بازی با کودک

بازی با کودک؛ انجام فعالیت‌های جسمی و ذهنی سرگرم‌کننده با کودک.

بازی با کودک، به‌منظور تفریح، سرگرمی، آموزش، تربیت و جامعه‌پذیری کودکان صورت می‌گیرد. کودکان، در حین بازی، مسائل و مهارت‌های مختلفی را یاد گرفته و ارتباطات اجتماعی و امنی را با دیگران برقرار می‌کنند. امروزه، با مشخص شدن فواید متعدد بازی کودکان، از آن به‌عنوان حقی برای کودک در سراسر جهان یاد می‌شود. بازی با کودک، از سوی والدین و نزدیکان، زمینۀ پیشرفت او از نظر جسمی، ذهنی، عاطفی و اجتماعی و نیز آماده‌سازی برای رودرو شدن با چالش‌های زندگی را فراهم می‌کند.

اهمیت بازی با کودک

بازی، فعالیت جسمی یا ذهنی برای سرگرمی و تفریح کودکان است. در فرهنگ ایرانی- اسلامی، بازی، علاوه بر سرگرمی، از جمله روش‌های آموزشی، تربیتی و جامعه‌پذیری کودکان نیز به‌شمار می‌رود. کودکان از بدو تولد، بازی را آغاز کرده و با افزایش سن و براساس تجربیات خود، نوع بازی خود را تغییر می‌دهند. بازی، وسیله‌ای برای شناخت روحیات و استعدادهای کودکان بوده و از جمله ابزارهای آموزش و پرورش اخلاقی و اجتماعی است که زمینه را برای ورود کودک به زندگی واقعی فراهم می‌سازد. در شیوۀ تربیتی دینی کودکان نیز همواره بر بازی با کودکان تأکید شده است.

بازی کردن با کودکان، از راه‌های پرورش شخصیت آنها بوده و نقشی اساسی و سازنده در تعادل روحی و جسمی کودکان ایفا می‌کند. در منابع دینی، به مشارکت پیامبر اسلام با نوه‌های خود در کارهای آنها اشاره شده که با رفتارهایی کودکانه انجام می‌شده است؛ برای مثال، پیامبر، نوه‌های خود را بر پشت خود سوار کرده و با آنها با لحنی کودکانه سخن می‌گفته است. روان‌شناسان نیز اثبات کرده‌اند که مشارکت پدر و مادر یا یکی از آنها در بازی با کودکان، نیازی جدی برای کودکان محسوب شده و منجر به رشد توانایی‌های مختلف در آنها می‌شود.

انواع بازی‌های کودکانه

انواع بازی‌های مورد علاقۀ کودکان به چند دسته، تقسیم شده است:

1. بازی‌های انفرادی: این بازی‌ها، نظم و قاعدۀ خاصی نداشته و فی‌البداهه، توسط خود کودک تنظیم و اجرا می‌شوند. زمان بازی نیز به‌صورت کامل، در اختیار خود کودک قرار دارد. کودک، بیشتر در بازی‌های انفرادی می‌خواهد احساساتی همچون مالکیت‌طلبی و تعلق خاطر خود را نسبت به یک یا چند چیز مختلف، نشان دهد.
2. بازی‌های نمایشی و هیجان‌انگیز: این گروه از بازی‌ها، بیشتر از نقش بزرگترها الگوبرداری می‌کند. کودک، در این بازی‌ها، با همانندسازی، به توانایی‌های خود می‌افزاید تا از تنگناها و محدودیت‌های دنیای واقعی بگریزد و از منظر والدین به دنیا بنگرد. بازی‌های نمایشی و هیجان‌انگیز به کودکان فرصت می‌دهد تا در عالم بازی، به آرزوهای خود دست یافته و بر موقعیت‌هایی که در زندگی واقعی، آنها را آزار می‌دهد، غلبه کنند. کارشناسان، بر این باورند که بازی‌های نمایشی، فرهنگ جامعۀ کودکان را منعکس می‌کند.
3. بازی‌های خیالی: این بازی‌ها با تفکر و تخیل کودکان در رابطه هستند. زمانی‌که کودک در این بازی‌ها به ایفای نقش می‌پردازد، هیجان بالایی را تجربه می‌کند. برخی از کودکان، در این بازی‌ها، از کارتون‌ها و فیلم‌های مخصوص خود الگوبرداری می‌کنند.
4. بازی‌های مبتکرانه و خلاقانه: برخی از والدین، با کودکان خود در این زمینه همکاری کرده و به آنها کمک می‌کنند تا به تخیلات خود، واقعیت ببخشند. از جمله بازی‌های خلاقانه می‌توان به طراحی، نقاشی، مجسمه‌سازی، کاردستی و نواختن موسیقی اشاره کرد.
5. بازی‌های آموزشی: استفاده از اسباب‌بازی در آموزش کودکان بسیار اثرگذار است. بازی‌های آموزشی، منجر به تقویت حواس و رشد قوای ذهنی و اجتماعی کودک می‌شوند به شرط آن‌که کنترل اصلی بازی در اختیار کودک بوده و کودکان، خود، تعیین‌کنندۀ مسیر بازی باشند.

