ام‌البنین
ام‌البنین؛ همسر امام علی و مادر چهار شهید کربلا.
ام‌البنین از زنان امام علی و مادر حضرت عباس بود که در بیان حقایق عاشورا نقش بسزایی داشت. او از احترام ویژه‌ای نزد شیعیان برخوردار است و بسیاری از مردم برای رفع حاجت‌های خود به او متوسل می‌شوند.
تولد و نسب
فاطمه بنت حِزّام، مشهور به «ام‌البنین»، از قبیلۀ بنی‌كِلاب بود.[۱] تاریخ‌نویسان نام مادر او را لیلى یا ثَمامه دختر سهیل بن عامر ذکر کرده‌اند.[۲] از زمان تولد او اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ اما با توجه به برخی شواهد می‌توان تولد او را بین سال‌های پنجم و ششم هجری دانست.[۳]
داستان تولد
حِزام پدر ام‌البنین خواب دید که بر روی زمین حاصل‌خیزی نشسته و مرواریدی در دست دارد که پیوسته آن را برانداز می‌کند و محو زیبایی او شده است، در آن حال سواره‌ای از او تقاضای خرید مروارید را می‌کند. حِزام تعبیر این خواب را از معبران پرسید، آنها گفتند به‌زودی صاحب دختری می‌شود که شخصیت والایی به خواستگاری او خواهد آمد که او (حزام) نیز به‌واسطۀ این ازدواج به بزرگی خواهد رسید.[۴]
ازدواج و خانواده
مدتی پس از شهادت حضرت فاطمه زهرا، امام علی از برادرش عقیل خواست تا بانویی از تبار دلیرمردان عرب را به او معرفی کند تا برای او پسری شجاع به دنیا آورد.[۵] عقیل، «ام‌البنین» را که پدر و اجدادش از شجاع‌ترین و دلیر‌ترین افراد قوم عرب بودند، معرفی کرد.[۶] ام‌البنین نیز در این‌باره خوابی دید که حاکی از مبارک بودن این ازدواج بود.[۷] ثمرۀ این ازدواج، چهار پسر به نام‌های عباس، جعفر، عبدالله و عثمان بود و به همین خاطر او را «ام‌البنین» می‌نامیدند. فرزندان او همگی در کربلا به شهادت رسیدند و نسل او از طریق عبدالله فرزند عباس بن علی ادامه یافت.[۸]
ویژگی‌های اخلاقی
ام‌البنین را شاعر و خوش‌بیان[۹] معرفی کرده‌اند. او نسبت به اهل‌بیت دلبستگی خاصی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود.[۱۰] ارادت او به این خاندان به‌گونه‌ای بود که وقتی خبر شهادت فرزندانش را برایش آوردند به آن توجهی نکرد و جویای خبری از امام حسین شد.[۱۱] در تاریخ این امر را کم‌سابقه دانسته‌‌اند که زنی فرزندان هَووی خود را چنان دوست داشته باشد که حتی آنان را بر فرزندان خود مقدم بدارد.[۱۲] ام‌البنین نزد اهل‌بیت جایگاه خاصی داشت تا آنجا که در ایام عید به محضرش می‌رفتند و به او ادای احترام می‌کردند.[۱۳] حضرت زینب پس از واقعۀ کربلا همواره مقام او را گرامی می‌داشت و به دیدارش می‌رفت.[۱۴] برخی ویژگی‌های او عبارت‌اند از:
وفاداری
ام‌البنین در خاندانی پرورش یافته بود که به وفاداری شهره بودند؛ او پس از شهادت امام علی، ازدواج نکرد.[۱۵] حس وفاداری در فرزندان او نیز بارز بود که نمونه‌ای از آن، در وفاداری فرزندانش به امام حسین در کربلا آشکار شد.[۱۶]
ادب
او زمانی که وارد خانۀ امام علی شد خود را خادم فرزندان حضرت زهرا می‌دانست و با آنان همواره باادب رفتار می‌کرد، این ویژگی در فرزندانش نیز مشخص بود؛ به‌گونه‌ای که حضرت عباس همواره امام حسین را «یا سیدی» و «یا اباعبدالله» خطاب می‌کرد.[۱۷]
شجاعت
ام‌البنین همچون خاندانش شجاع و دلیر بود. پس از شهادت امام حسین و یارانش برای عزاداری در بقیع حضور می‌یافت. شهامت او در آن فضای خفقان‌بار سبب می‌شد تا سایر مردم هم به پشتوانۀ او در آنجا حضور یابند.[۱۸]
شهادت فرزندان
حضرت زینب پس از بازگشت به مدینه، به دیدار او رفت و شهادت چهار فرزندش در کربلا را به او اطلاع داد.[۱۹] در گزارشی تاریخی آمده است که وقتی خبر شهادت فرزندانش را شنید از احوال امام حسین پرسید و گفت اگر حسین زنده باشد، شهادت فرزندانم آسان است.[۲۰]
