رصدخانه مراغه
رصدخانه مراغه، اولین و بزرگ‌ترین مرکز پژوهش نجوم در ایران در قرن هفتم هجری.
رصدخانۀ مراغه، اولین و بزرگ‌ترین مرکز پژوهش در دانش ستاره‌شناسی (نجوم) در قرن هفتم هجری در ایران است که نماد پیشینۀ علوم تجربی و تمدن ایرانی و اسلامی محسوب می‌شود. این مرکز در زمان خود، پیشرفته‌ترین رصدخانۀ جهان و محل پژوهش و تجمع دانشمندان مسلمانان بوده و تأثیر زیادی بر تغییر روش علمی در حوزۀ نجوم در ایران و جهان داشته است.
معرفی
رصدخانۀ مراغه، مجموعۀ پژوهشی در زمینۀ ستاره‌شناسی بوده که به‌دستور «هلاکوخان» نوۀ چنگیزخان مغول، زیر نظر «خواجه نصیرالدین طوسی» دانشمند، فلیسوف، سیاست‌مدار و مهندس ایرانی و با معماری «فخرالدین احمد» در شهر مراغه ساخته شده است. [۱] بنای رصدخانه شامل برج مرکزی و واحد نجومی، مدرسه، کتابخانه و سرای استادان بوده است. این مرکز، روی تپه‌ای بلند به‌نام «صدر داغی» مشرف به دریاچۀ ارومیه در غرب مراغه و در نزدیکی دو روستا به‌نام‌های «طالب‌خان» و «حاجی‌کرد» قرار دارد.[۲]
تاریخچه
ساخت رصدخانۀ مراغه در 657ق آغاز شد و تکمیل بناي آن 15 سال طول کشید. در اين مدت به‌دستور هلاكو، كتاب‌ها و ابزارهای علمي بسياري در آن گرد آوردند.[۳] گروهی از منجمان و دانشمندان مانند رکن‌الدین استرآبادی، محی‌الدین مغذبی، قطب‌الدین شیرازی، شمس‌الدین شیروانی، کمال‌الدین ایجی و نجم‌الدین اسطرلابی در این کار با طوسی مشارکت داشتند.[۴] بر اساس شواهد تاریخی، اين مجموعه تا سال 703ق يعني تا زمان «سلطان محمد خدابنده» فعال بوده ولي پس از آن بر اثر عوامل متعدد از جمله حادثۀ زلزله، تغيير پايتخت و بي‌توجهي حاکمان، رو به ويراني رفته و اکنون مخروبه‌ای از بناهاي متعلق به آن باقي مانده است.[۵]
اهمیت
- رصدخانۀ مراغه، نخستين و کامل‌ترین رصدخانه در ایران، قبل از كشف تلسکوپ محسوب می‌شود؛ به‌طوری كه تا 300 سال بعد رصد‌خانه‌ای با آن امكانات در غرب به‌وجود نیامده بود. [۶]
- این مرکز پژوهشی، در حال‌حاضر از اهمیت تاریخی و گردشگری برخودار بوده و سالانه تعداد زیادی از گردشگران داخلی و خارجی از آن بازدید می‌کنند.[۷]
معماری
معماری رصدخانۀ مراغه شامل پی‌های سنگی، دیوارهای آجری و سازه‌های دایرهای با اجزای سنگی می‌شود. برج مرکزی آن 22 متر قطر داشت که با دیواری به ضخامت 80 سانتی متر کار شده بود. با توجه به قطر برج، ارتفاع آن 20 تا 25 متر تخمین زده شده است. [۸]
ویژگی معماری
1. معماری دستوری
معماری این مرکز، به‌فرمان هلاکوخان انجام شده و معماری دستوری محسوب می‌شود؛ این نوع معماری، اساس معماری عصر ایلخانی را تشکیل می‌دهد و تمام شاهکارهای معماری این دوره مانند تخت سلیمان تکاب، ارگ و مسجد علیشاه تبریز و گنبد سلطانیۀ زنجان در شمار معماری دستوری قرار دارند.[۹]
2. فراگیر بودن
رصدخانۀ مراغه، فضاهای کاربردی فراگیر داشته به‌طوری که در بنیاد رصدخانه، تأسیسات مختلف در کنار هم لحاظ شده و علاوه‌بر ساختمان رصدخانه، مکان‌هایی برای تدریس و اقامت دانشمندان، مسجد، کوشک هلاکوخان، کتابخانه و کارگاه ریخته‌گری احداث شده بود.[۱۰]