انواع بازی کودکان در فرهنگ ایرانی

از جمله بازی‌های بومی ایرانی که با ابزارهای ساده و بیشتر به‌صورت گروهی صورت می‌گرفتند، می‌توان به الک دولک، اتل متل توتوله، هفت‌سنگ، لی‌لی، تیله‌بازی و نون بیار کباب ببر اشاره کرد. این بازی‌ها، از همان دوران کودکی، روح زندگی جمعی و ساده‌زیستی را به کودکان می‌آموختند. در این میان، برخی بازی‌های کهن ایرانی، تنها به‌منظور سرگرم ساختن خردسالان از راه مشغول نگه‌داشتن آنها صورت می‌گرفت؛ مانند «آفتاب مهتاب چه رنگه؟» و «لی لی لی حوضک». برخی دیگر از بازی‌های کهن ایرانی نیز بازی‌های مهارتی یا بخت و اقبالی بوده و نشان‌دهندۀ نیروی عقلانی یا جسمانی و میزان تحمل و چالاکی کودکان و بزرگسالان بودند؛ مانند «عمو زنجیرباف»، «گرگم و گله می‌برم»، و «تیله‌بازی». گروهی دیگر از بازی‌ها نیز به‌نام بازی‌های آیینی معروف بودند که بیشتر از دوران باستان به‌یادگار مانده و در آن سرودها و آیین‌های خاصی خوانده می‌شد. این بازی‌ها، در فصول مختلفی از سال و نیز در زمان‌های مشخصی انجام می‌شدند. از دیگر بازی‌های ایرانیان که تا امروز نیز ادامه‌دار بوده، بازی‌های هوشی شامل چیستان، دوزبازی، شطرنج و مشاعره هستند.

شرایط بازی با کودک

کودک شدن

بهترین راه مشارکت والدین در بازی با کودک، متناسب‌سازی خود با سطح فکری و زبانی کودکان بوده تا آنها، معنا و مفهوم بازی را درک کنند. پیامبر اسلام در حدیثی بر این مهم تأکید کرده و از والدین خواسته است تا با کودک، رفتاری کودکان داشته باشند. مولانا نیز در بیتی به این موضوع اشاره کرده است:

چون که با کودک سر و کارت فتاد

پس زبان کودکی باید گشاد

بازی کردن والدین با کودک، منجر به ایجاد احساسات عمیقی در کودک شده و آنها این ارج نهادن و وقت گذاشتن والدین را درک کرده و خود را در مقام والایی می‌بینند. علاوه بر آن، کارشناسان حوزۀ تربیت کودکان معتقدند که بزرگترها نباید از کودکان توقع رفتار بزرگسالانه داشته باشند.

آزادی در بازی

این شرط به‌معنای آزاد گذاشتن و عدم دخالت والدین در زمان، نوع و روش بازی کودک، تا حدی است که برای او خطری به‌دنبال نداشته و با اخلاق عمومی نیز منافاتی نداشته باشد. بهترین بازی از نظر کودک، آن چیزی است که خود او انتخاب یا خلق کند. کودکان باید آزاد گذاشته شوند تا بازی‌های خود را مدیریت کرده و دانستنی‌های لازم را در خلال بازی بیاموزند اما اگر کودکی برای رفع نیازها و مشکلات خود در بازی به والدین خود پناه آورد، باید به کمک او شتافت.

