اروتیک

اروتیک؛ تحریک هیجانات جنسی با تصویرسازی از بدن یا روابط جنسی.

اروتیک در قالب‌های گوناگون هنری همچون نقاشی، حکاکی، نگارگری، مجسمه‌سازی، عکاسی، موسیقی، نویسندگی، سینما و رسانه به ارائۀ تصویری هوس‌آلود از بدن، به‌ویژه بدن زنان و نیز روابط شهوت‌انگیز می‌پردازد؛ به‌گونه‌ای که این تصویرسازی به تحریک جنسی در مخاطب می‌انجامد.

مفهوم‌شناسی

اروتیسم یا تن‌کامگی به جنبه‌ای از حالات انسانی اشاره دارد که هیجانات بدنی و جنسی را برمی‌انگیزد. اروتیک احساسات جنسی را شرح و بسط می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که با بیان این احساسات جنسی موجب تحریک افراد می‌شود. اروتیک، ارزش‌گذاری بر تمایلات مرتبط با بدن است و به هر چیزی اشاره دارد که بتواند احساسات و هیجانات جنسی را برانگیزد که شامل توصیف شفاف و بی‌پرده از زیبایی‌ها و ویژگی‌های برجسته بدن است؛ به شرط آنکه این توصیفات به ایجاد احساسات جنسی منجر شوند.

تاریخچه

هنر اروتیک یا نمایش‌های اروتیک، یکی از قدیمی‌ترین موضوعات در هنر هستند. اعمال جنسی اغلب در فرهنگ‌های اولیه با نیروهای فراطبیعی ارتباط داشتند و از این رو بخشی از دین آنها شدند. قدیمی‌ترین نمایش اروتیک باقی‌مانده متعلق به نقاشی‌های غارهای پالیولیتیک است که تقریباً 2.5 میلیون سال قدمت دارند.

برساخت زن اروتیک

برساخت زن اروتیک به بررسی فرآیند تاریخی اروتیک‌شدن بدن زنان می‌پردازد و نشان‌دهندۀ تحول در نقش زنانگی در دوران‌های مختلف است. نقطۀ آغاز برساخت زن اروتیک در ایران بر دورۀ صفویه متمرکز است؛ دوره‌ای که تحولات بنیادینی در نحوۀ بازنمایی بدن زنانه شکل گرفت. نگاره‌های ایرانی در این دوره، به‌ویژه مینیاتورها، گاه بدن‌های نیمه‌برهنه یا برهنه‌ای را نشان می‌دادند که ویژگی‌های اروتیک داشتند. در آغاز، این نگاره‌ها عمدتاً به متون ادبی مرتبط بودند، اما در ادامه، در این الگو تغییراتی ایجاد شد و تصاویر زنان عریان با عناصر غربی پیوند خورد. این تغییرات نه‌تنها در تصویرسازی، بلکه در مفهوم‌پردازی نیز بازتاب یافت. در اصفهانِ عصر صفوی، تنوع دینی و حضور ادیان مختلف باعث بروز منازعاتی میان نمایندگان شیعه، مسیحیت و تصوف شد. رساله‌ها و متون متعددی در دفاع از اسلام و نقد مسیحیت و تصوف نوشته شد که نشان می‌دهد جدال اصلی میان ارزش‌های اسلامی و دیگر نظام‌های دینی بوده است. در این میان، زن عریان که نماد بی‌عفتی است، زن مسلمان ایرانی نیست؛ بلکه به‌عنوان زنی مسیحی و غربی معرفی می‌شود که حجاب و عفت را پشت سر نهاده و به یک پدیدۀ جنسی تبدیل شده است. پوشش زن مسیحی که فاقد حجاب اسلامی بود، از یک سو نشانی از دسترس‌پذیری جنسی و میل مردانه تلقی می‌شد و از سوی دیگر، نماد بی‌عفتی و بی‌اخلاقی به شمار می‌آمد. مطالعۀ نگاره‌ها نشان داد که تقابل اصلی نه میان غرب (اروپا) و شرق (ایران)، بلکه میان اسلام، مسیحیت و تصوف بوده است. در چنین شرایطی، زن اروتیک به عنصری محوری در تعریف جدید از زنانگی تبدیل شد. در دورۀ قاجار که تقابل‌ تمدنی مسیحیت و اسلام و نیز تقابل غرب و شرق پررنگ‌تر شد، نقش زن به‌عنوان عنصری اروتیک در این نزاع تمدنی همچنان ثابت باقی ماند و بازتاب آن در هنر و گفتار، نمایانگر تحولات فرهنگی و ایدئولوژیک بود.