قسمت‌های مختلف
- مدرسه؛ در مدرسۀ رصدخانه، برای محققان جوان آن دوره رشته‌های نجوم، ریاضیات، نور و فیزیک آموزش داده می‌شد؛
- کتابخانه؛ کتابخانۀ رصدخانه دارای 400 جلد کتاب ریاضی، نجومی، فلسفی، پزشکی و ادبی بوده که از بغداد به این مرکز انتقال یافته بود؛
- سرای استادان؛ سرای استادان و پژوهشگران این رصدخانه نیز روی تپه و با 17 واحد مجزا ساخته شده بود. [۱۱]
اختراعات و تجهیزات مرتبط
خواجه نصیرالدین علاوه بر ساخت رصدخانه، دستگاه‌ها و تجهیزات مورد نیاز رصد ستارگان را نیز اختراع و یا فراهم کرد. این ابزارها تا سیصد سال بعد در غرب مورد استفاده قرار می‌گرفت که از جملۀ آنها می‌توان به نمونه‌های زیر اشاره کرد:
- ذات‌الحق بزرگ؛ ذات‌الحق از مهم‌ترین وسایل نجومی قدیمی است که علاوه بر رصد ستارگان و تعیین مختصات آنها، بسیاری از مسائل نجوم از جمله تبدیل مختصات افقی و استوایی و دایرة‌البروجی به یکدیگر را حل می‌کردند. از جمله مهم‌ترین حلقه‌های این وسیله، حلقۀ دایرة‌البروج، حلقۀ نصف‌النهار، عرض کوچک و عرض بزرگ است که با چرخاندن و تغییر موضع این حلقه‌ها نسبت به یکدیگر می‌توان جایگاه ستارگان در سیستم‌های مختلف آسمانی را تعیین کرد.
- ذات‌الجیب؛ این ابزار در حین رصد ارتفاع ستاره، سینوس ستاره را نیز ارائه می‌داد.
- ذات‌السمت؛ این دستگاه ابزاری برای تعیین سمت اجرام است و شامل دو ربع دایره می‌شود که حول یک محور عمودی می‌چرخید و با استفاده از آن می‌توان سمت و ارتفاع دو جسم را در آن واحد تعیین کرد.
- ربع جداری؛ ربع جداری بزرگ‌ترین ابزار نجومی ایران قدیم بوده که به بزرگی یک ساختمان و شبیه اسطرلاب است. یک‌چهارم دایره کامل را به‌دقت و بر اساس محاسبات با سنگ و آجر می‌ساختند و آن را درجه‌بندی کرده و زاویه شعاع آفتاب را بر آن می‌خواندند.[۱۲]
- زیج ایلخانی
خواجه نصیر کتاب «زیخ ایلخانی» را در این زمان به زبان فارسی نوشت و تا پایان عمر خود، یعنی ۱۵ سال اطلاعات در مورد ستارگان را در این کتاب اضافه کرد. زیج به‌معنی تعیین موقعیت و چگونگی حرکات ستارگان است.[۱۳]
شرایط و زمینه‌های تأسیس
الف) جایگاه دانش ستاره‌شناسی در آن زمان
رصدخانۀ مراغه، در زمانی ساخته شد که جهانیان در ابتدایی‌ترین مرحله از دانش ستاره‌شناسی قرار داشتند و به‌همین دلیل پژوهشگران معتقدند که این مرکز به‌عنوان تلاش تجربی در موضوع ستاره‌شناسی، نقش اساسی در تکوین علم نجوم در جهان داشته است. [۱۴]
ب) زمینه‌های اجتماعی و سیاسی
بر اثر حملۀ مغول‌ها که حدود نیم قرن ادامه داشت، فضای ترس توام با ناامیدی بر همه‌جا حاکم بود و انگیزۀ کارهای علمی چندان وجود نداشت. در چنین وضعیت شکننده‌ای خواجه نصیر، ابتدا به قلعه‌های اسماعیلیه پناه برد و طی ۲۵ سال حضور در آنجا کارهای علمی زیاد انجام داد و سپس در جریان محاصرۀ قلعۀ الموت با درک درستی از زمان، خود را به هلاکوخان تسلیم کرد و با استفاده از زمینۀ پیش آمده، انقلاب جدیدی در معماری اسلامی و ایرانی با ساخت رصدخانۀ مراغه آغاز کرد.[۱۵]
