گردشگری موسیقی

گردشگری موسیقی؛ بزرگترین بخش از گردشگری فرهنگی.

گردشگری موسیقی، از جذاب‌ترین انواع گردشگری در جهان امروزی است که در آن موسیقی عامل اصلی سفر و جذب گردشگران به‌شمار می‌رود. در این نوع از گردشگری، مسافران برای شنیدن و تجربۀ انواع موسیقی اقوام و خرده‌فرهنگ‌ها به مقاصد مختلف سفر می‌کنند. گردشگری موسیقی، امروزه، راهی برای توسعۀ گردشگری فرهنگی است. این موضوع، در کشوری همچون ایران که دارای تمدنی کهن و فرهنگی غنی است، بسیار بااهمیت بوده و می‌تواند در توسعۀ صنعت گردشگری آن تأثیرگذار باشد.

مفهوم‌شناسی

موسیقی همواره به‌عنوان معیاری برای شناخت سبک زندگی و زمینه‌ای برای انتقال پیام‌ها و تعاملات فرهنگی در سفر، پیوند ذاتی با گردشگری داشته است. مفهوم گردشگری موسیقی، بر پایۀ جذابیت‌های موسیقایی، در هر منطقه و کشور شکل گرفته و می‌تواند درهایی را برای شناسایی، حفظ و رشد فرهنگ‌های محلی بگشاید. گردشگری موسیقی، به‌معنای سفر افراد به مناطق مختلف، به‌منظور گوش دادن به اجراهای زنده یا تجربۀ تاریخچۀ مرتبط با ایجاد یا اجرای موسیقی در مکان‌هایی غیر از محیط معمول زندگی افراد است. برخی دیگر نیز گردشگری موسیقی را عمل بازدید از یک شهر یا یک منطقه، به‌منظور و با هدف اصلی تماشا و شرکت در جشنواره‌ها و کنسرت‌های موسیقی و فرهنگی یا تجربۀ موسیقی آن مقصد معرفی کرده‌اند. گردشگری موسیقی، همچنین، به‌معنای مبادرت به سفر داخلی یا بین‌المللی به‌منظور شرکت در رویداد موسیقی، تجربۀ آیین‌های موسیقی محلی و بازدید از سایت‌ها و موزه‌های مرتبط با موسیقی می‌دانند.

پیشینه

رویدادهای فرهنگی مانند جشنواره‌ها، نمایشگاه‌ها و همایش‌ها، زیرساخت لازم را برای جذب گردشگر فراهم می‌کنند. این رخدادها، در تعیین سفر و مقصد گردشگران نقشی مهم ایفا کرده و به‌عنوان یکی از محورهای اصلی بسته‌های گردشگری، معرفی و اطلاع‌رسانی می‌شوند. گردشگری موسیقی، در اواخر قرن بیستم میلادی، رشدی چشمگیر داشته و منجر به شکل‌گیری الگوهای متمایزی از تفریح و گردشگری در جهان شده است. گردشگری موسیقی در سال 1999م، حدود 17 درصد از 3.5 میلیارد دلار صنعت گردشگری در آمریکا را به خود اختصاص داده است. این صنعت، در کشور انگلیس نیز در طی سال‌های 2011-2014م، در حدود 34 درصد رشد داشته است. جشنواره‌های موسیقی، مؤلفه‌ای کلیدی از گردشگری موسیقی است که به دلایل گوناگون، در ایران هنوز فراگیر نبوده و مورد توجه جدی برنامه‌ریزان و مدیران صنعت گردشگری قرار نگرفته است.

فعالیت‌های مرتبط با گردشگری موسیقی

از جمله فعالیت‌های قابل استفاده در ترویج و طراحی گردشگری موسیقی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. دیدار گردشگران با خوانندگان و آهنگسازان مشهور و نیز گروه‌های موسیقی منطقه‌ای؛
2. شرکت در کنسرت‌ها؛
3. بازدید از اماکنی که به تولید و طراحی سازهای مختلف می‌پردازند؛
4. آشنایی با خاطرات و زندگینامۀ هنرمندان در زمینۀ موسیقی و خوانندگی؛
5. آشنایی با انواع موسیقی و رقص‌های محلی؛
6. بازدید از موزه‌های موسیقی و خانه‌های موسیقی کهن؛
7. کسب مهارت‌های جدید در نواختن موسیقی بومی؛
8. دیدار از زادگاه، محل زیست و مقبرۀ موسیقی‌دانان در دوره‌های تاریخی مختلف.

