خواستگاری ایرانی
خواستگاری ایرانی، سنت ایرانی درخواست خانوادۀ پسر از خانوادۀ دختر برای ازدواج.
خواستگاری در فرهنگ ایرانی به‌عنوان یک رسم قدیمی، با توجه به شرایط تاریخی، قومیت‌ها و مناطق مختلف، تغییرات زیادی داشته است. در دوران معاصر اما خواستگاری ایرانی با تحولات و چالش‌هایی روبرو شده است که از جملۀ آنها، دوری از آداب و رسوم اصیل، توقعات بالا، تجمل‌گرایی و عدم آشنایی کافی زوجین با یکدیگر است. صاحب‌نظران برای غلبه بر این چالش‌ها به راهکارهایی مانند ترویج فرهنگ ازدواج آسان، آموزش مهارت‌های خواستگاری، و احیای سنت‌های اسلامی و ایرانی، مشاورۀ پیش از ازدواج و طرح سؤالات مهم در جلسات خواستگاری توجه کرده‌اند.
مفهوم‌شناسی
خواستگاری در لغت به‌معنای طلب ازدواج از زن است.[۱] کلمه «خِطْبه» در زبان عربی، معادل خواستگاری است[۲] و در متون دینی، از جمله قرآن کریم،[۳] به‌کار رفته است. خواستگاری رسمی دیرینه است که ریشه در فطرت بشر دارد و در فرهنگ‌ها و جوامع مختلف به اشکال گوناگون رواج داشته است.[۴]
تاریخچه خواستگاری در ایران
دوره پیش از اسلام
رسم خواستگاری در ایران به دورۀ باستان برمی‌گردد. شواهدی از این رسم کهن در متون کهن ایرانی مانند شاهنامه و اوستا قابل مشاهده است. فردوسی، در شاهنامه نمونه‌های متعددی از رسم خواستگاری را به تصویر می‌کشد. از جملۀ این موارد می‌توان به خواستگاری کیومرث برای پسرش سیامک، خواستگاری افراسیاب از اسفندارمذ و خواستگاری تهمینه از رستم اشاره کرد.[۵]
در ایران باستان، رسم خواستگاری با توجه به دوره و قومیت، تنوع زیادی داشت. در دورۀ هخامنشی خواستگاری عموماً توسط خانوادۀ داماد و با هدایایی به خانوادۀ عروس انجام می‌شد. پس از توافق بر سر مَهریه و شروط ازدواج، جشن و سروری برگزار می‌شد. در دورۀ ساسانی، ازدواج به دو نوع «خاستگار» و «پاتخت» تقسیم می‌شد. در نوع خاستگار، مرد به خواستگاری زن می‌رفت و در نوع پاتخت، زن به خواستگاری مرد می‌رفت. در هر دو نوع، رضایت هر دو طرف برای ازدواج لازم بود. در آیین زرتشت، ازدواج پیوندی مقدس بین زن و مرد محسوب می‌شد. مراسم خواستگاری با حضور مؤبد و خواندن دعا انجام می‌شد. سپس، زَوَج (مهریه) تعیین می‌شد و زن و مرد به یکدیگر سوگند وفاداری یاد می‌کردند.[۶]
از ویژگی‌های خواستگاری در دوران باستان نقش مهم خانواده در انتخاب همسر برای فرزندان بود و خانواده نقش محوری در جلسات خواستگاری داشت. نوعی ازدواج خاص در ایران باستان به‌نام «خودسرزن» وجود داشت که در آن دختر بدون رضایت پدر یا قیّم خود ازدواج می‌کرد. این نوع ازدواج نوعی نافرمانی تلقی می‌شد و دختر، «نافرمان» و «گستاخ» شمرده می‌شد.[۷]
دوره پس از اسلام