ج) زمینه‌های اعتقادی و فرهنگی
1. باورهای مغولان به تأثیر ستارگان
مغولان معتقد بودند که خدای یکتا فرمانروایی بر زمین را به آنها واگذار کرده است. به‌همین دلیل، چنگیز خان، همواره مأموریت خود را آسمانی می‌خواند و حاکمان مغول در تمام ادوار در تصمیم‌گیری‌ها و فعالیت‌های سیاسی و نظامی، تحت تأثیر وضع ستارگان قرار می‌گرفتند و ایلخانان حتی معتقد بودند که ستارگان مدت سلطنت آنان را تعیین می‌کنند.[۱۶]
2. احترام به ستاره‌شناسان
به‌دلیل اهمیت علم نجوم در باور مغولان، ستاره‌شناسان نیز نزد آنها از موقعیت برجسته‌ای برخوردار بودند؛ زیرا آنها زمان را محاسبه می‌کردند و در تصمیم‌گیری‌های بزرگ آنها نقش مؤثری داشتند.[۱۷]
3. احترام به اصل شایسته‌سالاری
ایلخانان مغول اعتقاد کامل به اصل شایسته‌سالاری داشتند و دانشمندان را در راستای توسعۀ اهداف خود، از جمله در زمینۀ توسعۀ علوم ستاره‌شناسی، محترم می‌شمردند. خواجه نصیر با درک این مطلب و با استفاده از فرصت فراهم‌شده، کارهای علمی، از جمله ساخت رصدخانه را آغاز کرد.[۱۸]
اثرگذاری‌ها
به‌باور محققان، رصدخانۀ مراغه در زمان خود باعث نوزایش در زمینۀ علوم ستاره‌شناسی شد و انقلابی علمی تازه‌ای ایجاد کرد. برای مثال، این مرکز پژوهشی، در تأسیس رصدخانه‌های سمرقند در تاجیکستان، اوجین در هندوستان، منزو در بنارس، اورانین برگ در دانمارک و رصدخانۀ شانگهای چین الهام‌بخش بوده است. به اعتقاد اخترشناسان رصدهای خواجه نصیرالدین طوسی محققان را در تهیۀ نخستین جداول نجومی و دقیق‌‌تر کردن مدل‌های هندسی یونانیان و بطلمیوس کمک کرده است.[۱۹]
رصدخانۀ مراغه از نظر دانشمندان
- «عبدالسلام» دانشمند فیزیکدان پاکستانی و برندۀ جایزۀ نوبل فیزیک سال 1979م، رصدخانۀ مراغه را نخستن رصدخانه به معنی واقعی کلمه می‌داند و معتقد است که رصدخانۀ استانبول، چین و حتی رصدخانه‌های هند در قرن دوازدهم نیز همه از جلوه‌های رصدخانۀ مراغه است. [۲۰]
- به‌باور «دنیس سیووا» اخترشناس فرانسوی و پژوهشگر رصدخانۀ پاریس، مکتب مراغه در نجوم که توسط خواجه نصیرالدین ارائه شده، جایگاه ویژه‌ای در علم ستاره‌شناسی دارد و تأثیر زیادی بر مکتب «کوپرنیک» و نجوم مدرن داشته است.[۲۱]
شهرت جهانی
رصدخانۀ مراغه از شهرت جهانی برخوردار است و بسیاری از نویسندگان در سراسر دنیا در کتاب‌های تاریخ علم و تاریخ نجوم به‌ویژه تاریخ علم در اسلام و ایران، نام رصدخانۀ مراغه را به‌عنوان یک مرکز علمی می‌نویسند. [۲۲]
یادمان‌ها
1. ثبت ملی
رصدخانۀ مراغه با شمارۀ 1675 در فهرست آثار ملی كشور به‌ثبت رسیده است. [۲۳]
2. نام‌گذاری
یونسکو سال ۲۰۰۹م را سال «رصدخانه مراغه» نام‌گذاری کرده بود. [۲۴]
3. تصویرپردازی
مجموعه مستند «رصدخانۀ مراغه» در سه قسمت 40 دقیقه‌ای به تهیه‌کنندگی و کارگردانی «حسين پورستار» در «صدا و سیمای آذربایجان شرقی» تهیه و تولید شده و پيشينۀ ستاره‌شناسی در ایران را به تصویر کشیده است.[۲۵]
پانویس
- ↑ «نگاهی دیگر به رصدخانۀ مراغه»، وب‌سایت روزنامۀ دنیای اقتصاد.
