چگونگی زندگی‌اش وجود ندارد.
معرفی آبه‌میرزا با صدای صفدرعلی مالستانی
شهرت بیشتر آبه‌میرزا، مدیون صفدرعلی مالستانی، آوازخوان هم‌دوره‌اش است که در سال 1391ش در کابل فوت کرد. صفدرعلی با صدای نازک خود چنان سبک آبه‌میرزا را تقلید می‌کرد که بسیاری تصور کردند آبه‌میرزا ساخته ذهن خلاق او است. انگیزه صفدرعلی از این کار مشخص نیست؛ اما از آن‌جا که هردو در یک قریه زندگی می‌کردند، ممکن است روابط خانوادگی یا عاطفی میان آن‌ها وجود داشته باشد.
به نظر می‌رسد صفدرعلی مالستانی نیز در آغاز کار هنری خویش در بهره‌برداری از شهرت آبه‌میرزا بی‌میل نبوده است؛ اما صفدرعلی بعد از شهرت در محافل هنری و راهیابی به رادیو و تلویزیون افغانستان از گمنامی بیرون آمد و از نام خودش استفاده کرد. صدای صفدرعلی در جهت این شهرت نقش موثری داشت درحدی که با وفات او در سال 1391ش، دیگران عمر آبه‌میرزا را هم پایان یافته قلمداد کردند. نوارهای کاست به نام آبه‌میرزا وجود دارد که دقیقا مشخص نیست که او خوانده است یا صدای صفدرعلی مالستانی است.[۵]
آبه‌میرزا از نگاه دیگران
داوود سرخوش در مورد آبه‌میرزا می‌گوید: «من از کودکی هم عاشق این صدا بودم و هر باری که او می‌خواند، فکر می‌کردم که آتش در یک تنور در گرفته. بسیار داغ بود. بسیار حزین و سوزناک بود.»
دکتر حفیظ شریعتی نویسنده، آبه‌میرزا را «مادر موسیقی هزاره‌ها» و «الاهۀ شاعران محلی‌سرا» نام داده، در موردش مقاله نوشته و در کتابش نیز از او یاد کرده است. محمدحسین فیاض نویسنده‌ی دیگری، او را «زن هنرمند و آوازخوان افسانه‌ای هزاره‌ها» خوانده که سبک مالستانی را به دنیای موسیقی عرضه کرده است. یکی از هنرمندان از «سبک آبه میرزا» یاد می‌کند و در کتاب «موسیقی اصیل هزاره» نام او را در شمار «هنرمندان نام‌دار و سابقه‌دار موسیقی هزاره» جا داده و در دیدگاه دیگری در تلویزیون طلوع گفته است که اگر آبه میرزا نمی‌‌بود بخش بزرگی از موسیقی هزاره‌گی وجود نمی‌داشت.
کتاب دانشنامه هزاره برای آبه میرزا، مدخلی باز کرده و عنوان «دمبوره‌نواز و خواننده» به او داده است. در دانشنامه آمده که سبک هنری آبه میرزا مشهور به مالستانی است که صفدر توکلی آن را بال‌وپر داد و بعدها صفدر مالستانی دنبال کرد. فصل‌نامه ادبیات معاصر و کتاب «فرهنگ شفاهی هزاره‌ها» از دکتر شریعتی سحر، آبه میرزا را ترانه‌سرا/ دوبیتی‌سرا معرفی کرده و ترانه‌هایی را به نام او نگاشته‌اند.[۶]
محتوای ترانه‌ها و آهنگ‌های آبه میرزا
از آبی‌میرزا چند آهنگ محدود در نوارهای کاست، ضبط شد و به یادگار مانده است. محدودیت‌های اجتماعی و فرهنگی در کنار چالش‌های اقتصادی و مالی موجب شد که بسیاری از سروده‌های آبی میرزا ثبت نشود. در سروده‌های آبی‌میرزا شکوِه از ناملایمات اجتماعی و فرهنگی، حس وطن‌دوستی، امید به زندگی و عشق و محبت بیشتر تجلی یافته است.[۷]
درگذشت آبه‌میرزا
آبه‌میرزا در ۳۱ سرطان/تیر ۱۳۹۵ش از دنیا رفت و در گورستان «خاک‌ریزگ» نو دِه به خاک سپرده شد.[۸]
پانویس
- ↑ رهیاب، «آبه‌میرزا»، دانشنامه هزاره، 1397ش، ج1، ص 63-64.
- ↑ احمدزاده، معمای آبه‌میرزا، وب‌سایت روزنامه هشت صبح، سرطان 1398ش.
- ↑ احمدزاده، «معمای آبه‌میرزا»، وب‌سایت روزنامه هشت صبح،31 تیر 1398ش.
- ↑ جعفری، «ویژگی‌های سبکی آلبوم گل بادام»، خانه ادبیات افغانستان، تابستان 1392ش.
- ↑ رهیاب، «آبه‌میرزا»، دانشنامه هزاره، 1397ش، ج1، ص 63-64.
- ↑ احمدزاده، «معمای آبه‌میرزا»، سایت روزنامه هشت صبح، 31 تیر 1398ش.
- ↑ «هنر اعتراض در زندگی دل‌آرام»، وب‌سایت صدای شهروند.
- ↑ احمدزاده، «معمای آبه‌میرزا»، سایت روزنامه هشت صبح، 31 تیر 1398ش.
منابع
- احمدزاده، کاوه، «معمای آبه‌میرزا»، سایت روزنامه هشت صبح، تاریخ درج مطلب:31 تیر 1398ش.
- «درگذشت قدیمی‌ترین خواننده زن افغانستان»، خبرگزاری پیام آفتاب، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1395ش.
- جعفری، رحیم، «ویژگی‌های سبکی آلبوم گل بادام»، سایت خانه ادبیات افغانستان، تاریخ درج مطلب: تابستان 1392ش.
- رهیاب (بلخی)، حسین، «آبه‌میرزا»، دانشنامه هزاره، کابل، بنیاد دانشنامه هزاره، 1397ش.
- «هنر اعتراض در زندگی دل‌آرام»، وب‌سایت صدای شهروند، تاریخ انتشار: 21 سنبله 1402ش.