با ورود اسلام به ایران آداب و رسوم خواستگاری براساس سنت‌های گذشته ادامه پیدا کرد، اما احکام خاصی برای آن تعریف شد. در دوره‌های مختلف، از جمله غزنوی، ایلخانی، تیموری و صفوی، روش‌های مختلفی برای خواستگاری رایج بود، از جمله خواستگاری با واسطه، فرستادن نامه و معرفی دختر توسط خویشاوندان. در دورۀ قاجار، دلاله‌ها نقشی مهم در پیداکردن دختر مناسب و انجام خواستگاری داشتند. پس از پسند دختر، مراسم خواستگاری رسمی با حضور افراد باتجربه خانوادۀ پسر و با هدایایی انجام می‌شد. اگر خانوادۀ دختر تمایل به ازدواج نداشتند، پاسخ رد خود را به‌طور مستقیم یا نمادین اعلام می‌کردند. پس از دورۀ قاجار، روش‌های خواستگاری تا حدودی تغییر کرد، اما همچنان انتخاب همسر تا حد زیادی توسط خانواده‌ها انجام می‌شد. در میان عشایر، ریش‌سفیدان و بزرگان طوایف در خواستگاری نقش داشتند و حضور کلانتر یا کدخدا نیز ضروری بود.[۸]
خواستگاری در دورۀ معاصر
رسم خواستگاری در دوران معاصر، دستخوش تحولات و چالش‌های متعددی شده است. در حالی که سنت خواستگاری به روش سنتی آن در بسیاری از خانواده‌های ایرانی همچنان پابرجا است، اما در برخی موارد، انتخاب همسر تا حد زیادی از اختیار خانواده‌ها خارج شده و به عهدۀ دختران و پسران گذاشته شده است. شیوه‌های خواستگاری نیز از سنتی تا مجازی تنوع یافته و مکان آن از منزل تا تالار عروسی و کافی‌شاپ با هزینه‌های زیاد گسترده شده است. معیارهای انتخاب همسر نیز دستخوش تغییر شده و مادی‌گرایی در این زمینه افزایش یافته و جایگزین ملاک‌های اخلاقی و انسانی شده است، جذابیت‌های ظاهری، تحصیلات عالیه، شغل رسمی و تمکن مالی از جمله ملاک‌های رایج در انتخاب همسر در این دوره به‌شمار می‌رود. نقش خانواده‌ها در امر ازدواج کمرنگ‌تر شده، اما همچنان در بسیاری از موارد، نظر و حمایت آنها موثر است. با وجود این تحولات، ازدواج‌های زودهنگام و بدون شناخت کافی، انتخاب همسر با ملاک‌های غیرمنطقی، مشکلات اقتصادی و اجتماعی و عدم آگاهی از آموزه‌های دینی و اخلاقی، همچنین افزایش هزینه‌های ازدواج با تجمل‌گرایی و چشم‌وهم‌چشمی در خواستگاری از جمله چالش‌های ازدواج در عصر حاضر به شمار می‌رود.[۹]
آداب و رسوم خواستگاری در ایران
آداب و رسوم عمومی
در ایران، رسم خواستگاری با توجه به فرهنگ و رسوم هر منطقه و خانواده، تنوع دارد؛ اما به‌طور کلی، آداب و رسوم مشترکی در این زمینه وجود دارد که از جمله آنها موافقت بزرگترها، انتخاب واسطه، دیدار و گفتگو، هدیه‌بردن، طرح موضوع ازدواج و موافقت یا مخالفت خانوادۀ دختر است. در صورت موافقت، برگزاری مراسم جشن بله‌برون یا نامزدی است که طی آن، رسم و رسومات مربوط به این مرحله، مانند شیرینی‌خوران، رد و بدل کردن هدایا، دادن حلقۀ نامزدی و تعیین تاریخ عقد و عروسی انجام می‌شود.[۱۰]
آداب و رسوم مناطق مختلف ایران
در بسیاری از نقاط ایران، پیش از خواستگاری رسمی، خانوادۀ پسر با فرستادن هدایایی مانند طلا، لباس و شیرینی به منزل دختر، او را «نشون‌کرده» خود اعلام می‌کنند. پذیرش این هدایا توسط خانوادۀ دختر به منزلۀ تعهد نانوشته‌ای برای ازدواج این دو نفر تا زمان مراسم خواستگاری رسمی تلقی می‌شود. این رسم در مناطق زیادی از ایران رواج دارد، به‌عنوان مثال در روستاهای خراسان، در رسم «نشون‌کردن» علاوه بر انگشتر طلا، با هدیه‌دادن یک جفت کفش، نُقل و نبات، قند و چای، حنا و گاه یک دست لباس به عروس همراه است. این سینی هدایا به‌همراه سکه به منزل عروس برده می‌شود و در مراسمی که با پذیرایی از مهمانان با چای و شیرینی همراه است، در مورد مهریه نیز صحبت می‌شود.
