هویت دینی کودک؛ مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها، عواطف و رفتارهای کودک در رابطه با دین.
باورهای دینی نقش اساسی در سلامت روحی و روانی جامعه دارد و دوران کودکی، بهترین زمان آموزش مفاهیم دینی است. قدرت الگوپذیری بیشینه و بهینه در این دوران، فرصتی طلایی برای مربیان تربیتی، اعم از خانواده و محیط آموزشی، فراهم می‌کند تا با بهره‌گیری از محیطی مناسب و استفاده از روش‌های جذاب و متعادل، بدون سختگیری‌های افراطی، زمینه را برای شکوفایی هویت دینی کودکان فراهم کنند. هویت دینی، ضامن حفظ هویت ملی در نسل‌های آینده است.
مفهوم‌شناسی
هویت در لغت به‌معنای شخصیت و ذات هر چیز بوده[۱] و در اصطلاح به مجموعه نگرش‌ها، ویژگی‌ها، روحیات و هر چیزی که انسان را از دیگران متمایز می‌کند، گفته می‌شود.[۲] دین در لغت به‌معنای آیین و راه و روش بوده[۳] و در اصطلاح به مجموعۀ عقاید، اخلاق، قوانین و مقرراتی گفته می‌شود که برای ادارۀ امور جامعۀ انسانی و پرورش انسان‌ها لازم است.[۴] هویت دینی کودک در اصطلاح مجموعه‌ای شناختی، اعتقادی و روانی است که شامل ارزش‌ها، هنجارها، باورها، احساسات، نمادها، طرز تلقی‌ها و آگاهی‌های کودک می‌شود که حول یک مفهوم مقدس، سازمان یافته است.[۵]
اهمیت هویت دینی در کودکان از منظر اسلام
از جمله مسائل مورد تأکید تمام ادیان الهی به‌ویژه اسلام، رسیدن انسان به کمال معنوی است. براساس آموزه‌های دینی، تقویت هویت دینی در کودک در سطح نظری در گرو شناخت و کسب آگاهی او در طول دوران رشد نسبت به آموزه‌های دینی و جهت‌دهی زندگی خود براساس آنها است. از جمله مشکلات جوامع مدرن امروزی، رواج احساس پوچی و سردرگمی بین اقشار جامعه است. برخی اندیشمندان این معضل را که فشارهای روانی، استرس، افسردگی و اضطراب را در پی دارد، طاعون قرن می‌نامند. براساس منابع اسلامی، شکل‌گیری شخصیت دینی کودک، او را مقابل بحران‌های پیش‌رو در مسیر زندگی مقاوم خواهد کرد. از منظر اسلام، دوران کودکی، دوره‌ای سرنوشت‌ساز در شکل‌گیری باورها و اعتقادات دینی انسان است. پرورش هویت دینی در کودکان، ضامن تربیت نسل صالح و متعهد به ارزش‌های دینی و اخلاقی است.[۶]امام علی رسیدن به مقام ارجمندی را در گرو آموزش در کودکی بیان می‌کند.[۷]
عوامل مؤثر بر شکل‌گیری هویت دینی کودک
براساس آموزه‌های دینی، برخی از عوامل مؤثر بر شکل‌گیری هویت دینی کودک در سبک زندگی ایرانی-اسلامی به دو دستۀ درونی و بیرونی تقسیم می‌شوند:
وراثت؛ بین عوامل وراثتی و محیطی ارتباط دو سویه وجود دارد. از این‌رو بر رفتارهای کودک به‌طور یکسان مؤثرند؛
اراده و اختیار؛ اثر این عامل بیشتر در بزرگ‌سالی نمایان می‌شود؛ مانند حضرت ابراهیم، با وجود پرورش در خانوادۀ بت‌پرست، اما با اراده‌ای محکم و کمک خداوند به توحید ناب دست یافت و از امتحان‌های الهی سربلند بیرون آمد؛
ویژگی‌های شخصیتی و میزان هوش و درک کودک از مفاهیم دینی؛
تقویت عزت نفس؛ شکل‌دهی باورها و کنش‌های دین‌مدارانه و رفتار مدارانه در گرو حس ارزشمندی و کرامت انسانی است و در مقابل حس حقارت و نبود عزت‌نفس، فساد در باورهای دینی و نافرمانی از دستورهای الهی را به‌دنبال دارد.[۸] براساس آموزه‌های دینی، پرورش عزت نفس از کودکی شروع شده و زیر بنای آن مسئولیت‌پذیری است. بر این اساس والدین موظفند حس مسئولیت‌پذیری را در دوران کودکی در فرزندان خود نهادینه کنند تا در آینده در قبال مسئولیت‌های دینی، اخلاقی و اجتماعی با مشکل مواجه نشوند و آثار آن در سلامت و تعادل شخصیت آنها در دوران نوجوانی شکل بگیرد.[۹]
عوامل بیرونی
خانواده؛ اولین و کوچک‌ترین نهاد اجتماعی است که نقش بسزایی در انتقال ارزش‌های اخلاقی، اجتماعی، اعتقادی، آداب و رسوم، گرایش‌ها و آرزوها به کودکان دارد. شخصیت و رفتارهای کودک در محیط خانواده و با اثرپذیری از اعضای خانواده به‌ویژه والدین آگاهانه یا ناآگاهانه، مستقیم یا غیر مستقیم، شکل می‌گیرد. از این‌رو از جمله عوامل مهم و مؤثر در شکل‌گیری هویت دینی کودک به‌شمار می‌رود؛پژوهشگران معتقدند آموزش از راه تقلید به صورت مستقیم یا غیر مستقیم نقش بسزایی در الگودهی شایسته داردمحیط آموزشی فرهنگ؛ فرهنگ، مجموعه‌ای از آداب و رسوم، باورها، ارزش‌ها و هنجارهای مشترک است که به یک جامعه هویت می‌بخشد. در فرهنگ اسلامی، آموزه‌های دینی مانند توحید، نبوت و معاد، شرکت در مراسم‌های مذهبی مانند عزاداری محرم، دعا و نیایش، نمادهای دینی مانند زیارت اماکن مذهبی، الگوهای دینی مانند پیامبر و ائمه اطهار و داستان‌های مربوط به انبیا و اولیای الهی و بزرگان دینی در شکل‌گیری هویت دینی موثر است.
