زعفران در افغانستان

زعفران افغانستان؛ گیاه و ادویه‌ای گران‌قیمت، خوشبو و پرکاربرد در افغانستان.

زعفران افغانستان، از محصولات کشاورزی باارزش در جهان است که در سبک زندگی مردم افغانستان کاملا مورد توجه است. آب‌و‌هوای افغانستان، شرایط مناسبی را برای کشت و پرورش این گیاه، فراهم کرده است. زعفران که به طلای سرخ شهرت دارد، به‌دلیل مرغوبیت و تقاضای جهانی نسبت به آن، زمینۀ کارآفرینی و اشتغال‌زایی را برای بخشی از ساکنان افغانستان فراهم کرده است. زعفران در مهمانی‌ها، سفره‌آرایی و آداب و رسوم مردم افغانستان نیز حضور چشمگیری دارد.

معرفی

زعفران گیاهی پایا از تیرة زنبقی‌ها و دارای ساقه‌ای است که از دو پیاز خارج می‌شود. پیازهای آن سخت و مدور و گوشت‌دار و پوشیده از غشاء‌های نازک و قهوه‌یی رنگ است. از ساقة زیرزمینی چند برگ باریک و دراز به رنگ سبز بیرون می‌آید. از وسط برگ‌ها، ساقه‌ای ظاهر می‌شود که در انتها به 1 یا 2 و گاهی 3 غنچه مولد گل منتهی می‌شود. قسمت مورد استفادة این گیاه ناحیة انتهایی خامه و کلالة آن است که به نام زعفران شناخته می‌شود. ارتفاع گیاه زعفران به 10 تا 30 ‌سانتیمتر می‌رسد.

تاریخچه

پیشینة کشت زغفران در افغانستان تا سده چهارم هجری، قابل رهگیری است؛ شهر بادغیس و آبادی درغش به کشت زعفران در قدیم مشهور بوده است. خواجه نصیرالدین طوسی بهترین زعفران را، زعفران قهستانی و بادغیسی و جاستی دانسته است. با وجود این، کِشت زعفران در چند سدۀ اخیر از رونق افتاده بود، تا آن‌که در 1350ش، کشت زعفران از طرف دولت وقت افغانستان در اردوخان هرات، برنامه‌ریزی شد و نتایج خوبی در برداشت. در آغاز دهۀ 1370ش، گروهی از پناهندگان افغانستانی که از ایران بازگشته بودند در منطقه غوریان ولایت هرات به کشت زعفران اقدام کردند و به موفقیت‌هایی دست یافتند که زعفران را جایگزین کشت خشخاش در سطح منطقه کرد.

گسترۀ جغرافیایی

امروزه 90 درصد زعفران افغانستان در ولایت هرات و به‌ویژه مناطق انجیل، گذره، غوریان، زنده‌جان، پشتون‌زرغون، کرخ، اوبه، شندند، ادرسکن و رباط سنگی، تولید می‌شود؛ اما در سال‌های اخیر ولایات دیگری مانند بادغیس، بلخ، ننگرهار، بامیان، دایکندی، پنجشیر، بدخشان و نورستان نیز شاهد کشت و تولید زعفران بوده‌اند. پس از هرات، ولایت بلخ بیشترین زعفران افغانستان را تولید می‌کند.

تلاش جهانی برای احیای کشت زعفران در افغانستان

از سال 1377ش، مؤسسات و کشورهای مختلف تلاش کرده‌اند کشت زعفران در افغانستان را احیاء کنند تا جایگزین کِشت خشخاش باشد. کمیته‌ای دانمارکی با کمک سازمان پناهندگان افغانستان (DACAAR) کشت زعفران را به‌صورت آزمایشی در منطقة پشتون زرغون هرات شروع کرد و در 1384ش، پروژه‌ای با عنوان «تحقیق در تولید پایدار و بازاریابی زعفران و امکان کشت آن به‌عنوان کشت جایگزین» توسط سازمان تحقیقاتی ارتقای سطح زندگی وابسته به ICARDA تصویب و با حمایت مالی انگلستان اجرا شد که هدف از اجرای آن جایگزینی زعفران به جای خشخاش بود تا بخشی از درآمدهای خانوار را پوشش دهد. در 1385ش، کشور هلند 20 تُن پیاز زعفران در اختیار افغانستان قرار داد که این پیازها در همان سال اول به گُل نشستند. در 1386ش، نیز ایتالیا ٤٠ تُن پیاز زعفران در اختیار افغانستان قرار داد.

اتحادیۀ زعفران

پس از حمایت‌های جامعة جهانی، با همت مردم و دولت در دهة 1380ش، سه اتحادیه شامل اتحادیة‌ تعاونی زعفران‌کاران، اتحادیة صادرکنندگان و کمیتة ملی زعفران در افغانستان تشکیل شد. در 1385ش، اولین سمپوزیوم ملی زعفران در هرات با مشارکت محققان، دانشگاهیان و مسئوولان اجرایی وزارت کشاورزی و آبیاری برگزار شد.