ازدواج اروتیک

ازدواج اروتیک به نوعی ازدواج اشاره دارد که در آن جذابیت‌های ظاهری و ویژگی‌های جسمانی فرد اولویت دارد. در این نوع ازدواج، معیارهای انتخاب همسر بیشتر بر اساس زیبایی‌های فیزیکی صورت می‌گیرد و ابعاد فکری، شخصیتی و عقلانی در درجۀ دوم اهمیت قرار می‌گیرند. از آنجا که ظاهر جسمانی به‌مرور زمان دستخوش تغییر و فرسایش می‌شود، چنین ازدواج‌هایی معمولاً در کوتاه‌مدت با چالش‌های جدی مواجه می‌شوند. در طول زندگی مشترک، با کم‌رنگ شدن جذابیت‌های اولیه، ابعاد پنهانی از شخصیت افراد آشکار می‌‌شود و او را به فردی ناخوشایند و زشت تبدیل می‌کند. همین امر زمینه‌ساز بروز نارضایتی و حتی فروپاشی ازدواج می‌شود؛ چرا که پیوندهای عاطفی و فکری که بتواند رابطه را پایدار نگه دارد، در این نوع ازدواج اغلب وجود ندارد.

اروتیک در سینما

سینمای ایران به‌عنوان شاخه‌ای از رسانۀ تأثیرگذار، برای جذب مخاطب به سبکی از سینما به نام سینمای اروتیک روی آورده است. این سینمای اروتیک، صحنۀ جنسی ندارد؛ اما مفهوم جنسی دارد. در سینمای اروتیک دیالوگ‌های فیلم حریم عمومی جامعه را از بین می‌برد و بر ذهینت وناخودآگاه انسان اثر می‌گذارد. این نوع سینما تخیلات افرد را تقویت می‌کند؛ زیرا طبق اصل فرمان‌پذیری تصویری، انسان‌ها تصویر را بهتر از متن و صوت درک می‌کنند.

اروتیک در هنر

هنر مدرن و معاصر به‌طور گسترده‌ای با مفاهیم جنسیتی درآمیخته است؛ به‌گونه‌ای که یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های هنر پس از دوران مدرنیته، تمرکز بر تن و بدن و به‌تبع آن، پرداختن به مسائل جنسیتی است. در این میان، هنرهای بصری بیش از سایر شاخه‌های هنری این ویژگی را به‌شکلی آشکار به نمایش می‌گذارند. تمایلات جنسی می‌توانند در قالب کلمات، زبان، شعر یا نوشته در جامعه بازتاب یابند. هر اثر هنری یا شعری که به گونه‌ای واضح به توصیف رفتارها یا ویژگی‌های ظاهری انسان بپردازد، هنر اروتیک شناخته می‌شود. هنر اروتیک به هر نوع اثری اشاره دارد که با هدف به تصویر کشیدن ارتباطات جنسی و برانگیختن شهوت خلق شده باشد. این آثار شامل نقاشی، حکاکی، نگارگری، مجسمه‌سازی، عکاسی، موسیقی و نویسندگی هستند. برداشت‌های افراد از آثار هنری و ادراکات مرتبط با این مفاهیم در جوامع مختلف متغیر است و به نوع آداب‌ورسوم، عادات، تمدن و فرهنگ مردم جهان وابسته است. این موضوع ممکن است در یک جامعه به‌عنوان امری عادی و پذیرفته‌شده تلقی شود؛ اما در جوامع دیگر رایج نباشد.

اروتیک و پورنوگرافی

تفاوت اصلی بین هنر اروتیک و پورنوگرافی در هدف و پیام آنها است. اروتیک به تولید آثار هنری با تأکید بر ویژگی‌های جسمانی و پیام‌های خاص مرتبط با آن می‌پردازد؛ اما پورنوگرافی عمدتاً بر جنبه‌های فیزیکی و تحریک مستقیم متمرکز است و در دسته‌بندی هنر قرار نمی‌گیرد. در هنر اروتیک، هنرمند از ابزارهای رایج هنری بهره می‌گیرد و به دنبال انتقال هدفی خاص به جامعه است. این هدف می‌تواند در قالب نقاشی، شعر و نویسندگی بازتاب یابد؛ اما پورنوگرافی، بر تحریک و برانگیختگی تمرکز دارد. تصاویر پورنوگرافیک با صراحت و تمرکز بر جزئیات آناتومیکی همراه هستند؛ در حالی که هنر اروتیک به‌صورت غیرمستقیم و در قالب پیشنهاد بنا شده و تلاش می‌کند فردیت موضوع را به نمایش بگذارد. این اختلاف در اهداف، موجب تفاوت این دو شده است؛ به‌نحوی که هیچ اثری نمی‌تواند به‌طور هم‌زمان هم هنر اروتیک و هم پورنوگرافی باشد. برخی منتقدان نیز این تفکیک را به چالش می‌کشند و استدلال می‌کنند که پورنوگرافی می‌تواند به‌عنوان یکی از زیرشاخه‌های هنر اروتیک در نظر گرفته شود.