راهکارهای توسعۀ گردشگری موسیقی

1. ایجاد جشنواره‌های دائمی و فصلی موسیقی در سطوح کشوری؛
2. ارتباط چندسویۀ هنرمندان بین‌المللی با اجراهای مشترک؛
3. بازاریابی برای اماکن نوستالژیک، مانند کافه نادری که پاتوق فرهنگی هنرمندانی همچون جلال آل‌احمد، سیمین دانشور و نیما یوشیج بوده است؛
4. برگزاری کارگاه‌هایی برای کسب تجربۀ عملی نوازندگی و رقص‌های محلی؛
5. فراهم کردن امکانِ گوش کردن به موسیقی در طبیعت؛
6. فراهم کردن امکان گوش کردن به موسیقی در اماکن تاریخی و بناهای ویژه.

فواید

گردشگری موسیقی، نه‌تنها منجر به افزایش نشاط مردم در مناطق گوناگون می‌شود، بلکه ثروت و درآمد را نیز به اقتصاد محلی جوامع کوچک وارد می‌کند. از دیگر مزایای گردشگری موسیقی می‌توان به آشنایی با میراث فرهنگی جوامع و مناطق، آشنایی با سبک زندگی اقوام مختلف و نیز زنده نگه‌داشتن فرهنگ و موسیقی بومی و سنتی در جوامع اشاره کرد.

فضاهای گردشگری موسیقی

برخی از اماکن و فضاها، چنان با اجرای موسیقی و برگزاری مراسم، همخوانی دارند که مشتاقان، از دور و نزدیک، برای دیدن و شرکت در آن، اهتمام می‌ورزند. از آن جمله می‌توان به زادگاه هنرمندان به‌خصوص هنرمندان حوزۀ موسیقی، محل اجرای هنرمندان کهن، استودیوهای ضبط موسیقی، آرامگاه هنرمندان از جمله آرامگاه حافظ و سعدی در شیراز و اماکن طراحی شدۀ چندمنظوره برای رونق موسیقی محلی اشاره کرد.

عوامل پیشرفت موسیقی منطقه‌ای در گردشگری موسیقی

از جمله عوامل پیشرفت و رشد در گردشگری موسیقی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. جهان‌شمولی: عناصر موسیقی بومی باید برای گردشگر قابل فهم باشد.
2. آشنای صمیمی: امروزه، موسیقی در جهان، به‌صورت فزاینده‌ای از پدیده‌ای گمنام به آشنایی صمیمی تبدیل شده است؛ در نتیجه، نوازندۀ موسیقی در مقاصد گردشگری باید به نیازهای این آشنایان صمیمی توجه کند تا گردشگران بیشتری به آن منطقه، جذب شوند.
3. تور موسیقی: دیدن جاذبه‌های برجستۀ مقصد و شنیدن آواهای مناطق مختلف می‌تواند مخاطبان جدیدی را با گردشگری موسیقی آشنا کند.
4. موسیقی سفر: بسیاری از گردشگران، حین رانندگی و در طول سفر به انواع موسیقی گوش داده و بسیاری از این نواها برای آنها لذت‌بخش هستند. تبدیل موسیقی‌های منطقه‌ای به موسیقی سفر می‌تواند در توسعۀ گردشگری موسیقی تأثیرگذار باشد.

گردشگری موسیقی در ایران

کشور ایران، با توجه به پشتوانه‌های فرهنگی، تنوع قومی و موسیقی محلی- تاریخی، دارای ظرفیت‌های بسیاری برای توسعۀ گردشگری موسیقی با تکیه بر ارزش‌های قومی و ملی خود است. در این سرزمین، رویدادهای متعددی گرامی داشته می‌شوند که اثرپذیری مستقیمی از موسیقی و انواع آن دارند. کارشناسان حوزۀ گردشگری بر این باورند که گردشگری رویداد، علاوه بر تأثیرات اقتصادی، بر زنده نگه‌داشتن حیات اجتماعی و فرهنگی مردمان منطقه نیز تأثیرگذار هستند. در این میان، رویدادهای فرهنگی، از جمله اجرای انواع موسیقی محلی و منطقه‌ای، در نقاط مختلف ایران، همواره مورد توجه بوده است. با تبدیل این اماکن به مقاصد گردشگری و جذب بازدیدکنندگان، می‌توان بر رویدادهای موسیقایی آن مناطق تأکید کرده و فضاهای موسیقی را به جاذبه‌های گردشگری تبدیل کرد. برخی از ویژگی‌های موسیقی‌های مناطق ایران که هرکدام توانایی بالقوه در جذب گردشگران را دارند، به‌شرح زیر است:

1. سیستان و بلوچستان: موسیقی در استان سیستان و بلوچستان، به‌نوعی نماد فرهنگی و تمدن ایران باستان به‌شمار می‌رود. موسیقی مقامی بلوچستان، نسبت به سایر انواع موسیقی در ایران، از کیفیت و جایگاهی ویژه برخودار است. تنوع ملودیک و ریتمیک، سازهایی با بافت‌ها و ساخت‌های متفاوت و نوازندگانی به‌نام در این عرصه، آن را به یکی از پرطرفدارترین انواع موسیقی ایرانی تبدیل کرده است.
2. لرستان: برخی آثار برجای‌مانده در این منطقه، از جمله سفالینه‌های کشف شده در آن، حکایت از وجود موسیقی در این منطقه از حدود هزارۀ چهارم قبل از میلاد دارند. همچنین، موسیقی لرستانی، در دوران ساسانیان از جایگاهی ویژه برخودار بوده است.
3. کردستان: یکی از غنی‌ترین و پربارترین انواع موسیقی محلی در ایران است که در بیشتر مواقع با رقص محلی نیز همراه می‌شود.
4. بوشهر: ریتم، سرعت، تکیۀ صدا و فرم در موسیقی سنتی بوشهر ارتباط مستقیمی با زبان رایج در این منطقه دارد. در بوشهر، به‌دلیل وجود گویش‌های مختلف در نواحی متفاوت آن، موسیقی هر محله نیز با محلۀ دیگر متفاوت است.
5. گیلان: کارشناسان، این منطقه را منبع ترانه‌های فولکور یا محلی می‌دانند. موسیقی گیلان را به دو منطقۀ دیلمان در شرق و تالش در غرب تقسیم می‌کنند که از نظر زبان، آداب‌ورسوم و نغمه‌ها متفاوت از یکدیگر هستند.
6. مازندران: این منطقه را خاستگاه اصلی کلیۀ نغمه‌ها، آواها و نواهای پنجگانۀ زبان تبری می‌دانند که با زندگی افراد بومی در آن عجین شده است.
7. خوزستان: موسیقی غنی استان خوزستان، به موسیقی لری و بختیاری و موسیقی عرب تقسیم می‌شود.

عوامل مؤثر بر گردشگری موسیقی ایران

از جمله عوامل مهم و تأثیرگذار بر آیندۀ گردشگری موسیقی در ایران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. نگرش جامعۀ میزبان به گردشگری موسیقی و شناخت از آن؛
2. وجود دیگر جاذبه‌های گردشگری فرهنگی در مقصد همچون موزه‌ها؛
3. محیط‌های طبیعی مناسب؛
4. سالن‌های اجرا و کیفیت صدابرداری؛
5. هنرمندان بومی؛
6. شناخت تفاوت‌های فرهنگی جامعۀ میزبان و گردشگران؛
7. آموزش نیروی کار؛
8. ترویج فعالیت‌ها و بازدیدهای دیگر در حین جذب گردشگر موسیقی؛
9. طراحی تورها و بسته‌های گردشگری موسیقی؛
10. موسیقی خیابانی؛
11. تقویت کسب‌وکارهای مرتبط همچون استودیوها، آموزشگاه‌ها و فروشگاه‌ها؛
12. بزرگداشت مشاهیر موسیقی به‌خصوص موسیقی بومی؛
13. برگزاری مراسم و جشن‌های بومی و محلی؛
14. برگزاری مراسم و سنت‌های ملی و مذهبی؛
15. همراه کردن رویدادهای فرهنگی- ورزشی با موسیقی.

گردشگری موسیقی از منظر فقه اسلامی

در آموزه‌های اسلام و فقه اسلامی، گونه‌هایی از موسیقی همچون موسیقی مبتذل، موسیقی تحریک‌کنندۀ جنسی، موسیقی مربوط به مجالس گناه، موسیقی مربوط به مجالس عیش‌ونوش، موسیقی که زمینه‌ساز فساد باشد و موسیقی دارای محتوایی باطل، حرام شده است. در موارد بسیاری، تشخیص قرار گرفتن یک نوع موسیقی در گونه‌های حرام، با ابهام روبرو می‌شود. رفع این ابهام در صنعت نوظهور گردشگری موسیقی، به هم‌اندیشی و همراهی متخصصان و فقهای دین اسلام نیازمند است؛ زیرا گردشگری بر مبنای موسیقی، امروزه به‌عنوان یک وسیله، هدف و روش برای مدیریت مقاصد گردشگری، نشر دانش بومی و ارزش‌های فرهنگی به‌شمار می‌رود.