گروه همسالان؛ در روابط اجتماعی، تعاملات کودک با همسالان مذهبی خود، می‌تواند بر باورهای دینی و شخصیت او تأثیر بگذارد؛
الگوپذیری؛ پژوهشگران معتقدند آموزش از راه تقلید به صورت مستقیم یا غیر مستقیم نقش بسزایی در الگودهی شایسته دارد. به‌عنوان مثال تلویزیون برای کودکان در یادگیری مشاهده‌ای نقش تعیین‌کننده دارد؛
رسانه‌ها؛ صدا و سیما می‌تواند با برنامه‌های آموزشی، مشاوره‌ای و ساخت فیلم‌های آموزنده، در زمینۀ بالابردن سطح آگاهی والدین را یاری کنند و با رواج ظرافت‌های فرهنگ الهی از گسترش فرهنگ غلط بیگانه در جامعه جلوگیری کنند.[۱۰]
مراحل شکل‌گیری هویت دینی در کودک
والدین موظند محیط مناسب و شرایط لازم برای تربیت دینی فرزندان را فراهم کنند
براساس آموزه‌های اسلامی برای رسیدن به نتیجۀ تربیتی و اخلاقی مناسب، باید مراحلی را پشت سر گذاشت. مسیری که اسلام برای شکل‌گیری هویت دینی مطلوب در سال‌های بعد از بلوغ ارائه می‌دهد از زمان تولد آغاز و در انتهای نوجوانی به پایان می‌رسد. اگر کودک این مسیر را به خوبی بپیماید، در آینده به نتیجۀ مورد نظر خواهد رسید. اگر فردی در کودکی این راه را درست نپیماید در ادوار بعدی با بحران هویت دینی جدی روبرو خواهد شد. براساس سبک زندگی ایرانی- اسلامی مراحل تربیتی هویت دینی در خانواده عبارت‌اند از:
از تولد تا هفت سالگی
برخی از نکات تربیتی این دوره عبارت‌اند از:
تفاوت قائل‌نشدن بین فرزندان دختر و پسر؛
گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد به جهت دورماندن از وسوسه‌های شیطان؛
شیر مادر؛ شیر مادر علاوه بر جسم، بر روح و آیندۀ نوزاد نیز اثرگذار است. اگر مادر یا دایه دیندار باشد، پایه‌های رشد معنوی در کودک محکم می‌شود؛ در غیر این صورت انسان را به تباهی می‌کشاند؛
انتخاب نام نیک؛ اولین کار خوب والدین برای فرزند، انتخاب نام نیک است؛
تربیت دینی فرزندان؛ والدین موظند محیط مناسب و شرایط لازم برای تربیت دینی فرزندان را فراهم کنند؛
ابراز محبت به فرزندان؛ کودک زمانی به مسائل دینی گرایش پیدا می‌کند که در خود احساس شخصیت کند و این امر در گِرو اظهار محبت و رفاقت‌کردن والدین با کودک حاصل می‌شود؛
توجه به بازی فرزندان؛ تخلیه‌شدن انرژی کودک با بازی، از منزوی‌شدن او جلوگیری می‌کند. والدینی که این امر را مورد توجه قرار نمی‌دهند و در مواردی مانع‌تراشی می‌کنند، ناخودآگاه زمینۀ تنفر را در فرزندان فراهم می‌کنند. از این‌رو والدین وظیفه دارند با فراهم کردن محیط مناسب برای بازی‌های مناسب، فرزندان خود را از آسیب‌های حاصل از آن، از جمله عمل نکردن به دستورات دینی حفظ کنند؛
کودکی‌کردن با کودکان؛ این روش رابطۀ میان والدین و فرزندان را عمیق کرده، سبب اطاعت‌پذیری آنها از والدین و عمل به آموزه‌های دینی می‌شود؛
چگونگی تنبیه کودکان؛ براساس آموزه‌های دینی تنبیه باید متناسب با خطا و به اندازه باشد؛ در غیر این صورت اثر عکس داشته و موجب نافرمانی فرزندان و در مواردی عمل‌کردن برخلاف خواستۀ والدین را به‌دنبال دارد؛
آموزش تدریجی آموزه‌های دینی به کودکان؛ بر اساس روایت، هفت سال اول زندگی کودک، زمان سروری و پادشاهی او می‌باشد.[۱۱] از این‌رو نباید برای انجام اعمال عبادی به کودک سخت گرفت، بلکه می‌توان با روش‌های آموزشی جذاب، مقدمات عمل به برخی از مسائل دینی را برای او فراهم کرد؛[۱۲]
