موسیقی سنتی ایران

موسیقی سنتی ایران؛ موسیقی اصیل و کهن ایرانی.

موسیقی سنتی ایران، موسیقی کهن و بااصالت ایرانی است که دستگاه‌ها، نغمه‌ها و آوازهای ویژه خود را دارد. این سبک از موسیقی که در طول زمان تکامل یافته و به‌صورت شفاهی به نسل‌های بعدی منتقل شده است، در بخش‌های دیگری از جهان، از جمله افغانستان، پاکستان، آذربایجان، ارمنستان، ترکیه و یونان نیز حضور داشته و بر موسیقی سرزمین‌های دیگر اثرگذار بوده است. این موسیقی، دارای عواملی است که منجر به ترویج ارزش‌هایی همچون «معنویت» و «ایرانیت» شده و در مواردی به ارزشی «مقدس» تبدیل شده است. ردیف‌های موسیقی اصیل ایرانی، به‌عنوان نخستین پروندۀ مستقل ایران در فهرست میراث ناملموس جهانی به ثبت رسیده است.

مفهوم‌شناسی

موسیقی سنتی در هر سرزمینی از سنت‌ها و فرهنگ‌ آن منطقه نشأت گرفته و بازتابی از خصوصیات اخلاقی، وقایع سیاسی، اجتماعی و جغرافیایی آن است. شناخت و تسلط بر موسیقی، نیازمند آشنا بودن با قوانین و اصول مجموعه‌ای است که ردیف موسیقی سنتی نامیده می‌شود. موسیقی سنتی ایران نیز که امروزه با نام‌های موسیقی اصیل، کلاسیک و دستگاهی ایرانی شناخته می‌شود، سبکی از موسیقی است که از فرهنگ و سنت‌های ایرانی گرفته شده، رشد کرده و در طول زمان، همراه با سایر مظاهر زندگی مردم ایران، به تکامل امروزی خود رسیده است. کارشناسان معتقدند واژۀ دستگاه از دورۀ قاجار در ایران مرسوم شده و پس از آن، نوازندگان و موسیقی‌دانان به‌منظور داشتن مجموعه‌ای منظم در راستای آموزش این سبک موسیقی، «ردیف» موسیقی ایرانی را شکل داده‌اند.

پیشینه

موسیقی سنتی ایران، دارای قدمتی کهن بوده و تاریخچۀ آن را به دوران باستان نسبت داده می‌شود. مُهرنگاره‌های کشف شده در نقاط مختلف ایران، مانند تپۀ چغازنبیل در شهر دزفول، حکایت از بزمی کهن در این منطقه دارد که نوازندگان و نغمه‌سازان مختلفی را به تصویر کشیده است. همچنین، اسناد بسیاری نشان‌دهندۀ نواخته شدن تار توسط ایرانیان از سدۀ 17 پیش از میلاد است. علاوه بر آن، به سازهایی همچون دف، چنگ و تنبک نیز به‌وفور در آثار کهن ایرانیان اشاره شده است. برخی از محققان، موسیقی سنتی ایران را از سبک‌های موسیقی کهن ایرانی می‌دانند که از دوران ایران باستان در میان ایرانیان مرسوم بوده است. همچنین، گروهی معتقدند با کشف اولین سازهای موسیقی ایرانی، همچون ساز «باربت» در ایران کهن، تاریخ تخمینی این نوع از موسیقی به‌حدود 800 سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد.

امروزه، با تأسیس فرهنگستان هنر و گروه موسیقی، مرکز حفظ و پژوهش موسیقی ایرانی و نیز تأسیس رشته‌های جدید موسیقی‌شناسی در دانشگاه‌های کشور، وضعیت موسیقی سنتی ایران و پژوهش در این زمینه بهبود یافته است. کارشناسان، در مجموع، موسیقی سنتی ایران را در سه دوره بررسی کرده‌اند:

1. پیش از اسلام: همانند موسیقی‌های اقوام کهن ایرانی همچون بختیاری، کردی و لری؛
2. پس از ورود اسلام: شامل موسیقی مقامی (حماسی، تعزیه، عزا) و موسیقی ردیفی (دستگاه‌های موسیقی سنتی)؛ برخی بر این باورند که در ابتدای ظهور اسلام، تعدادی از خلفای اموی و عباسی، موسیقی ایرانی را با قوانین اسلامی در تضاد می‌دانستند. در این میان، برخی از هنرمندان ایرانی با تلاش‌های خود موسیقی را حفظ کرده و فضای آن را از شادی به غم تغییر دادند تا با حال و هوای مردم در آن روزگار، مطابقت یابد.
3. دورۀ معاصر: شامل موسیقی‌های محلی ایران و نغمه‌های سنتی، تنظیم و تهیۀ کلاسیک آنها.

