خوش‌بینی
خوش‌بینی؛ نگاه مثبت به هستی و رویدادهای آن.
خوش‌بینی از ویژگی‌های مثبت انسان است که هم در رشد و تکامل او نقش بسزایی دارد و هم اساس روابط اجتماعی او را تشکیل می‌دهد. خوش‌بینی به‌جا و مثبت‌اندیشی، آرامش، امید، نشاط و سلامت دین را در خانواده و جامعه به‌دنبال دارد و محیط را از ناامنی و نابسامانی پاک‌سازی می‌کند. در مقابل بدبینی، به سلامت جسم و روان افراد خدشه وارد می‌کند.
مفهوم‌شناسی
خوش‌بینی در لغت، نگریستن به امور با نظر خوب است[۱] و در اصطلاح به‌معنای توجه شناختی و عاطفی مثبت به خداوند متعال، جهان، افراد، خود، افکار، رفتار و رویدادها است. انسان بر اساس این توجه مثبت رویدادها را تفسیر می‌کند و با کوشش خود سعی در به‌دست آوردن نتایج مطلوب می‌کند.[۲] نقطۀ مقابل خوش‌بینی، بدبینی است. انسان بدبین تمایل زیادی به منفی‌گرایی دارد و در بیشتر وقتها انتظار بدترین اتفاق‌ها را می‌کشد.[۳]
ماهیت خوش‌بینی
از آنجا که تبیین و برداشت خاص هر فرد از رویدادهای زندگی و پدیده‌های جهان، چگونگی انتظارهای او دربارۀ زمان آینده را تعیین می‌کند؛ پژوهشگران، خوش‌بینی را تلفیقی از شناخت و عاطفه بیان می‌کنند. به نقل از امام علی، خوش‌بینی به خداوند بیان کنندۀ سه عنصر شناخت، رفتار و عاطفه است.[۴]
==تفاوت خوش‌بینی با ساده‌اندیشی== خوش‌بینی به‌معنای ساده‌لوحی و خیال‌بافی و خوش‌خیالی نیست، بلکه به‌معنای داشتن نگاه عمیق به رویدادها و پدیده‌های پیرامون خود و دیگران بوده و با موقعیت‌های نامطلوب، سازنده و مثبت برخورد کردن است. خوش‌بینی امری آگاهانه است، در صورتی که ساده لوحی ریشه در بی‌مسئولیتی افراد دارد. انسان خوشبین در عین حالی که به دیگران حسن‌ظن دارد، زیرک و هوشیار است که دیگران از او سوء استفاده نکنند.[۵]
خاستگاه خوش‌بینی
خوش‌بینی از جهت زیستی، روانی و اجتماعی از عواملی منشأ می‌گیرد؛ برخی از این عوامل عبارت‌اند از:
1. وراثت و ژنتیک؛ میزانی از خوش‌بینی، حاصل آمادگی‌های ذاتیِ نهفته در وجود کودک است که از والدین، به او ارث می‌رسد تا در موقعیت‌های مناسب به فعلیت برسد.
2. والدین؛ نوع نگاه هر فرد به رویدادها و پدیده‌های بیرونی از نوع نگرش والدین اثر می‌پذیرد. والدین مثبت‌اندیش و خوشبین، فرزندان مثبت‌اندیش و خوشبین تربیت می‌کنند. در مقابل، والدین بدبین و منفی‌گرا، خواسته یا ناخواسته فرزندانی بدبین و منفی‌گرا پرورش می‌دهند.
3. معلمان و مربیان؛ کودکان سبک‌های مختلف تبیین رویدادها و پدیده‌های پیرامون را از معلم و مربی همچون والدین، فرا می‌گیرند و در موقعیت‌های گوناگون زندگی به‌کار می‌بندند.