فواید بازی با کودک

بازی کردن از مهمترین جنبه‌های زندگی کودکان بوده که نه‌تنها منجر به سرگرمی آنها شده بلکه در رشد و پرورش قوای مختلف آنها تأثیرگذار است. بازی کردن برای کودکان، همان یادگیری بوده و کودکان از طریق بازی با آموزش‌های بسیاری در زمینه‌های مختلف مواجه می‌شوند. از جمله فواید بازی با کودک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. رشد اجتماعی: در اغلب بازی‌ها، به‌خصوص بازی‌های گروهی، کودکان مهارت‌هایی همچون سازش اجتماعی، همکاری، همدلی، وفاداری، تحمل عقاید مخالف، گذشت و توانایی تأثیرگذاری بر دیگران را یاد می‌گیرند. کودک، در خلال بازی، به شناسایی محیط اطراف خود پرداخته و نخستین گام‌های اجتماعی شدن را برمی‌دارد. کودکان، در حین بازی یاد می‌گیرند که چگونه از سوی افراد گروه پذیرفته شده، به میزان توانایی لازم در راستای موفقیت در گروه پی برده و با چگونگی استفاده از توانایی‌های دیگران به‌منظور رفع نیازهای خود آشنا می‌شوند. از دیگر آثار بازی با کودک در رشد اجتماعی او می‌توان به گسترش دنیای اجتماعی، شکوفایی استعدادهای نهفته، رشد خلاقیت، تقویت حس همکاری، همیاری و مشارکت در کودک، آشنایی با راه و روش رعایت اصول و مقررات، همانندسازی با بزرگسالان، یادگیری رقابت و تجربۀ شکست، تقویت مهارت‌هایی همچون ابراز وجود و رهایی از ترس، کم‌رویی و خجالت اشاره کرد.
2. رشد عاطفی: بازی، از مهمترین ابزارهای شناخته‌شده برای پرورش هیجانات و عواطف کودک است. کودکان، در حین بازی یاد می‌گیرند چگونه عواطف خود را بروز داده و نیز چگونه آنها را کنترل کنند. این در حالی است که کودکان، در زمان بازی به‌صورت کامل صداقت داشته و تمامی احساسات، تشویش‌ها و اضطراب‌های آنها حقیقی است. از دیگر آثار بازی با کودک بر رشد عاطفی او می‌توان به کاهش تمایل به خشونت (در بازی‌های مناسب)، افزایش برون‌نگری و ارضای حس برتری‌جویی اشاره کرد.
3. آموزش تعالیم دینی و تربیت کودک: تربیت مذهبی و آموزش تعالیم دینی به کودکان، از مهمترین وظایف والدین به‌شمار می‌روند. امام سجاد به والدین سفارش می‌کند که باید تربیت کودک به‌صورتی باشد که او را به‌سوی خداوند جذب کرده و در این زمینه، والدین باید مسئولیت تربیت کودکان را بر عهده بگیرند؛ زیرا کودک، دارای فطرتی خدا آشنا بوده و با اندک یادآوری والدین و اطرافیان خود و نیز یافتن مصادیقی در جهان خارج، آن را پذیرفته و خود را با آن تطبیق می‌دهد. کارشناسان، بر این باورند که کودکان از حدود 4 سالگی به کنجکاوی عمیقی دچار می‌شوند که همین منجر به شناخت حقایقی دربارۀ جهان توسط آنها می‌شود. این آشنایی‌ها، در بیشتر مواقع به مبدأجویی و پذیرش خداوند ختم می‌شود. در حدود سن شش سالگی نیز کودک با خداوند ارتباط برقرار کرده و از او خواسته‌هایی دارد؛ مانند انواع خوردنی، اسباب‌بازی و پوشاک. از سوی دیگر، جهان کودک، جهان محسوسات و مشهودات بوده و به‌همین دلیل از طریق بازی با کودک می‌توان کاری اساسی انجام داد. کارشناسان توصیه می‌کنند که از طریق بازی با کودک و داستان‌های کودکانه می‌توان مفاهیم انتزاعی همچون خداوند، مرگ، قیامت و ثواب و کیفر را به او آموخت. در صورتی‌که تعالیم دینی از طریق قصه و بازی به کودکان آموخته شود، علاوه بر جذابیت آنها نزد کودکان، می‌توان به پایدار بودن این مفاهیم در ذهن و باور آنها نیز امیدوار بود. امام صادق در حدیثی به این موضوع اشاره کرده و بر این باور است که آن‌چه کودک با شیرینی می‌آموزد، بهتر به‌خاطر می‌سپارد.