جشنواره‌های محلی و گردشگری موسیقی

در سال‌های اخیر، استفاده از جشنواره‌های محلی به‌عنوان ابزاری برای توسعۀ گردشگری، به‌خصوص گردشگری موسیقی، بسیار متداول شده است. جشنواره‌های محلی بیشتر با هدف جذب بازدیدکنندگان به شهرها و مناطق مختلف رایج شده و در برخی موارد نیز با رویدادهای مذهبی و فرهنگی پرسابقه و باستانی همزمان شده‌اند. این جشنواره‌ها، تقاضا برای گردشگری محلی را افزایش داده و به بهبود تصویر یک مکان و در نهایت به گسترش فصل گردشگری کمک می‌کنند.

در ایران نیز موسیقی محلی، از ارکان فرهنگ ایرانی محسوب می‌شود که در نقاط مختلف این سرزمین، طرفداران بسیاری دارد. موسیقی محلی، در برخی از موارد، به‌عنوان فاکتوری انگیزشی برای سفر به یک مقصد خاص به‌شمار می‌رود؛ برای مثال، در منطقۀ آذربایجان ایران، فرهنگ غنی وجود دارد که سرشار از جاذبه‌های طبیعی و گردشگری است. در این میان، موسیقی محلی آذربایجان، با نام «عاشیقلر» به‌عنوان جاذبه‌ای فرهنگی شناخته می‌شود که امروزه در برگزاری مراسم‌ها و آیین‌های سنتی، نقشی فراموش‌نشدنی دارد. کارشناسان، در مجموع، نقش جشنواره‌های موسیقی در گردشگری موسیقی را شامل جذب گردشگر، غلبه بر فصلی بودن گردشگری به‌عنوان یک مقصد، تنوع بخشیدن به محصولات گردشگری مقصد و ارتقاء تصویر مقصد در ذهن گردشگر (وفاداری گردشگر به مقصد) می‌دانند که در نهایت به حفظ، احیا و پویایی موسیقی محلی نیز منجر می‌شود.

منابع

• آزاده‌فر، محمدرضا، «طراحی بسته‌های گردشگری موسیقی»، نشریۀ هنرهای زیبا- هنرهای نمایشی و موسیقی، دورۀ 23، شمارۀ 1، 1397ش.
• افتخاریان، بهنام، گردشگری موسیقی، تهران، مهکامه، 1396ش.
• حقیقی، هانیه، «گردشگری موسیقی چیست؟»، وب‌سایت علی بابا، تاریخ بازدید: 9 مهر 1402ش.
• راستگو، نیلوفر، «گردشگری مبتنی بر موسیقی سنتی: ابزار، هدف یا وسیلۀ مدیریت مقصد»، هنر و تمدن شرق، سال هفتم، شمارۀ 23، 1398ش.
• قمی، مریم و همکاران، «ارزیابی اثرات اجتماعی گردشگری موسیقی فولکور بر جوامع محلی از دیدگاه کارشناسان»، دو فصلنامۀ اجتماعی، دورۀ 5، شمارۀ 12، 1397ش.
• مرزبان، احسان و مرزبان، مصطفی، «توسعۀ گردشگری موسیقی در ایران: تحلیلی ساختاری»، نشریۀ گردشگری و توسعه، دورۀ 11، شمارۀ 2، 1401ش.
• موحد، علی، گردشگری شهری، اهواز، دانشگاه شهید چمران، 1386ش.
• هاشم‌زاده، ژاله و تاج‌زادۀ نمین، ابوالفضل، «نقش جشنواره‌های موسیقی محلی در توسعۀ گردشگری از دیدگاه گردشگران بالقوه»، مجلۀ مطالعات مدیریت گردشگری، دورۀ 9، شمارۀ 26، پیاپی 26، 1393ش.
• Connell, J. & Gibson, C, ‘Vicarious journeys: travels in music’, Tourism Geographies, 2004.
• Felsenstein, D and Fleischer, A, “Local Festivals and Tourism Promotion: The Role of Public Assistance and Visitor Expenditure”, Travel Research, 2003.
• Gibson, C. & Conell, J, “Music and tourism: on the road again. Clevedon: Channel View Publications”, 2005.
• Hudson, S., Roth, M. S., Madden, T. J., & Hudson, R. “The effects of social media on emotions, brand relationship quality and word of mouth: an empirical study of music festival attendees. Tourism Management”, 2015.