پاسداشت نهضت عاشورا
ام‌البنین پس از واقعۀ کربلا، با نوحه‌سرایی و مرثیه‌خوانی مصائب اهل‌بیت در واقعۀ کربلا را برای مردم بیان می‌کرد.[۲۱] برخی در این‌باره، اشعاری را به او نسبت داده‌اند.[۲۲]
ام‌البنین در فرهنگ ایرانیان
شیعیان ایران بر اساس یک باور فرهنگی، برای دور كردن بلا و دستیابی به حاجت‌های خود، به این بانو متوسل می‌شوند و از او طلب یاری می‌كنند. در ذیل به مواردی از آن اشاره می‌شود:
سفرۀ ام‌البنین
مردم برخی از روستاها و شهرهای ایران، سفره‌ای نذری به نام ام‌البنین برپا می‌کنند که به «سفرۀ مادر حضرت ابوالفضل» یا «سفرۀ مادر حضرت عباس» نیز شهرت دارد. همچنین سفره‌ای به نام «بی‌بی سه‌شنبه» در مناطقی مانند خراسان[۲۳] به حضرت ام‌البنین و در جاهایی دیگر مانند شاهرود[۲۴] به حضرت فاطمۀ زهرا نسبت داده‌اند و به نام آن دو بی‌بی «سفرۀ ام‌البنین» و «سفرۀ حضرت فاطمه» نامیده‌اند.[۲۵]
آش و حلوای نذری
آش و حلوا دیگر نذری‌هایی است كه به نام ام‌البنین می‌دهند. در بیشتر مناطق به نام «آش مادر ابوالفضل» و «حلوای ام‌البنین»[۲۶] شهرت دارد و در خراسان به نام آش «اُماج كُماج» معروف است.[۲۷]
قبول نذر
تصوری در میان برخی از نذردهندگان وجود داشته است که اگر نذرشان در پیشگاه خداوند پذیرفته شود، حضرت ام‌البنین شب‌هنگام با حضور خود در پای سفره، آرد مخصوص آش یا حلوا یا كاچی نذری نذری‌دهنده را تبرك می‌كند. ایشان، بر این باورند که با حضور ام‌البنین، اثر و نشانه‌ای بر آرد می‌افتد و آن را نشانۀ قبولی نذر و برآورده شدن حاجات می‌پندارند.[۲۸]
کرامات ام‌البنین
برای ام‌البنین کرامت‌هایی نقل کرده‌اند، از جمله گفته‌شده که اگر در مشکلات، صدمرتبه صلوات برای ام‌البنین فرستاده شود، حاجت فرد داده خواهد شد.[۲۹]
کتابشناسی
در مورد شخصیت و زندگانی ام‌البنین، آثار متعددی به نگارش در آمده است که به پاره‌ای از آنها اشاره می‌شود:
- زنان بنی‌هاشم: آمنه، اسماء بنت عُمَیس، ام‌هانی و ام‌البنین (ع)، محسن شیدایی‌پور و محمدتقی شایسته‌پور؛ ام‌البنین (ع)، قاسم رجبیان؛
- تاریخ و سیرۀ ام‌البنین (ع): مادر علمدار کربلا، اشرف زهیری جعفری؛
- زندگی حضرت ام‌البنین (ع) و کرامات آن بانو، اشرف زهیری جعفری؛
- همسفر با ام‌البنین، طوبی (عفیفه) معتمد لاری؛
- ام‌البنین (ع) در آینۀ شعر: با مقدمه‌ای در زندگانی و کرامات حضرت، علی‌اکبر مهدی‌پور و محمد خرم‌فر.[۳۰]
وفات و آرامگاه
در خصوص تاریخ دقیق وفات ام‌البنین اختلاف است، برخی آن را سیزدهم جمادی‌الثانی[۳۱] و برخی دیگر هجدهم جمادی‌الثانی سال 64 هجری[۳۲] دانسته‌‌اند. آرامگاه او در قبرستان بقیع واقع شده است.[۳۳]
بزرگداشت
در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، روز سیزدهم جمادی‌الثانی، مصادف با رحلت ام‌البنین، به نام «روز بزرگداشت مادران و همسران شهدا» نام‌گذاری شده است.[۳۴]
پانویس
- ↑ مظفر، موسوعه بطل العلقمی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ ابن‌عنبه، عمدة الطالب، 138ق، ص356.
- ↑ آقاجانی قناد، مادر فضیلت‌ها، 1382ش، ص20.
- ↑ الزهیری الجعفری و میرزاجان، «شخصیت و موقعیت ام‌البنین در اسلام«، 1386ش، ص39.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال فی احوال الرّجال،1350ش، ج3، ص70
- ↑ الأمین، أعیان الشیعة، 1403ق، ج7، ص429.
- ↑ پاک‌نیا، «ویژگی‌ها و فضائل حضرت ام البنین»، 1387ش، ص20-21.
- ↑ جعفرزاده، بانوی ادب، حضرت ام البنین،1394ش، ص47.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، 1403ق، ج8، ص389.