- ↑ «زندگینامۀ خواجه نصیرالدین طوسی»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه در غبار بی‌توجهی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «زندگینامۀ خواجه نصیرالدین طوسی»، خبرگزاری ایمنا.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه در غبار بی‌توجهی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه در غبار بی‌توجهی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه یادگاری ارزشمند از دوران خواجه نصیرالدین طوسی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه یادگاری ارزشمند از دوران خواجه نصیرالدین طوسی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه و نقش خواجه نصیر در ظهور شیوۀ معماری آذری»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه و نقش خواجه نصیر در ظهور شیوۀ معماری آذری»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه یادگاری ارزشمند از دوران خواجه نصیرالدین طوسی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «مردی که با نبوغش اولین رصدخانۀ جهان را ساخت»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «مردی که با نبوغش اولین رصدخانۀ جهان را ساخت»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه؛ اولین خانۀ ستاره‌شناسان ایرانی»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه و نقش خواجه نصیر در ظهور شیوۀ معماری آذری»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه و نقش خواجه نصیر در ظهور شیوۀ معماری آذری»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه و نقش خواجه نصیر در ظهور شیوۀ معماری آذری»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه و نقش خواجه نصیر در ظهور شیوۀ معماری آذری»، خبرگزاری فارس.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه یادگاری ارزشمند از دوران خواجه نصیرالدین طوسی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «مردی که با نبوغش اولین رصدخانه جهان را ساخت»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه یادگاری ارزشمند از دوران خواجه نصیرالدین طوسی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه؛ اولین خانه ستاره‌شناسان ایرانی»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «رصدخانۀ مراغه در غبار بی‌توجهی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «مردی که با نبوغش اولین رصدخانۀ جهان را ساخت»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «مجموعۀ مستند رصدخانۀ مراغه پيشينۀ ستاره‌شناسی در ایران را رصد می‌کند»، خبرگزاری ایسنا.
منابع
- «رصدخانۀ مراغه؛ اولین خانۀ ستاره‌شناسان ایرانی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ تير ۱۳۹۷ش.
- «رصدخانۀ مراغه در غبار بی‌توجهی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
- «رصدخانۀ مراغه را بيشتر بشناسيم»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ شهریور ۱۳۸۹ش.
- «رصدخانۀ مراغه و نقش خواجه نصیر در ظهور شیوۀ معماری آذری»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 29 مهر 1400ش.
- «رصدخانۀ مراغه یادگاری ارزشمند از دوران خواجه نصیرالدین طوسی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۸۶ش.
- «زندگینامۀ خواجه نصیرالدین طوسی»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۴ اسفند ۱۳۹۸ش.
- «مجموعۀ مستند رصدخانۀ مراغه پيشينۀ ستاره‌شناسی در ایران را رصد می‌کند»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۷ تیر ۱۳۹۱ش.
- «مردی که با نبوغش اولین رصدخانۀ جهان را ساخت»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۵ اسفند ۱۳۹۹ش.
- «نگاهی دیگر به رصدخانۀ مراغه»، وب‌سایت روزنامۀ دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 20 اردیبهشت 1394ش.