ظرفیت تولید

زعفران در افغانستان به‌دلیل داشتن فراوانی و ارزانی نیروی کار مستعد، آب‌و‌هوای مناسب، آسانی حمل و نقل به‌دلیل کم‌حجم بودن، امکان مشارکت فعال زنان در 80 درصد از کارهای برداشت، ایجاد زمینة کار برای مردم در فصل بیکاری (آبان و آذر) و مقاومت این گیاه در برابر امراض و حشرات، از شرایط مناسبی بهره می‌برد. سطح زیر کشت زعفران در افغانستان از 16 هکتار در سال 1991م به 5205 هکتار در سال 2017 میلادی رسیده است؛ این میزان در سال 1402ش بالغ بر 8000 هکتار در 34 ولایت بوده است.

افغانستان امروز از میان 30 کشوری که به تولید زعفران روی آورده‌اند، جایگاه دوم را با 4. 3 درصد تولید زعفران در جهان، از آن خود کرده است. ارزش اقتصادی این صنعت در افغانستان 140 میلیون دلار تخمین زده می‌شود. افزایش چشم‌گیر تولید زعفران از3500 کیلوگرم به 10600 کیلوگرم در بازه زمانی 2015-2017م، بیانگر زمینة رشد تولید زعفران در افغانستان است. کشت زعفران با ایجاد 6000 فرصت شغلی دایمی در مقایسه با دیگر محصولات زراعتی در افغانستان، از اهمیت بالایی برخوردار است. اتحادیة زعفران افغانستان میزان تولید این محصول را در 1402ش، تا 30 تُن تخمین زده است.

صادرات زعفران

میزان صادرات زعفران افغانستان بعد از ایران و اسپانیا، در جایگاه سوم قرار دارد و 16. 45 درصد صادرات زعفران جهان به افغانستان تعلق دارد. زعفران افغانستان به کشورهای هند، چین و امارت متحده عربی، منتقل شده و از آنجا به آمریکا، ایتالیا، مراکش و کشورهای اروپایی صادر می‌شود. هر کیلوگرم زعفران افغانستان در بازارهای جهانی بیش از 2500 دلار به فروش می‌رسد.

جایگاه جهانی زعفران افغانستان

بر اساس نتایج آزمایشگاهی، زعفران افغانستان به‌دلیل اقلیم مناسب، دارای بهترین کیفیت است. این زعفران طی سه سال متوالی به‌عنوان مرغوب‌ترین زعفران جهان از میان 300 نوع زعفران از کشورهای مختلف جهان، توسط «انستیتو جهانی سنجش ذائقه و کیفیت مواد غذایی» در کشور بلژیک، شناخته شده است. همچنین زعفران افغانستان از سازمان بین‌المللی در طعم، جایزه سه ستاره دریافت کرده است.

جایگاه فرهنگی

زعفران برای مردم افغانستان فقط یک ادویه و محصول کشاورزی نیست. بلکه ریشه‌ای عمیق‌تر در فرهنگ و آداب مردم افغانستان دارد. مردم افغانستان از زعفران برای معطر کردن شربت‌ها و انواع غذا شامل پلو، شُله‌زرد، خورش و کباب‌ها، استفاده می‌کنند. آنها در نوروز و جشن سال نو در سفرة هفت‌سین زعفران و ریحان می‌گذارند و در نوشیدنی‌های رایجی مانند چای، از زعفران استفاده می‌کنند. زعفران همچنین از بهترین سوغاتی‌های افغانستان شمرده می‌شود.

زعفران در ادبیات

زعفران در ادبیات دری، از جمله در شاهنامۀ فردوسی بازتاب پیدا کرده است:

تنش پر نگار از کران تا کران* * * چو داغ گل سرخ بر زعفران

بفرمود خفته به فرمان بران* * * زدن دست آن خرد بر زعفران

بسی مشک و دینار بربیختند* * * بسی زعفران و درم ریختند

پرستندگان نیز با خواهران* * * زبرجد فشانند بر زعفران

نمادشناسی

زعفران در فرهنگ افغانستان دارای نمادهای متفاوت است؛ برای مثال، از زعفران به‌عنوان نماد ارزشمند بودن و ناخوش بودن عاشق از معشوق نیر یاد می‌شود چنانکه در بیان شاعران آمده است:

گل زعفران، گل زعفران		تنها تو حال مرا می‌فهمی و زنبورهای عسل
هیچ کس ما را برای خودمان نمی‌خواهد		گل زعفران با تو حرف می‌زنم.

در شعری دیگر اینگونه میخوانیم:

قاصدک حرف مرا، پیش ز من می‌آرد

زعفران را به روی سوسن و سنبل بزنید

و در بیتی دیگر اینگونه میبینیم:

عشق چو ابر گران ریخت بر این و بر آن

شد طرفی زعفران، شد طرفی لاله‌زار

در ضرب‌المثل، زعفران نماد شادی و نشاط است؛ «زعفرانی باش» بدین معنا است که برای فردی آرزوی شادی می‌کنیم. «چهرة زعفرانی دارد» بدین معنا است که فرد چهره‌ای شاد دارد.