- ↑ ربانی خلخالی، ستارۀ درخشان مدینه حضرت ام‌البنین، 1378ش، ص7.
- ↑ دخیل، العباس، 1401ق، ج1، ص325.
- ↑ عبدالأمیر انصاری، ام‌البنین نمادی از خودگذشتگی، 1375ش، ص38.
- ↑ ربانی خلخالی، ستارۀ درخشان مدینه حضرت ام‌البنین، 1378ش، ص7.
- ↑ آقاجانی قناد، مادر فضیلت‌ها، 1382ش، ص13.
- ↑ ابن شهرآشوب، المناقب آل ابی‌طالب، بی‌تا، ج3، ص305.
- ↑ سالکی، ام‌البنین،1382ش، ص56.
- ↑ الحائری، معالی السبطین، بی‌تا، ج1، ص443.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، بی‌تا، ج6، ص296.
- ↑ الموسوی المقرم، العباس، 1427ق، ص 125.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال فی احوال الرجال،1350ش، ج2، ص231.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبین، 1372ش، ص90.
- ↑ سماوی، ابصارالعین فی ابصارالحسین،1341ق، ص64.
- ↑ شكورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۲۸.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۹۰-۳۹۴.
- ↑ بلوکباشی، «امّ الْبَنین در فرهنگ عامه»، وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف اسلامی.
- ↑ فقیری، «سفره‌ها در شیراز»، هنر و مردم، 1350ش، ص۵۴.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، ۱۳۶۳ش، ص۲۸.
- ↑ تجربه‌کار، «بعضی از رسوم باستانی»، 1335ش، ص197.
- ↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم ابوالفضل العباس، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۶۴.
- ↑ «کتابشناسی آثار منتشرشده در مورد حضرت ام‌البنین در قم»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1397ش.
- ↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم ابوالفضل العباس، ۱۳۷۶ش، ج2، ص76.
- ↑ زهیری، السیدة أم‌البنین سیرتها - کراماتها، ۲۰۰۶م، ص169-170.
- ↑ ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم ابوالفضل العباس، ۱۳۷۶ش، ج2، ص76.
- ↑ «روز تكریم مادران و همسران شهدا»، وب‌سایت رادیو ایران، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1397ش.
منابع
- ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه، بی‌تا.
- اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین، به‌تحقیق سید احمد صقر، قم، شریف‌رضی، 1372ش.
- امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1403ق.
- آقاجانی قناد، علی، مادر فضیلت‌ها، قم، مرکز پژوهش‌های صداوسیما، 1382ش.
- پاک‌نیا، عبدالکریم، «ویژگی‌ها و فضائل حضرت ام‌البنین»، مبلغان، شمارۀ 104، 1387ش،
- تجربه‌کار، نصرت، «بعضی از رسوم باستانی»، مجلۀ مردم‌شناسی، شماره 2، تهران، 1335ش.
- جعفرزاده، جلیل، بانوی ادب، حضرت ام‌البنین، ری، سمیع، 1394ش.
- الحائری، شیخ محمدمهدی، معالی السبطین، بیروت، مؤسسة النعمان، بی‌تا.
- دخیل، علی‌محمد، العباس، بیروت، موسسۀ اهل بیت، 1401ق.
- ربانی خلخالی، علی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم ابوالفضل العباس، قم، مکتب الحسین، ۱۳۷۶ش.
- ربانی خلخالی، علی، ستارۀ درخشان مدینه حضرت ام‌البنین، قم، مکتب الحسین، 1378ش.
- «روز تکریم مادران و همسران شهدا»، وب‌سایت رادیو ایران، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن، 1397ش.
- الزهیری الجعفری، شیخ اشرف، میرزاجان، محمدرضا، «شخصیت و موقعیت ام‌البنین در اسلام«، میقات حج، شمارۀ 62، 1386ش.
- زهیری، داود بن عبدالله، السیدة أم‌البنین سیرتها - کراماتها، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۲۰۰۶م.
- سالکی، محمدعلی، ام‌البنین، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1382ش.
- سماوی، محمد بن طاهر، ابصار العین فی ابصار الحسین، نجف، حیدریة، 1341ق.
- شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، بی‌نا، ۱۳۷۱ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، ۱۳۶۳ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، به‌تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- عبدالامیر انصاری، محمدرضا، ام‌البنین نمادی از خودگذشتگی، برگردان موسی دانش، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375ش.
- فقیری، ابوالقاسم، «سفره‌ها در شیراز»، هنر و مردم، تهران، مرداد ۱۳۵۰ش، شماره ۱۰۶.
- «کتابشناسی آثار منتشرشده در مورد حضرت ام‌البنین در قم»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1397ش.
- مامقانی، شیخ عبدالله، تنقیح المقال فی احوال الرجال، نجف، مطبعة المرتضویة، 1350ش.
- الموسوی المقرم، عبدالرزاق، العباس (ع)، به‌تحقیق محمد الحسون، کربلا، مكتبة الروضة العبّاسية، 1427ق.