در تهران قدیم، ازدواج پسران با دختران فامیل مرسوم بود و انتخاب همسر به عهدۀ خانواده‌ها بود و به‌طور معمول پسر اختیاری در انتخاب نداشت. گاه از دلاله‌ها نیز برای پیدا کردن دختر مناسب کمک می‌گرفتند. پس از رویت دختر توسط زن‌های فامیل پسر، در صورت رضایت، خواستگاری رسمی انجام می‌شد و در جلسه‌ای با حضور خانواده‌ها، مقدمات ازدواج از جمله مهریه و شیربها تعیین می‌گشت.
در شیراز، رسم خواستگاری به این صورت است که گاه از همان ابتدا با رد خواستگار روبرو می‌شوند و گاه در داخل خانه پذیرایی نمی‌شوند که به منزلۀ پاسخ منفی است. دختر با چای از خواستگاران پذیرایی می‌کند و زنان خانوادۀ پسر با اشاره نظر خود را در مورد دختر به یکدیگر می‌رسانند. پس از پرس‌وجو توسط خانواده‌ها، در صورت تمایل دو طرف، خواستگاری رسمی انجام می‌شود.
در گذشته در اراک، پس از انتخاب دختر مورد نظر، مادر داماد به همراه خواهران و زنی باتجربه از بستگان، به منزل عروس می‌رفتند. عروس با چای یا شربت از مهمانان پذیرایی می‌کرد و سپس از او می‌خواستند تا چادرش را بردارد. خواستگاران او را برانداز می‌کردند و مادر داماد از او می‌خواست تا قلیانی بیاورد تا خانه‌داری و طرز برخورد او را بسنجند. در صورت رضایت، پدر داماد از پدر عروس اجازه می‌گرفت تا شبی با خویشان خود برای بله‌برون به منزل‌شان بروند.
این رسم‌ها همچنان در اقوام و مناطق مختلف ایران به‌شیوه‌های مختلف اجرا می‌شود و برخی از آداب و رسم در گذر زمان دستخوش تغییرات شده است.[۱۱]
باورها و اعتقادات خواستگاری در ایران
در گذشته، برای باز شدن بخت دختر و آمدن خواستگار، در نقاط مختلف ایران آداب و رسوم خاصی وجود داشت. مثلا در تهران از آب دباغ‌خانه یا توپ مروارید استفاده می‌کردند. همچنین برخی خوراکی‌ها و میوه‌ها مثل ته انار، برای بخت دختر نحس شمرده می‌شد و خوردن آنها را منع می‌کردند. در ایل کلهر لرستان، خواستگاری در روزهای خوش‌یمن و فرد انجام می‌گرفت. در شیراز نیز در مراسم خواستگاری از هندوانه پذیرایی نمی‌شد، چون معتقد بودند طبع سرد آن باعث به‌هم خوردن خواستگاری می‌شود.[۱۲]
چالش‌های خواستگاری
خواستگاری، به‌عنوان نخستین قدم در مسیر پیوند زناشویی، در فرهنگ ایرانی از جایگاهی ویژه برخوردار است. اما این رسم دیرینه، در گذر زمان و با پیچیدگی‌های جامعۀ امروزی، با چالش‌های زیر روبرو شده است:
دوری از آداب و رسوم اصیل و صحیح
یکی از چالش‌های مهم در خواستگاری‌های امروزی ایران، دورشدن از آداب و رسوم اصیل و صحیح است. با گذشت زمان و تحولات فرهنگی، بسیاری از افراد جوان به‌دلایل مختلف از جمله تأثیر فرهنگ‌های غربی یا تغییر در ارزش‌های اجتماعی، به رعایت آداب و رسوم اصیل خواستگاری کمتر توجه می‌کنند. این دوری منجر به از دست‌رفتن ارتباطات اجتماعی مهم و انتقال فرهنگ ایرانی به نسل‌های آینده می‌شود. همچنین، عدم رعایت آداب و رسوم خواستگاری منجر به ایجاد ابهامات و سوءتفاهم‌ها در فرآیند خواستگاری شده و حتی تأثیر منفی بر روابط خانوادگی و اجتماعی دارد.[۱۳]