ساختار

موسیقی سنتی ایرانی، از نظر کارشناسان، نوعی بدیهه‌گویی است که اساس آن از مدل‌های قیاسی بوده و باید حفظ شوند. یک نمایش مرسوم این سبک موسیقی، از «پیش درآمد (مقدمۀ اولیه)»، «درآمد (مقدمه)»، «تصنیف (آهنگ، وزن‌دار به‌همراه آواز خواننده)»، «چهارمضراب (وزن‌دار)» و تعداد انتخابی «گوشه (حرکات)»، تشکیل می‌شود. برخی از موسیقی‌دانان، گاهی به‌صورت غیر مرسوم، برخی قسمت‌های این ساختار را تغییر داده یا حذف می‌کنند.

مفاهیم

براساس روش طبقه‌بندی جدید در آواز و مقامات، موسیقی سنتی ایران در دوازده مجموعه قرار داده شده است. از این دوازده مجموعه، هفت مجموعه که استقلال بیشتری دارند «دستگاه» نامیده شده و پنج مجموعۀ دیگر که از دستگاه‌های مزبور منشعب شده‌اند «آواز» خوانده می‌شوند.

دستگاه‌ها

موسیقی سنتی ایرانی، به موسیقی دستگاهی نیز معروف است. «دستگاه» از دو کلمۀ «دست» و «گاه» تشکیل شده که گاه در آن به‌معنای «پرده ساز» و دستگاه به‌معنای چگونگی قرار گرفتن انگشتان دست بر روی پرده‌های ساز است که در هر قطعه یا آهنگ، شکلی متفاوت و خاص را به خود می‌گیرد. این نوع از موسیقی ایرانی شامل دستگاه‌هایی به‌شرح زیر است:

1. دستگاه شور: از بزرگ‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است که بخش‌های زیادی از موسیقی همچون تصنیف‌ها و چهارمضراب‌ها بر اساس آن ساخته می‌شوند. از گوشه‌های دستگاه شور می‌توان به کرشمه، نغمه، حزین، گوشۀ ابوعطای بزرگ، مجلس‌افروز و دوبیتی اشاره کرد.
   