4. رشد جسمی و ذهنی کودک: علاقۀ کودک به بازی کردن، نشان‌دهندۀ سلامت جسمی و روانی کودک است. انسان‌ها، به حرکت و جنبش نیاز دارند و بازی از جمله راه‌های تأمین این نیاز است. علاوه بر آن، هر فردی، برای رشد ذهنی و اجتماعی خود به اندیشیدن نیاز دارد که بسیاری، بازی را خمیرمایۀ این اندیشه می‌دانند. کارشناسان، از جمله فلسفه‌های بازی با کودک را فراهم شدن آمادگی جسمی و روحی او به‌منظور رویارویی با مشکلات، می‌دانند. به‌همین دلیل است که بازی‌های پیچیده و اجتماعی را برای مصونیت روانی کودک مؤثرتر می‌دانند. بازی، بر قدرت بدنی و چالاکی کودک افزوده و او را از حالت انفعال و انزوا نجات می‌دهد. از دیگر آثار بازی با کودک در رشد جسمی و روانی او می‌توان به رشد هماهنگ دستگاه‌ها و اعضای بدن، تقویت حواس کودک، صرف انرژی و نیروی بدن به بهترین شکل ممکن، آگاه شدن از توانمندی‌های فکری و بدنی، نقش داشتن در یادگیری زبان، تأثیر بر رشد هوش کودک، آشنایی با مفاهیمی همچون مسافت، فضا و اشکال و نیز تقویت قوۀ تفکر اشاره کرد.
5. رشد خلاقیت کودک: پژوهش‌های صورت‌گرفته نشان داده‌اند که خلاقیت، مفهومی همگانی و آموختنی است. به‌همین دلیل، در کشورهایی که آموزش و پرورش پویا وجود دارد، پرورش خلاقیت از مهمترین اهداف آموزشی به‌شمار می‌رود. بازی‌های خلاق، به کودکان فرصت می‌دهد تا قوۀ خلاقیت خود را در حل مسائل رشد دهند.
6. کاهش عصبیت‌ها و مشکلات کودک: کودک، از انرژی بالایی برخودار بوده و باید آن را به‌صورت‌های مختلفی تخلیه کند. در غیر این صورت، کودک با مشکلاتی همچون بیش‌فعالی و بی‌قراری مواجه می‌شود. کودکان از طریق بازی، فرصت بروز احساسات درونی خود را کسب کرده و خود را از تنش‌ها، ناامیدی‌ها، ناامنی‌ها، پرخاشگری‌ها و سرگردانی‌ها رها می‌کنند. در هنگام بازی، کودک با مشکلات و چالش‌هایی که منجر به آزرده شدن خاطر او می‌شود، مواجه شده و خشم خود را با استفاده از وسایل بازی برطرف می‌کند. در این میان، والدین موظف هستند تا کودک را به‌صورت غیرمستقیم زیر نظر داشته و به شناخت جامع و کاملی از رفتارها و عصبیت‌های او دست یابند.
7. رشد سازگاری اجتماعی: در بازی با کودک می‌توان سازگاری او را پیش‌بینی کرد؛ برای مثال، کودکی که بیشتر به بازی‌های انفرادی علاقه دارد، از سازگاری اجتماعی ضعیف‌تری نسبت به همسالان خود برخودار است.
8. آموزش و یادگیری: والدین و اطرافیان کودک می‌توانند با برنامه‌ریزی‌های هدفمند و از پیش تعیین شده، از بازی برای آموزش موضوعات مختلف علمی، اصول اخلاقی، رفتاری، ارزش‌ها، مهارت‌ها و باورهای اجتماعی استفاده کنند. کودکان در حین بازی، مطالب آموختنی را بدون فشار و با میل و رغبت یاد می‌گیرند.
9. رشد اخلاقی کودک: کودک، از طریق بازی، مفاهیم و ارزش‌های اخلاقی را درک کرده و رفتارهای خوب را از بد تشخیص می‌دهد. کارشناسان معتقدند که هرچند کودک در خانه و مدرسه نیز با ارزش‌های اخلاقی متعددی آشنا می‌شود اما این درونی شدن و تثبیت معیارهای اخلاقی، هیچ‌گاه به اندازۀ بازی نخواهد بود.
10. تقویت هوش: بررسی‌ها نشان داده است که در صورت بازی کردن نوزادان، به‌صورت منظم، آنها در سن سه سالگی نسبت به سایر همسالان خود، از بهرۀ هوشی بالاتری برخودار خواهند بود.
11. کسب تجربیات مفید: بازی کردن با کودکان، فرصتی امن برای او فراهم می‌کند تا بتواند مهارت‌ها و نقش‌های اجتماعی لازم را تمرین کنند.
12. برقراری رابطه‌ای امن با والدین، مربیان و همسالان: بازی با کودک، منجر به برقراری رابطه‌ای امن و محکم بین والدین و سایر مراقبان کودک با آنها می‌شود.
13. افزایش شادی در زندگی: بسیاری از کودکان، زمان بازی را یکی از بهترین زمان‌های عمر خود دانسته و در آن احساس شادی و راحتی می‌کنند.
14. کشف علایق: بازی کردن با کودکان، فرصتی برای دنبال کردن هر چیزی است که کودک به آنها علاقه دارد. کودکان با انجام بازی‌های مختلف به علایق و خواسته‌های خود در زندگی پی می‌برند.