تفاوت‌های فرهنگی
تنوع قومی و فرهنگی در ایران، گاه منجر به تفاوت‌هایی در آداب و رسوم و انتظارات خانواده‌ها در امر خواستگاری می‌شود. این تفاوت‌ها در مواردی مانند مهریه، رسم و رسومات، نوع پوشش و موارد دیگر بروز پیدا می‌کند و به چالش‌هایی برای زوجین و خانواده‌ها تبدیل می‌شود. تحقیق دربارۀ فرهنگ طرف مقابل، صحبت‌کردن دربارۀ فرهنگ‌ها و رسیدن به راه‌حل مشترک، همدلی‌کردن و مراعات انصاف از راهکارهای برونرفت از این چالش دانسته شده است.[۱۴]
توقعات بالا
در برخی موارد، توقعات غیرواقعی و ایده‌آل‌گرایانه از سوی خانواده‌ها، چه در مورد ویژگی‌های ظاهری و چه در مورد مسائل مالی و اجتماعی، منجر به سخت‌گیری در انتخاب همسر و طولانی‌شدن فرآیند خواستگاری می‌شود. از جملۀ این توقعات می‌توان به قراردادن مهریۀ بالا، انتظار برگزاری مراسم عقد و عروسی مجلل و خریدهای عقد و عروسی گران‌قیمت اشاره کرد.[۱۵]
تجمل‌گرایی
امروزه برخی، مراسم خواستگاری و مراسم بله‌برون را در تالارهای مجلل و با صرف هزینه‌های گزاف برگزار می‌کنند. این در حالی است که در گذشته، مراسم خواستگاری در منزل عروس و با حفظ آداب و رسوم اصیل ایرانی برگزار می‌شد. با وجود پایبندی بسیاری از افراد به سنت‌های اصیل، روحیه تجمل‌گرایی و چشم‌وهم‌چشمی، منجر به گسترش آداب و رسوم پرهزینه و غیرضروری شده است. این امر نه‌تنها هزینه‌های ازدواج را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد، بلکه موجب دلسردی و ناامیدی جوانان از ازدواج می‌شود.[۱۶]
دخالت اطرافیان
در برخی خانواده‌ها، دخالت بیش از حد اطرافیان و اقوام در امور خواستگاری مشاهده می‌شود. این واقعیت استقلال و آزادی عمل زوجین در انتخاب همسر را محدود می‌کند. از سوی دیگر، نادیده‌گرفتن نظرات اطرافیان، حتی پدر و مادر، منجر به محرومیت از تجربیات آنها می‌شود. ایجاد تعادل در این مسأله و در نظر گرفتن دیدگاه‌های اطرافیان، در کنار حفظ استقلال در تصمیم‌گیری، برای انتخاب دقیق‌تر همسر آینده ضروری است.[۱۷]
نداشتن شناخت کافی از یکدیگر
یکی از چالش‌های مهم در جلسات خواستگاری، نداشتن شناخت کافی زوجین از یکدیگر است. در بسیاری از موارد، زوجین به جای پرسیدن سوالاتی که به شناخت عمیق‌تر شخصیت، علایق، ارزش‌ها و اهداف یکدیگر کمک می‌کند، به پرسش‌های سطحی و کلی اکتفا می‌کنند. این امر تصویری ناقص و غیرواقعی از طرف مقابل را به وجود می‌آورد و در نهایت به انتخابی اشتباه و ازدواجی ناموفق منجر می‌شود. علاوه بر این، انتخاب معیارهای نادرست مانند تأکید افراطی بر ظواهر، موقعیت اجتماعی یا انتظارات غیرواقع‌بینانه، می‌تواند چالشی دیگر در فرآیند خواستگاری باشد. این معیارها با نیازها و خواسته‌های واقعی فرد همخوانی ندارند و در نهایت به انتخابی اشتباه و پشیمانی در آینده منجر می‌شوند.