کاربرد درمانی

زعفران علاوة بر مصرف خوراکی و خوشبو ساختن غذاها، کاربرد دارویی نیز در سبک زندگی مردم اففغانستان دارد؛ برای مثال، چای زعفران برای درمان رفع خستگی استفاده می‌شود. در رستوران‌های افغانستان، مشتریان خارجی هم که از خواص گیاه زعفران اطلاع دارند چای زعفران می‌نوشند. کاربرد دیگر زعفران در طب سنتی افغانستان، خاصیت ضدالتهابی آن است. برای درمان قاعدگی‌های نامنظم بانوان نیز از این گیاه کمک می‌گیرند.

منابع

• آرین، محمدعاصف، «افغانستان؛ کشت زعفران تجارتی پُرسود برای زنان افغان»، وب‌سایت یورونیوز، تاریخ درج مطلب: 30 دسامبر 2018م.
• ابراهیم‌زاده، الهام، «سوغاتی‌های افغانستان: بهترین‌های افغانستان را در چمدان خود بچین»، وب‌سایت مجلة گردشگری یومگ، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1399ش.
• ابریشمی، محمدحسن، زعفران از دیرباز تا امروز: دایرة المعارف تولید، تجارت و مصرف، تهران، 1383ش.
• ابریشمی، محمدحسن، شناخت زعفران ایران، تهران، توس، 1366ش.
• اسلمی، محمدهاشم، «زعفران؛ الگوی خودکفایی اقتصادی»، خبرگزاری اطلاعات صنعتی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1399ش.
• «افزایش تولید زعفران افغانستان در سال 1402»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 14 فرودین 1402ش.
• افغانی، عبدالله، افغانستان قاموس، کابل، 1335ش.
• بارور، نجیب، «هر کُجا مرز کشیدند، شما پُل بزنید»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1395ش.
• بابایی، مصطفی دربان دبیر، «سرعت رشد کشت و کیفیت زعفران در افغانستان/ استقبال ایران از کشت جایگزین خشخاش»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 شهریور 1395ش.
• «تولید زعفران در ولایت هرات امسال به 17 تن رسیده است»، وب‌سایت دویچه‌وله فارسی، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1398ش.
• حبیبی، عبدالحی، تاریخ افغانستان بعد از اسلام، تهران، دنیای کتاب، 1367ش.
• خواجه نصیرالدین طوسی، تنسوخ‌نامة ایلخانی، به تصحیح مدرس رضوی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1348ش.
• «در ادبیات فارسی زعفران نماد چیست؟»، وب‌سایت ویرگول، تاریخ بازدید: 18 مهر 1402ش.
• رستمی، اکبر، «توسعة کشت و تولید زعفران در افغانستان»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1398ش.
• «زعفران افغانستان در آئینۀ مطبوعات»، وزارت زراعت، آبیاری و مالداری، تاریخ بازدید: 10 مهر 1402ش.
• «زعفران افغانستان هرات (زَرپَران) ضد افسردگی»، وب‌سایت آراد برندینگ، تاریخ بازدید: 20 مهر 1402ش.
• زینلی، منیره، «افغانستان در سال گذشته 22 میلیون دلار زعفران صادر کرده است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 10 اردیبهشت 1402ش.
• شعبان، شکرالله و همکاران، بررسی عوامل مؤثر بر تمایل کشاورزان افغانستان به تداوم کِشت زعفران (مطالعه موردی: استان هرات)، نشریة زراعت و فناوری زعفران، شمارة 2، تابستان 1399ش.
• «صادرات زعفران افغانستان در سال گذشته؛ 69 تن به ارزش22 میلیون دلار»، وب‌سایت دنیای زعفران، تاریخ درج مطلب: 10 اردیبهشت 1402ش.
• «طلای سرخ جایگزین افیون خشخاش می‌شود»، وب‌سایت شبکة اطلاع‌رسانی افغانستان، تاریخ درج مطلب: 11 خرداد 1394ش.
• عابداوف، داداجان، آداب، آیین‌ها و باورهای مردم افغانستان، کابل، مؤسسه مطالعات استراتژیک، 1393ش.
• علوی، الیاس، «شعر افغانی، برگزیده زیباترین اشعار کوتاه و بلند افغانی»، وب‌سایت دلگرم، تاریخ بازدید: 22 مهر 1402ش.
• قریشی، احمد، «موسم برداشت زعفران در هرات با خوشبینی از افزایش آن آغاز شد»، وب‌سایت آژانس خبری پژواک، تاریخ درج مطلب: 16 نوامبر 2011م.
• محمدی‌فر، شمامه، «زعفران»، وب‌سایت دانشنامة جهان اسلام، تاریخ بازدید: 20 مهر 1402ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، ١٣٥٤ش.
• مولانا بلخی، دیوان شمس، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 15 مهر 1402ش.
• میرلطفی، محمودرضا، و همکاران، «ارزیابی انتشار فضایی و عوامل تاثیرگذار بر بازاریابی بین‌المللی زعفران در افغانستان»، مجلة پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، شمارة 3، بهار و تابستان 1392ش.
• Wyeth، P. & Malik، N. (2008). "A Strategy for Promoting Afghan Saffron Exports". Ralf Website.