4. تجربه‌ها و خاطره‌های زندگی؛ تجربه‌ها چه شخصی و چه اطلاعات به‌دست آمده از تجربه‌های دیگران، گاه به‌صورت آگاهانه و گاه به‌شکل ناآگاهانه بر رفتار انسان اثر می‌گذارند.[۶]
5. محیط اجتماعی؛ محیط‌های مختلف اجتماعی زمینه را برای شکل‌گیری باورها، اندیشه‌ها و نگرش‌های مختلف در انسان‌ها فراهم می‌کنند. باورها، اندیشه‌ها و نگرش‌های آلوده و مسموم، امنیت روانی انسان را به خطر می‌اندازند و سبک زندگی بدبینانه را در درون انسان نهادینه می‌کنند و در مقابل باورها، اندیشه‌ها و نگرش‌های درست، سبک زندگی خوش‌بینانه را در درون انسان نهادینه می‌سازند.[۷]
انواع خوش‌بینی
روان‌شناسان، خوش‌بینی را به انواع زیر دسته‌بندی کرده‌اند:
1. خوش‌بینی سرشتی؛ خوش‌بینی سرشتی صفتی است با ثبات نسبی و ارثی که بر اساس آن فرد خوشبین، همواره در انتظار رویدادهای خوشایند است و فرد بدبین، همواره در انتظار رویدادهای بد است.
2. خوش‌بینی آموخته شده؛ خوش‌بینی آموخته شده، اکتسابی است و ریشه در چگونگی تفکر افراد دربارۀ علت رویدادها و حوادث دارد. افراد با توجه به چگونگی تفکر و سبک تبیین خود نسبت به علت حوادث و رویدادها به سه قسم تقسیم می‌شوند:
الف) تداوم: برخی انسان‌ها علت هر پدیده نامطلوب و رنجش‌آوری را همیشگی می‌دانند؛ این افراد بیشتر از دیگران در معرض افسردگی قرار دارند. در مقابل، افرادی که علت‌‌ها را موقت می‌دانند انعطاف‌پذیری بیشتری دارند و مقاومت آنها در برابر افسردگی بیشتر است.
ب) فراگیر بودن: برخی افراد علت هر رویداد را کلی می‌دانند، از تلاش دست می‌کشند و خود را شکست خورده می‌دانند؛ اما برخی افراد از تعمیم علت به دیگر امور خوداری می‌کنند و به جای گریز از مسئولیت در برابر مشکلات، تلاش و مقاومت می‌کنند.
ج) شخصی‌سازی: برخی، عامل وقوع رویدادهای نامطلوب را درونی می‌داند و در مقابل، برخی وضعیت و موقعیت‌های بیرونی را عامل رویدادهای ناخوشایند می‌دانند.
3. خوش‌بینی پویا؛ خوش‌بینی پویا به دو قسم تقسیم می‌شود:
الف) ایستا به‌معنای اکتفا کردن به فرجام خوب برای هر کار؛
ب) پویا به‌معنای اکتفا نکردن به خوش‌بینی صِرف و تلاش برای رسیدن به هدف.
4. خوش‌بینی به‌عنوان خطای ادراکی مثبت؛ از این منظر، خداوند انسان را به‌گونه‌ای خلق کرده است که همواره دنیای پیرامون و آیندۀ خود را مثبت، خوش‌بینانه و امیدبخش ارزیابی می‌کند. این خطای ادراکی به سه شیوه، محقق می‌شود:
الف) خطای ادراکی خودافزایی، به‌معنای رشد یافته دانستن خود از جهت رفتارهای گذشته، ویژگی‌ها و صفت‌های شخصی؛
ب) داشتن حس غیر واقع‌بینانه به رویدادها و امور پیرامون و توان جلوگیری از رخ دادن امور ناخوشایند را در خود دیدن؛
ج) بی‌اساس به آینده خوشبین بودن.[۸]
خوش‌بینی در اسلام
بر اساس آموزه‌های اسلامی خوش‌بینی از سه مفهوم حسن‌ظن در مقابل سوء‌ظن، حمل عمل مسلمان بر صحت و دیدگاه کلی مسلمانان در مورد جهان و زندگی استخراج می‌شود. حسن‌ظن و حمل کار مسلمان بر صحت، از مصداق‌های خوش‌بینی به‌شمار می‌روند[۹] و بیان کنندۀ نگاه خوش‌بینانه و بدبینانه به رفتار دیگران هستند.[۱۰] بر اساس منابع اسلامی خوش‌بینی دارای سه مؤلفه است:
1. توجه مثبت؛ دین اسلام، خوش‌بینانه‌ترین نگاه را به خدا، انسان، جهان و زندگی از طریق توجه دادن و تفکر دربارۀ نعمت‌ها، زیبایی‌ها و شگفتی‌های جهان، توجه به توانمندی‌های خود، امکانات، فرصت‌ها و داشتن توجه مثبت به دیگران، فرا روی انسان قرار داده تا با تفکر در نشانه‌های انفسی و آفاتی به نعمت‌ها و شگفتی‌های جهان توجه کند و به مبدأ آنها پی برده به او ایمان بیاورد و سر تسلیم و بندگی بر درگاهش فرود آورده، شکر نعمت‌ها را به جا آورد؛[۱۱]
2. تبیین خوش‌بینانه و مثبتِ رویدادها و پدیده‌ها؛ خداوند متعال در قرآن کریم، برای ایجاد و تقویت روحیۀ بردباری و تحمل‌پذیری در برابر سختی‌ها آنها را موقتی و پایان‌پذیر معرفی می‌کند؛[۱۲]
3. انتظار مثبت؛ بر اساس منابع دینی، انتظار مثبت، آمادگی، تحرک، بیداری، خودسازی، خودیاریِ اجتماعی، حل نشدن در فساد محیط و امیدواری را برای انسان به دنبال دارد.[۱۳]
ابعاد خوش‌بینی
خوش‌بینی دارای اقسام مختلفی است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
1. خوش‌بینی به خدا؛[۱۴]
2. خوش‌بینی به جهان؛[۱۵]
3. خوش‌بینی به خود؛[۱۶]
4. خوش‌بینی به دیگران.[۱۷]
رابطۀ خوش‌بینی با امنیت روانی
خوش‌بینی عامل پدید آمدن امنیت روانی در افراد است. فرد خوشبین همواره به ویژگی‌ها، اندیشه‌ها، گفتار و رفتار مثبت دیگران توجه می‌کند؛ احساس ناامنی و تهدید از ناحیه دیگران نمی‌کند؛ قلبش آرام و دینش سالم می‌ماند.[۱۸]
آثار خوش‌بینی
آثار و نتایج هر عملکردی در زندگی انسان سبب تقویت یا تضعیف آن عملکرد می‌شود. اگر عملکرد انسان نتایج مثبت داشته باشد و لوازم موفقیت و سلامتی او را فراهم کند، عقل ایجاب می‌کند آن عمل تقویت شود در غیر این صورت دوری از آن شرط عقل است.[۱۹] برخی از آثار خوش‌بینی عبارت‌اند از:
1. سلامت جسمانی؛
2. محبوب و مورد اعتماد بودن؛
3. رضایت از زندگی؛
4. رضایت شغلی؛
6. داشتن هدف؛
7. داشتن اراده و پشتکار؛
8. حُسن‌نیت؛
9. آسان‌گیری؛
10. دوری از گناه؛
11. خو گرفتن با دیگران (جامعه‌گرایی)؛
12. گره‌گشا بودن؛[۲۱]
13. شادابی و امنیت روانی؛ از جهت دیدن داشته‌ها و نعمت‌ها در زندگی و شکرگزار بودن به خاطر آنها و ناسپاس نبودن به خاطر نداشته‌ها؛[۲۲]
14. امیدواری و داشتن ایمان به گشایش امور و فضل و رحمت الهی در هر حال؛[۲۳]
15. امتحان دانستن سختی‌ها و آنها را نردبانی برای صعود و رسیدن به موفقیت دانستن؛[۲۴]
16. شتابزده قضاوت نکردن؛[۲۵]
17. موقت دانستن رویدادهای مثبت و منفی؛[۲۶]
18. مصلحت دانستن سختی‌ها و صبر بر آنها؛[۲۷]
19. تفسیر درست عملکرد دیگران.[۲۸]
چالش‌های خوش‌بینی
افراط و تفریط در خوش‌بینی، گاه به ساده‌لوحی می‌انجامد. ساده لوحی، مانع تصمیم‌گیری صحیح در حوادث و تدبیر امور است. از سوی دیگر بدبینی را در انسان تقویت می‌کند. فرد بدبین همواره احساس تهدید، ترس، خطر و ناامنی می‌کند که مبادا دیگران به او آسیب برسانند. بدبینی، قدرت عمل را از انسان می‌گیرد و بدترین احتمال‌ها را در ذهن انسان مجسم می‌کند در نتیجه انسان از فرصت‌های ایجاد شده بهرۀ لازم را نخواهد برد. بسیاری از انسان‌ها هنگام مواجهه با مسائل، ابتدا خوشبین هستند، اما پس از واکاوی و بررسی اشکالات، به‌سوی بدبینی سوق می‌یابند.[۲۹]