برای غلبه بر این مشکل، راهکارهای زیر پیشنهاد شده است: آشنایی با معیارهای ازدواج، استفاده از منابع علمی و معتبر، مشاوره با افراد باتجربه، دریافت مشاورۀ پیش از ازدواج و عجله‌نکردن در دریافت جواب مثبت و گذراندن زمان بیشتر باهمدیگر برای شناخت بیشتر.[۱۸]
راهکارهای برونرفت از مشکلات خواستگاری
در مسیر خواستگاری، چالش‌های زیادی وجود دارد که برای عبور از آنها راهکارهایی عنوان شده است. از جملۀ این راه‌حل‌ها، ترویج فرهنگ ازدواج آسان، آموزش مهارت‌های لازم برای خواستگاری، احیای سنت‌های اسلامی و ایرانی، همراهی خانواده‌ها، بهره‌گیری از منابع علمی و معتبر و پرهیز از تجملات و تشریفات پرهزینه، پیشنهاد شده است. آموزش مهارت‌های ارتباط موثر، بهره‌مندی از مشاوره پیش از ازدواج و طرح سؤالات صحیح در جلسات خواستگاری، از بروز سوءتفاهم‌ها جلوگیری کرده و شناخت دقیق‌تری را حاصل می‌کند. احیای سنت‌های اصیل ایرانی مانند صبر، احترام متقابل و گفتگوی صادقانه، به‌جای توجه افراطی به ظواهر، انتخاب درست و پایداری را برای زندگی مشترک به همراه دارد.[۱۹]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه «خواستگاری‌کردن».
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۶۰.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۳۵.
- ↑ فتحی، «خواستگاری»، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ حاجی‌زاده، «خواستگاری»، وب‌سایت دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی؛ اخیانی، «آیین‌های عروسی در شاهنامه»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ حاجی‌زاده، «خواستگاری»، وب‌سایت دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی؛ احمدی و مجتهدپور، «خواستگاری»، وب‌سایت دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ حاجی‌زاده، «خواستگاری»، وب‌سایت دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ حاجی‌زاده، «خواستگاری»، وب‌سایت دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «روش‌های خواستگاری به سبک جوان‌های امروزی»، وب‌سایت تبیان؛ موسوی، «مقایسه ازدواج‌های امروزی با ازدواج‌های سنتی»، وب‌سایت مرکز مشاوره سلامت روان.
- ↑ «آداب و رسوم جلسه خواستگاری»، وب‌سایت راسخون؛ «بله‌برون و نامزدی چه رسوم و هدایایی دارند؟»، وب‌سایت خبرآنلاین.
- ↑ احمدی و مجتهدپور، «خواستگاری»، وب‌سایت دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ حاجی‌زاده، «خواستگاری»، وب‌سایت دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «آیین‌های ریشه‌دار ازدواج در بوته فراموشی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «اختلاف فرهنگی در ازدواج»، وب‌سایت مرکز مشاوره روان آرام؛ عزیزی، «زوجین با تفاوت‌های فرهنگی چگونه کنار بیایند؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «بررسی سطح توقعات در ازدواج»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ طباطبایی ندوشن، «نقش تجملات در کاهش ازدواج جوانان»؛ امینی، «تجمل‌گرایی، یکی از موانع ازدواج»، وب‌سایت دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت.