2. دستگاه سه‌گاه: از قدیمی‌ترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی است که در تمامی کشورهای اسلامی نیز وجود داشته و بیشتر به‌منظور نمایش احساس غم و اندوه به‌کار می‌رود. برخی از محققان، آواز سه‌گاه را آوازی بی‌نهایت غم‌انگیز و حزین می‌دانند که یادگاری از مصائب نیاکان ایرانیان است. درآمد سه‌گاه، کرشمه، شاه‌ختایی، مثنوی، زابل، مویه و حزین از جمله اسامی گوشه‌های این دستگاه هستند.
3. دستگاه چهارگاه: از انواع موسیقی مخصوص افراد سحرخیز بوده و شنیدن آن در زمان‌هایی که آدمی احساس خستگی می‌کند، انرژی‌بخش است. درآمد، پیش زنگوله، نغمه، مویه، زنگ شتر، زابل، فرود، پهلوی، منصوری و رجز از جمله اسامی گوشه‌های این دستگاه هستند. آوازهای دستگاه چهارگاه نیز به آدمی سرزندگی و صلابت بخشیده و در بیشتر مواقع، سبکی حماسی را دنبال می‌کنند.
4. دستگاه همایون: از غم‌انگیزترین دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی است که اندوهی بیشتر از دشتی دارد. این دستگاه، حالتی اشرافی، شاهانه و باوقار در احساس آهنگ‌ها داشته و به‌همین دلیل آن را همایون خوانده‌اند. بسیاری از لالایی‌ها و موسیقی‌های زورخانه‌ای در این دستگاه ساخته و پرداخته می‌شوند. چکاوک، نی داود، بیداد، عشاق، موره، لیلی و مجنون، طرز، دناسری، دلنواز و نی‌ریز از جمله اسامی گوشه‌های دستگاه همایون هستند.
5. دستگاه ماهور: از دستگاه‌های شامل آهنگ‌های فرح‌بخش، شاد و سرشار از شور زندگی هستند. بیشتر قطعات نواخته شده در این دستگاه، حال آدمی را خوب کرده و او را سرحال می‌کند. گشایش، داد، دلکش، خاوران، طرب انگیز، نیشابورک، طوسی، نیریز، کرشمه، ساقی نامه و راک هندی از جمله اسامی گوشه‌های دستگاه ماهور هستند.
6. دستگاه نوا: از جمله دستگاه‌هایی که آهنگ‌هایی با احساسات میانه را می‌سازد. برخی، این دستگاه را با دستگاه شور مشابه می‌دانند که در گردش‌های ملودی، تفاوت‌های اساسی با آن دارد. مجلسی، آواز مسیحی، ناقوس، نیریز، خجسته و نیشابورک از جمله اسامی گوشه‌های دستگاه نوا هستند.
7. دستگاه راست پنجگاه: از دستگاه‌های مهجور ایرانی است که شباهت زیادی به دستگاه ماهور داشته اما در جمله‌بندی، فرودها و نت‌ها، تفاوت‌های اساسی با ماهور دارد. زنگوله، خسروانی، روح افزا، پروانه، عشاق، بیات عجل، قرچه، منصوری و سپهر از جمله اسامی گوشه‌های دستگاه راست پنجگاه هستند.

آوازها

تفاوت آواز و دستگاه در موسیقی سنتی ایرانی در تعداد گوشه‌های آنها بوده که در دستگاه، بیشتر از آواز است. ردیف موسیقی سنتی ایران، دارای پنج آواز به شرح زیر است:

1. ابوعطا (متعلق به دستگاه شور)؛ این آواز را به صبح نسبت داده که در دل آن، خواهش، تمنا و نیاز نهفته است. ایرانیان، از دیرباز، سحرخیزی و راز و نیاز با خداوند در سحرگاه را پاس داشته و در فرهنگ موسیقایی خود نیز آن را وارد کرده‌اند. از دیگر اسامی این گوشه و آواز می‌توان به «سارَنج»، «دستانِ عرب» و «سَرَنی» اشاره کرد.
2. بیات ترک (یا بیات زند، متعلق به دستگاه شور)؛ این آواز را نیز برای صبح در نظر گرفته‌اند که خبر از عالم بالا می‌دهد. واژۀ ترک در این آواز به ترکان قشقایی اشاره داشته و بسیاری از ترانه‌های محلی این قوم در این آواز حضور دارند. واژۀ بیات از نظر برخی مخفف واژۀ ابیات است.
3. افشاری (متعلق به دستگاه شور)؛ آوازی مناسب برای لحظۀ غروب بوده که راز و نیاز و مناجات با معبود در آن ارائه می‌شود. نام افشاری در این موسیقی به ایل افشاری که ریشه در قوم ترک آذربایجانی دارند، اشاره دارد. این آواز را از نظر احساسی، دارای حالتی مالیخولیایی و متأثرکننده می‌دانند.
4. دشتی (متعلق به دستگاه شور)؛ زمان این آواز را عصر و هنگام فراق خورشید می‌دانند. این نوع از آواز، سوزناک و اندوهگین بوده و به غمی که از فراق یار حاصل می‌شود، اشاره دارد. این آواز را برگرفته از احوال مردم در منطقۀ دشتستان در بوشهر می‌دانند.
5. بیات اصفهان ( متعلق به دستگاه همایون)؛ آوازی متعلق به نیمه‌های شب بوده که حالتی بین شادی و غم دارد.