اسباب بازی

استفاده از اسباب‌بازی‌ها، از دیرباز در سراسر جهان مرسوم بوده و کودکان از انواع مختلف اسباب‌باز‌ی برای کمک گرفتن و جذاب‌تر شدن بازی‌های خود بهره می‌برند. اسباب‌بازی‌ها باید متناسب با سن و هماهنگ با توانایی ذهنی کودکان خریداری و استفاده شوند؛ برای مثال، اسباب‌بازی‌های ساده، تحرک ذهنی و قدرت ابتکاری بیشتری داشته و اسباب‌بازی‌های گوناگون و متنوع، منجر به رشد و شکوفایی استعدادهای مختلف در کودکان می‌شوند. علاوه بر آن، اسباب‌بازی‌ها، باید با ارزش‌های فرهنگی و دینی حاکم بر جامعه نیز همخوانی داشته باشند. از جمله اسباب‌بازی‌های امروزی، بازی‌های رایانه‌ای و وسایل مرتبط با آنها هستند که علاوه بر فواید متعدد مانند افزایش اعتماد به نفس، رشد خلاقیت و قوۀ تخیل، دارای ضررهای بسیاری همچون اعتیاد به این بازی‌ها، کم‌تحرکی کودکان و معضل چاقی، کناره‌گیری از درس و سایر فعالیت‌های اجتماعی و بدنی هستند. بنابراین، والدین و اطرافیان کودک، باید در انتخاب بازی‌ها و اسباب‌بازی‌های مناسب، مراقبت لازم را به عمل آورده و فرزند خود را با ذوق و اشتیاق بیشتری به‌سمت رشد، معنویت و دین سوق دهند.

در فرهنگ ایرانی گذشته، عروسک‌های مورد استفاده برای دختران نیز ساده و سرگرم‌کننده بوده و بیشتر از جنس پارچه‌های بدون استفاده و توسط خود زنان و دختران ایرانی، تهیه می‌شدند. برخی از دختران نیز از وسایل بدون استفاده در خانه استفاده کرده و با بهره‌گیری از قوۀ تخیل و خلاقیت خود، از آنها در بازی‌های خود مانند خاله‌بازی، استفاده می‌کردند. پسران نیز از وسایلی همچون ماشین‌های چوبی و سایر ابزارآلات دم‌دستی استفاده کرده، به آنها شخصیت بخشیده و بازی می‌کردند.

منابع

• «10 فایدۀ بازی کردن برای کودکان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 20 بهمن 1400ش.
• «اسباب‌بازی‌ها و فرهنگ غربی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 20 شهریور 1390ش.
• «بازی ایرانی»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 31 تیر 1402ش.
• «بازی را جدی بگیرید»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 27 تیر 1402ش.
• «بازی را جدی بگیرید/ قسمت دوم»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 27 تیر 1402ش.
• «بازی‌های مناسب برای آموزش مفاهیم اخلاقی و دینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 31 تیر 1402ش.
• جمشاد، نوروز، بازی‌های باستانی کودکان اصفهان، اصفهان، وزارت فرهنگ و هنر، 1351ش.
• ستوده، منوچهر، فرهنگ گیلکی، تهران، انجمن ایران‌شناسی، 1332ش.
• شجاعی، محمدصادق، بازی کودک در اسلام، قم، مؤسسۀ بوستان کتاب، 1393ش.
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1377ش.
• کریمی، حمیده، «9 فایدۀ مهم بازی با کودک خردسال»، وب‌سایت دیجی کالا، تاریخ بارگذاری: 24 فروردین 1400ش.
• فرهادی‌پور، نگار، «نقش بازی‌های کودکان در رشد آنها»، خبرگزاری نیپنا، تاریخ بازدید: 27 تیر 1402ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ1، 1403ق.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 31 تیر 1402ش
• مولانا، مثنوی معنوی، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 27 تیر 1402ش.
• نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسایل، قم ،موسسۀ آل‌البیت، 1366ش.
• هارلوک، الیزابت، بازی، ترجمۀ وحید روان‌دوست، تهران، یوش، 1364ش.