- ↑ «دخالت در ازدواج»، وب‌سایت کلینیک روانشناسی دکترسلام.
- ↑ آینه‌چی، «روابط دختر و پسر قبل از ازدواج»، وب‌سایت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم؛ «شناخت پیش از ازدواج»، وب‌سایت ذهن نو؛ «20 مورد از مهمترین سوالات شناخت قبل از ازدواج که باید پرسیده شوند!»، وب‌سایت مرکز روانشناختی رهیاب؛ طباطبایی ندوشن، «نقش تجملات در کاهش ازدواج جوانان»؛ امینی، «تجمل‌گرایی، یکی از موانع ازدواج»، وب‌سایت دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت.
- ↑ آینه‌چی، «روابط دختر و پسر قبل از ازدواج»، وب‌سایت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم؛ «شناخت پیش از ازدواج»، وب‌سایت ذهن نو؛ «20 مورد از مهمترین سوالات شناخت قبل از ازدواج که باید پرسیده شوند!»، وب‌سایت مرکز روانشناختی رهیاب.
منابع
- ابن‌منظور، محمد، لسان العرب، بیروت، نشر دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- احمدی، محسن و مجتهدپور، یاسمین، «خواستگاری»، دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، وب‌سایت دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۶ دی ۱۳۹۸ش.
- «اختلاف فرهنگی در ازدواج»، وب‌سایت مرکز مشاوره روان آرام، تاریخ درج مطلب: ۱۹ دی ۱۴۰۲ش.
- اخیانی، جمیله، «آیین‌های عروسی در شاهنامه»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۱۱ دی ۱۳۹۲ش.
- امینی، ابراهیم، «تجمل‌گرایی، یکی از موانع ازدواج»، وب‌سایت دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت، تاریخ درج مطلب: 4 اردیبهشت 1401ش.
- «آداب و رسوم جلسه خواستگاری»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۸ فروردین ۱۳۹۸ش.
- آینه‌چی، عباس، «روابط دختر و پسر قبل از ازدواج»، وب‌سایت مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- «آیین‌های ریشه‌دار ازدواج در بوته فراموشی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ شهریور ۱۳۹۴ش.
- «بررسی سطح توقعات در ازدواج»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۲۴ خرداد ۱۳۹۹ش.
- «بله‌برون و نامزدی چه رسوم و هدایایی دارند؟»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
- حاجی‌زاده، محبوبه، «خواستگاری»، دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، وب‌سایت دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۷ دی ۱۳۹۸ش.
- «دخالت در ازدواج»، وب‌سایت کلینیک روانشناسی دکترسلام، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، ذیل واژه «خواستگاری‌کردن»، در وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- «روش‌های خواستگاری به سبک جوان‌های امروزی»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- «شناخت پیش از ازدواج»، وب‌سایت ذهن نو، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- طباطبایی ندوشن، سیده مریم، «نقش تجملات در کاهش ازدواج جوانان»، در مجله ره‌توشه، دورۀ 1437، شمارۀ 136، 1394ش.
- عزیزی، نرگس، «زوجین با تفاوت‌های فرهنگی چگونه کنار بیایند؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ تیر ۱۳۹۴ش.
- فتحی، مریم، «خواستگاری»، دانشنامه جهان اسلام، وب‌سایت دانشنامه جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۳ش.
- موسوی، سیدکمال، «مقایسه ازدواج‌های امروزی با ازدواج‌های سنتی»، وب‌سایت مرکز مشاوره سلامت روان، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- «20 مورد از مهمترین سوالات شناخت قبل از ازدواج که باید پرسیده شوند!»، وب‌سایت مرکز روانشناختی رهیاب، تاریخ بازدید: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.