گوشه‌ها

گوشه‌های دستگاه‌ها در قالب مجموعه‌ای به‌نام «ردیف» جمع‌آوری شده و هر دستگاه، به‌صورت معمول، با گوشه‌ای به‌نام «درآمد» آغاز می‌شود. گوشه‌های بعدی در دستگاه، به‌سمت نت‌های زیرتر به ‌نام «اوج» می‌روند. پس از آن، دستگاه‌ها در انتها از طریق گوشه‌های دیگری به مد اصلی خود «فرود» می‌کنند. این گوشه‌ها به انواع مختلفی از جمله «پیش درآمد»، «درآمد»، «چهارمضراب»، «آواز»، «تصنیف» و «رنگ» تقسیم می‌شوند.

سازها

از جمله سازهای سنتی ایران نیز می‌توان به «نی»، «دف»، «تار»، «سه تار»، «دوتار»، «کمانچه»، «قیچک»، «قانون»، «تمبک»، «چنگ»، «رباب»، «سنتور»، «بربط»، «عود»، «دایره»، «چگور»، «تمبیره»، «سرنا»، «دودوک (بالابان)»، «نی انبان»، «قره نی»، «دون علی»، «دهل»، «دمام»، «دوضاله (دوزله)»، «تاس»، «نقاره»، «زنگ»، «طبل»، «کرنا»، «کوس»، «دیوان»، «هزار تار»، «چنگ»، «سنتور ایستاده» و «اِکتار» اشاره کرد.

تفاوت موسیقی سنتی ایرانی و غربی

برخی از مردم، موسیقی سنتی ایرانی را در مقایسه با موسیقی غربی، غم‌انگیز می‌دانند. آنها بر این باورند که صدای ریزپرده‌ها در موسیقی سنتی ایرانی، وحشی یا غم‌انگیز است. این در حالی است که در موسیقی غربی یا اروپایی همچون اپراها نیز موسیقی غم‌انگیز وجود دارد. گروهی از کارشناسان، از جمله دلایل دیگر غم‌انگیز خواندن موسیقی سنتی ایران را موارد زیر می‌خوانند:

1. موسیقی سنتی ایرانی، انعکاسی از تاریخ تراژیک است؛
2. غم از جمله احساسات برتر بوده و در بسیاری از انواع موسیقی در سراسر جهان وجود دارد؛
3. موسیقی ایرانی، همواره مبتنی بر شعر ایرانی بوده و شعر ایرانی نیز در برخی موارد غم‌انگیز هستند.

علاوه بر آن، بسیاری از کارشناسان حوزۀ موسیقی سنتی در ایران بر این باورند که غم موجود در موسیقی سنتی ایرانی، به‌خصوص غمی که در موسیقی عزاداری واقعۀ کربلا و موسیقی دستگاهی-ردیف وجود دارد، از نوع غم مثبت بوده که درون آن، نشاط جاودانی موج می‌زند. از دیگر تفاوت‌های اصلی موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی غربی می‌توان به تفاوت گام و فواصل در این دو نوع از موسیقی اشاره کرد. در موسیقی سنتی ایران، ریزپرده‌ها به‌کار می‌روند که به فواصل کوچک‌تر از نیم‌پرده اشاره دارند.

علاوه بر آن، در موسیقی غربی، گسترش اصوات به‌صورت عمودی (به‌معنای خطوط متعدد صدا در یک قطعه) از اهمیتی بسیار برخوردار بوده و می‌توان آن را به دو صورت «هموفونیک» و «پلی فونیک» مشاهده کرد. این در حالی است که موسیقی سنتی ایران بیشتر به‌صورت ملودی‌محور بوده و فراز و فرودهای ملودی، تحریرها و لحن‌های آن به موسیقی وسعت معنایی می‌بخشند.

تفاوت دیگر این دو نوع از موسیقی در سازهای مورد استفاده است. سازهای ایرانی، بیشتر از مواد طبیعی همچون چوب و پوست ساخته شده و در مجموع به سازهای زهی- زخمه‌ای، زهی- کوبه‌ای و زهی- آرشه‌ای تقسیم می‌شوند. این در حالی است که سازهای غربی با سازهای ایرانی بسیار متفاوت بوده و از جمله سازهای رایج آنها می‌توان به ویولن، پیانو، ویولا و چنگ اشاره کرد. از دیگر تفاوت‌های مهم این دو نوع از موسیقی درون‌مایه و مضمون موسیقی است. موسیقی سنتی ایرانی تمرکز بیشتری بر جنبه‌های معنوی و روحی داشته و با هنر، ادب، دین و عرفان پیوندی ناگسستنی دارد.