خوش‌بینی در سبک زندگی ایرانیان
ایرانیان بر اساس آموزه‌های دینی، خوش‌بینی زوجین را عامل رسیدنِ خانواده به سعادت، می‌دانند. زندگی مدرن، کم‌رنگ شدن آداب و سنت‌ها و شیوه‌های اصیل زندگی ایرانی – اسلامی سبب شده با بزرگ‌نمایی مشکلات اقتصادی، امید به زندگی و آینده در بین خانواده‌ها و جامعه کاهش یابد. حال آنکه خوش‌بینی با محکم کردن روابط بین افراد خانواده، ایجاد رضایت بین زوجین، مثبت‌اندیشی در مورد رفتار و گفتار دیگران و درک امکانات موجود، ایجاد محبت و فراهم کردن سلامت و امنیت روانی، زمینه را برای استحکام بنیان خانواده و به دنبال آن امنیت و آرامش در جامعه فراهم می‌کند.[۳۰] روان‌شناسان نیز خوش‌بینی و تقویت انگیزه‌های مثبت در بین زوجین از جمله عوامل کاهش طلاق در جامعه می‌دانند.[۳۱] خانواده‌های مسلمان ایرانی می‌کوشند تا با الهام از معارف قرآنی، با خوش‌بینی به خداوند متعال، تحمل مشکلات و کاستی‌های زندگی را بر خود هموار کنند و از بدبینی به خداوند متعال، رویدادها و دیگران بپرهیزند تا بنیان خانواده و سلامت روانی و جسمانی خود را حفظ کنند.[۳۲]
راهکارهای ایجاد خوش‌بینی
برخی از راهکارهای ارائه شده برای ایجاد خوش‌بینی عبارت‌اند از :
1. توجه به خدا؛
2. زود قضاوت نکردن؛
3. تقویت اراده و نفس؛
4. قرار ندادن خود در مواضع تهمت؛
5. انجام کارهای خیر؛[۳۳]
6. داشتن هدف؛
7. شکرگزاری؛
8. تمرکز بر جنبه‌های مثبت، موهبت‌ها و نعمت‌های زندگی؛
9. دوری از حسرت خوردن و تمرکز نکردن بر نداشته‌ها و کاستی‌ها؛
10. درس گرفتن از شکست‌ها؛
11. نوشتن جملات دلگرم‌کننده؛
12. داشتن کلام مثبت؛
13. مقایسه نکردن خود با دیگران؛
14. انجام کارهای مثبت و شادی‌آور؛
15. داشتن سبک زندگی درست؛
16. انتخاب دوستان خوشبین؛
17. مشورت با افراد خوشبین.[۳۴]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ خوش‌بینی.
- ↑ نوری، «الگویی نوین از مؤلفه‌های خوش‌بینی از منظر نهج‌البلاغه»، وب‌سایت پرتال علوم انسانی.
- ↑ «تعریف بدبینی (PISSMISM) در روان‌شناسی»، وب‌سایت دانشکدۀ روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران.
- ↑ نوری، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، 1408ق، ج11، ص253.
- ↑ مجیدی و قشلاقی، «خوش‌بینی از منظر قرآن و حضرت علی در نهج البلاغه»، 1392ش، ص79.
- ↑ سلیگمن و دیگران، کودک خوشبین، 1383ش، ص119-123.
- ↑ پاول، غلبه بر افسردگی، 1386ش، ص106-107.
- ↑ حسنی، خوش‌بینی و امنیت روانی، 1393ش، ص43.
- ↑ نوری، «الگویی نوین از مؤلفه‌های خوش‌بینی از منظر نهج‌البلاغه»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ حسنی، خوش‌بینی و امنیت روانی، 1393ش، ص22.
- ↑ سورۀ انبیاء، آیۀ 30.
- ↑ سورۀ انشراح، آیۀ 5-6.
- ↑ مکارم شیرازی، حکومت مهدی، 1357ش، ص98.
- ↑ سورۀ یوسف، آیۀ 83.
- ↑ سورۀ الغاشیة، آیۀ 17.
- ↑ شریف‌الرضی، نهج‌البلاغه، 1384ش، نامۀ53، ص893.
- ↑ سورۀ الحجرات، آیۀ 12.