صنعت اروتیک

اروتیسم تأثیرات قابل‌توجهی بر اقتصاد جوامع غربی، به‌ویژه در حوزۀ برندسازی و مد و پوشاک داشته است. استفاده از تصاویر و مفاهیم اروتیک، به افزایش فروش محصولات و متمایزسازی برندها منجر شده است. این رویکرد، با تحریک هیجانات مصرف‌کنندگان، تقاضا را افزایش می‌دهد. اروتیک در روابط انسانی و همچنین نگرش‌های عاطفی، شناختی و رفتاری نیز تأثیرگذار است و افراد را به خرید کالاها ترغیب می‌کند. برندهای مد لوکس از مدت‌ها پیش در بسیاری از محصولات مد، نظیر کت‌وشلوارهای زنانه و کت‌ها و هودی‌های مردانه از مفاهیم اروتیک استفاده می‌کنند.

پیامدهای اروتیک

تمرکز بیش از حد بر نیاز جنسی؛ هر نیازی در طبیعت انسان حدود مشخصی دارد؛ اما تغییرات ناشی از تمدن غرب و تأثیرات آن باعث شده است تا نیاز جنسی که به‌طور طبیعی تعادلی دارد، بیش از حد واقعی مورد توجه قرار گیرد. در جهان امروز موضوع روابط جنسی از یک مسئلۀ صرفاً هورمونی به مسئله‌ای روانی تبدیل شده است که اروتیک از عوامل تشدید آن است.

خیال‌پردازی‌های جنسی؛ تحریک هیجانات جنسی در اروتیک منجر به خیال‌پردازی‌های جنسی می‌شود. فرد در ذهن خود تمام لحظات یک رابطۀ جنسی را تصور می‌کند و حتی در آن به آرامش و ارضا می‌رسد.

تصور شخص دیگر در رابطۀ جنسی با همسر؛ تصور فردی دیگر در رابطه جنسی با همسر و یا خیال‌پردازی جنسی دربارۀ کسی غیر از شریک زندگی، نوعی زنای ذهنی تلقی می‌شود که امری ناپسند به شمار می‌آید. از منظر روان‌شناسی، جایگزین کردن فردی دیگر به جای همسر در ذهن، نه‌تنها عملکرد رابطۀ جنسی را در تقویت صمیمیت میان زوجین کاهش می‌دهد؛ بلکه در برخی موارد، این کارکرد را بی‌اثر می‌سازد.

تأثیرات فیزیولوژیکی؛ سلامت جنسی بر سلامت جسم و روان انسان مؤثر است و زمانی به تعادل مطلوب می‌رسد که این نیازها به‌طور منطقی و در پاسخ به تحریک واقعی و نیازهای حقیقی بدن ارضا شوند. برهم خوردن این تعادل در اثر تماشای محتوای اروتیک از قدرت عقلانیت انسان کاسته و او را به‌سوی رفتارهای ناپسند و گناه‌آلود سوق می‌دهد.

همچنین عوارضی مانند تضعیف انسانیت، از بین رفتن عفت عمومی و اجتماعی در درازمدت، انزوا و کاهش روابط اجتماعی، کاهش توان عقلی، پرخاشگری، مقایسه، سستی ایمان، مردن دل و افسردگی در پی خواهد داشت.

هنر اروتیک از منظر اسلامی

افرادی که معتقدند جهان فقط از ماده تشکیل شده است، تنها زیبایی‌های شهوانی و جنسی را درک می‌کنند و قادر به درک زیبایی‌های عقلانی نیستند. درک زیبایی‌های شهوانی تنها نیازمند غریزه است و به تفکر احتیاج ندارد. اسلام هیچ نوع زیبایی را رد نمی‌کند؛ بلکه هنر زیبا و تأثیرگذار را می‌پسندد. در همین چارچوب، اسلام با گونه‌هایی از مجسمه‌سازی که در خدمت جهل و حماقت باشد و مثلا بت‌پرستی را بگستراند، مخالفت می‌کند. زیبایی نباید در تضاد با زیبایی بزرگتر قرار گیرد و زیبایی‌های محسوس نباید علیه زیبایی‌های معقول مانند اخلاق و عدالت استفاده شوند. اگر آرمان اصلی یک دین، تعالی و تکامل انسان باشد، هنر به‌عنوان وسیله‌ای محترم محسوب می‌شود؛ مشروط بر اینکه در خدمت تکامل هدف قرار گیرد. در اسلام هر نوع هنری که انسان را از عقلانیت و عدالت دور کند، حرام شمرده می‌شود. علت حرام بودن مستی یا فحشا این است که این رفتارها انسان را از عقلانیت دور می‌کنند. در اسلام رضایت شخصی از یک کار نباید معیار انجام آن باشد؛ بلکه هر چیزی که به عقل انسان آسیب بزند، حتی اگر نام آن هنر باشد، حرام است. هر اثر هنری که عقل و عقلانیت، اخلاق و عدالت را تضعیف یا تقویت کند، بر اساس این اصول می‌توان آن را به اثر هنری خوب یا بد تقسیم کرد. هنری که وفای به عهد را تقویت کند، انسانی و در غیر این صورت شیطانی است.