بزرگان موسیقی سنتی ایران

از نوازندگان موسیقی سنتی ایران در دورۀ ایران باستان می‌توان از «باربد» موسیقی‌دان دربار امپراتوری ساسانی، «نکیسا»، «رامتین»، «سرکش»، «بامشاد» و «آفرین» نام برد. از جمله موسیقی‌دانان سنتی معاصر ایرانی نیز می‌توان به «علی‌اکبر خان فراهانی» اشاره کرد که این سبک موسیقی را طبقه‌بندی کرده و در نهایت نتیجۀ یافته‌های خود را به دو فرزند خود «میرزا عبدالله» و «میرزا حسینقلی» انتقال داد. بسیاری از بزرگان موسیقی ایران، علی‌اکبر فراهانی را پدر موسیقی سنتی ایران خوانده و بر این باورند که تلاش‌های او منجر به فراموش نشدن موسیقی سنتی ایران در تاریخ پر فراز و نشیب چند هزار سالۀ تاریخ موسیقی ایرانی شد. از دیگر موسیقی‌دانان و نوازندگان معاصر موسیقی سنتی ایرانی نیز می‌توان از بزرگانی همچون «محمدرضا لطفی»، «حسین علیزاده»، «پرویز مشکاتیان» و «داریوش طلایی» یاد کرد.

ثبت جهانی موسیقی سنتی ایران

پروندۀ ردیف‌های موسیقی ایران، در سال 2009م مصادف با هشتم مهر سال 1388ش، به‌عنوان نخستین پروندۀ مستقل ایران، به ثبت جهانی یونسکو رسید. این پرونده به‌صورت ملی و همزمان با جشن باستانی نوروز به ثبت جهانی رسید. از منظر کارشناسان، مستقل بودن پروندۀ ردیف‌های موسیقی ایرانی و نیز ملی بودن آن به‌معنای پذیرفته شدن ایران، به‌عنوان یکی از هفت کشور متمدن صاحب تاریخ و فرهنگ سنتی چند هزار ساله در جهان است.

منابع

• «تاریخی از موسیقی سنتی ایرانی»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 10 دی 1402ش.
• «تفاوت موسیقی اصیل ایرانی و موسیقی غربی»، وب‌سایت الهام موزیک، تاریخ بازدید: 10 دی 1402ش.
• شفیعی، ساغر، «آشنایی با موسیقی سنتی یا اصیل ایرانی»، وب‌سایت ستاره، تاریخ بارگذاری: 8 آذر 1400ش.
• کیانی، مجید،«موسیقی سنتی ایرانی»، کتاب ماه هنر، شمارۀ 65 و 66، 1382ش.
• «فرهنگ موسیقایی ایران؛ هر آهنگ را چه وقت گوش کنیم؟»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: 7 اردیبهشت 1401ش.
• «موسیقی سنتی و بازگشت به خویشتن»، وب‌سایت کائنات، تاریخ بارگذاری: 21 اردیبهشت 1400ش.
• «معرفی دستگاه‌های موسیقی ایرانی»، وب‌سایت ساز ژوست، تاریخ بازدید: 10 دی 1402ش.
• «معرفی سبک موسیقی سنتی ایرانی»، ساعد نیوز، تاریخ بارگذاری: 14 اسفند 1400ش.
• «موسیقی ایران؛ میراث ناملموس ثبت شده ایران در یونسکو»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بارگذاری: 4 آذر 1401ش.
• «موسیقی سنتی ایران»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 10 دی 1402ش.
• «میرزا عبدالله فراهانی پدر موسیقی دستگاهی ایران»، وب‌سایت آکادمی داریوش نخشبی، تاریخ بازدید: 10 دی 1402ش.
• «وضعیت ردیف‌های موسیقی ایرانی 14 سال پس از ثبت جهانی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 8 مهر 1402ش.