- ↑ آمدی، غررالحکم و دررالکلم، 1366ش، ج2، ص253-254.
- ↑ مجیدی و قشلاقی، «خوش‌بینی از منظر قرآن و حضرت علی در نهج البلاغه»، 1392ش، ص90.
- ↑ حسنی، خوش‌بینی و امنیت روانی، 1393ش، ص101-134.
- ↑ مجیدی و قشلاقی، «خوش‌بینی از منظر قرآن و حضرت علی در نهج البلاغه»، 1392ش، ص88-89.
- ↑ مجیدی و قشلاقی، «خوش‌بینی از منظر قرآن و حضرت علی در نهج البلاغه»، 1392ش، ص81.
- ↑ ونسال پیل، قدرت معجزهآفرین تفکر مثبت، 1372ش.
- ↑ نوری، «الگویی نوین از مؤلفه‌های خوش‌بینی از منظر نهج‌البلاغه»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ سورۀ یوسف، آیۀ 8.
- ↑ نوری، «الگویی نوین از مؤلفه‌های خوش‌بینی از منظر نهج‌البلاغه»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 216.
- ↑ سورۀ نور، آیۀ12.
- ↑ آب‌روشن، «آسیب‌شناسی خوش‌بینی در افراد»، وب‌سایت جامعه‌شناسان جوان.
- ↑ شریفی و دیگران، «بررسی خوش‌بینی و تبیین جایگاه آن در استحکام خانواده»، 1394ش، ص82.
- ↑ «خوش‌بینی باعث کاهش طلاق می‌شود»، خبرگزاری فارس.
- ↑ شریفی و دیگران، «بررسی خوش‌بینی و تبیین جایگاه آن در استحکام خانواده»، 1394ش، ص72-73.
- ↑ مجیدی و قشلاقی، «خوش‌بینی از منظر قرآن و حضرت علی در نهج البلاغه»، 1392ش، 94-96.
- ↑ «تعریف خوش‌بینی، خوش‌بینی و تأثیرات آن، راه‌های ایجاد خوش‌بینی»، وب‌سایت حقوق نیوز.
منابع
- قرآن کریم
- آب‌روشن، مصطفی، «آسیب‌شناسی خوش‌بینی در افراد»، وب‌سایت جامعه‌شناسان جوان، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1401ش.
- آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، ترجمۀ هاشم رسولی محلّاتی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1384ش.
- پاول، گیلبرت، غلبه بر افسردگی، ترجمۀ سیاوش جمال‌فر، تهران، رشد، 1386ش.
- «تعریف بدبینی (PISSMISM) در روان‌شناسی»، وب‌سایت دانشکدۀ روان‌شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، تاریخ بازدید: 16 آبان 1402ش.
- «تعریف خوش‌بینی، خوش‌بینی و تأثیرات آن، راه‌های ایجاد خوش‌بینی»، حقوق نیوز، تاریخ بازدید: 15 آبان 1402ش.
- حسنی، رمضان‌علی، خوش‌بینی و امنیت روانی، قم، مؤسسۀ آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1393ش.
- «خوش‌بینی باعث کاهش طلاق می‌شود»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1395ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 10 آبان 1402ش.
- سلیگمن، مارتین و دیگران، کودک خوشبین، ترجمۀ فروزنده داورپناه، تهران، رشد، 1383ش.
- شریف‌الرضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، ترجمه و شرح محمدتقی جعفری تبریزی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1384ش.
- شریفی، منیره و دیگران، «بررسی خوش‌بینی و تبیین جایگاه آن در استحکام خانواده»، وب‌سایت پرتال جامع علوم انسانی، تابستان 1394ش.
- مجیدی، حسن و مدینه، قشلاقی، «خوش‌بینی از منظر قرآن و حضرت علی در نهج البلاغه»، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 1392ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، حکومت جهانی مهدی، قم، نسل جوان، 1357ش.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، قم، بی‌نا، 1408ق.
- نوری، نجیب‌الله، «الگویی نوین از مؤلفه‌های خوش‌بینی از منظر نهج‌البلاغه»، نشریه معرفت، شمارۀ 135، اسفند 1387ش.
- ونسال پیل، نورمن، قدرت معجزهآفرین تفکر مثبت، ترجمۀ توراندخت تمدن، تهران، علم، 1372ش.
علی بیرانوند