مقایسه هنر اسلامی و هنر اروتیک

هنر اسلامی بر اساس قرائت و تجربه‌ای شکل گرفته است که عمدتاً بر شنیدن، خواندن و مشاهده تمرکز دارد؛ اما در آن نگاه خیره جایگاه چندانی ندارد. دیدن در هنر اسلامی به‌معنای نگاهی است که به کشف معنا و تجربه‌ای معنوی منتهی می‌شود؛ نه لذتی صرفاً جسمانی. در این هنر، تماشاگر از معنا بهره‌مند می‌شود و لذت بصری نیز در پیوند با همین معنا پدید می‌آید. در مقابل هنر غربی، حتی در جنبه‌های دینی آن، دیدن را به‌عنوان رکن اصلی تجربۀ هنری قرار داده است. این امر ریشه در فرهنگ عریان یونان باستان دارد که تأثیر عمیقی بر مسیحیت و به‌تبع آن هنر غربی گذاشته است.

حکم فقهی تماشای اروتیک

از منظر فقه اسلامی، تماشای آثار هنری که محرک شهوت باشند، پسندیده و جایز نیست.

منابع

• پاپی، عابدین، «شناختی از شناختگی‌های اروتیسیزم و پورنوگرافی در شعر و هنر»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 6 آذر 1403ش.
• پورمحمد، رعنا و دیگران، «زنانگی اروتیک: برساختی تاریخی»، جامعه‌شناسی ایران، دورۀ 21، شمارۀ 3، پاییز 1399ش.
• تهمنش، سارا و دیگران، «آسیب‌شناسی ازدواج اروتیک (مورد مطالعه: زنان متقاضی طلاق در شهر تهران)»، پژوهش مسائل اجتماعی ایران، شمارۀ 6، زمستان 1401ش.
• «در رابطۀ جنسی با همسرم شخص دیگری را تصور می‌کنم چکار کنم؟»، وب‌سایت استاد پورعلیزاده، تاریخ بازدید: 10 آذر 1403ش.
• رحیم‌پور ازغدی، حسن، «کدام هنر از نظر اسلام حرام است؟»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن، تاریخ درج مطلب: 19 اردیبهشت 1401ش.
• «سینمای اروتیک چیست؟»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 6 آبان 1403ش.
• «عوارض تماشای عکس و فیلم مستهجن»، وب‌سایت ‌راسخون، تاریخ بازدید: 10 آذر 1403ش.
• قلی‌زاده، طیبه، «خیال‌پردازی جنسی+ عوارض و فواید»، وب‌سایت مرکز مشاورۀ شکرانه، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1398ش.
• «نگاه کردن به مجسمه‌های عریان چه حکمی دارد؟»، وب‌سایت اسلام‌کوئست نت، تاریخ درج مطلب: 3 آذر 1397ش.
• «هنر از کنار مسائل جنسی چشم‌بسته عبور کرده است»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: 21 دی 1394ش.
• «هنرهای مدرن دیداری، موج اخلاق جنسی مدرن»، وب‌سایت فرهنگ امروز، تاریخ درج مطلب: 20 شهریور 1392ش.
• “Erotic Art”, plato.stanford website, Date of Published: 20 August 2014.
• Johnson, Lindsey, “What is erotic art: A search for meaning”, oklahoman website, Date of Last Updated: 22 February 2007.
• Paternot, Marc & Heil, Oliver, “When Eroticism Makes Luxury Fashion Brands Fly: Introducing the Construct of Eroticism, Providing a First Measurement and Rank of Luxury Fashion Brands Using a Newly Developed “Brand Erotic Index”, tandfonline website, Date of Published: 22 October 2021.
• Paternot, Marc. 2022. “How Fashion Brands Can Benefit from the Power of Eroticism”, irispublishers website, International Business School, University of Applied Sciences Fresenius, Journal of Textile Science & Fashion Technology – JTSFT, Germany.