از هفت سالگی تا بلوغ
از آنجا که درک کودک از مفاهیم دینی در هفت‌سالۀ دوم زندگی او عمیق‌تر می‌شود این دوره از جمله بهترین دوره‌هایی است که می‌توان با برنامه‌های منظم و دقیق تربیتی قدم‌های مؤثری در جهت شکل‌گیری هویت دینی کودک برداشت. براساس آموزه‌های دینی در این دوره کودک خادم، بنده و پیرو والدین است؛[۱۳]
از بلوغ تا پایان نوجوانی
این دوره، مهم‌ترین مرحله در مسیر شکل‌گیری هویت دینی کودک به‌شمار می‌رود. انسان در این برهه از زندگی در مورد خود، جهانی که در آن زندگی می‌کند و روش زندگی می‌اندیشد و سؤالاتی را در ذهن خود می‌پروراند. به‌عنوان مثال من کیستم؟ چرا به این دنیا آمده‌ام؟ چگونه زندگی کنم؟ آیا دین‌داربودن روش مناسبی است؟ بر این اساس با شناخت و عمل به دین، در دوران کودکی می‌توان انتظار داشت انسان در دوران بلوغ نیز همان مسیر را ادامه دهد.[۱۴]
آثار هویت دینی در کودک
سبک زندگی ایرانی- اسلامی نشأت گرفته از آموزه‌های دینی است. از آنجا که دین اسلام برنامه‌های منظم و دقیقی برای مراحل مختلف زندگی ترسیم می‌کند، شکل‌دهی هویت دینی در کودکان آثار مثبت فراوانی را به‌دنبال دارد. برخی از این آثار عبارت‌اند از:
سلامت روان؛ پژوهشگران معتقدند انجام اعمال عبادی مانند نماز، روزه و سایرعبادت‌ها به جهت ارتباط معنوی به سوی خداوند سبب آرامش روحی و روانی در انسان می‌شوند؛
رسیدن به سعادت و کمال در زندگی دنیوی و اخروی؛
جهت‌دادن به سایر هویت‌های زندگی مانند هویت شغلی، تحصیلی، اجتماعی و خانوادگی؛
حَل‌شدن مسائل بحران هویت؛
پرورش فضایل اخلاقی؛
تقویت روابط اجتماعی مانند رفتار محترمانه با دیگران و احترام به حقوق آنها؛
از بین رفتن اثر آموزه‌های دینی و انجام دادن رفتارهای ضد دینی؛[۲۰]
افراط و تفریط در آموزش مسائل دینی؛ در خانواده‌هایی که علاوه بر محدودیت و کنترل والدین مقتدر، اظهار نظر و ارتباط كلامي زيادي ميان كودك و والدين وجود دارد و گرمي، صميميت و محبت نسبت به كودك در سطح بالايي قرار دارد، فرزندان به استقلال و آزادیِ فکر تشویق می‌شوند. از این‌رو مسائل دینی بهتر منتقل می‌شوند؛[۲۱]
محیط ناسالم خانواده؛ والدین به‌عنوان نخستین الگوهای تربیت دینی کودک با فراهم آوردن محیطی امن و مناسب و با استفاده از روش‌های صحیح و کارآمد تربیتی، زمینه را برای پرورش فرزندان فراهم می‌کنند. در غیر این صورت با پرخاشگری، نزاع، رفتارهای ناعادلانه با فرزندان و بحث‌های بی‌حاصل محیط خانواده بحرانی خواهد شد و در نهایت سبب آشفتگی کودک و انحراف او می‌شود؛[۲۲]
تبعیض؛ از جمله آسیب‌های تبعیض میان فرزندان، ایجاد کینه و دشمنی نسبت به والدین است که زمینه را برای عمل‌کردن برخلاف آموزه‌های دینی در فرزندان فراهم می‌کند؛[۲۳]
ناهماهنگی بین گفتار و عمل مربیان تربیتی؛ اگر والدین و مربیان تربیتی به آموزه‌های دینی عمل نکنند در شکل‌گیری هویت دینی کودک مانع ایجاد می‌شود؛[۲۴]
دوستان ناباب؛ براساس تحقیقات انجام شده، اگر متولیان تربیت از جمله خانواده و محیط آموزشی نتوانند مسائل دینی را به‌درستی به کودکان و نوجوانان آموزش دهند، دوستان ناباب آنها را منحرف خواهند کرد؛[۲۵]
انحراف‌های جنسی در دوران کودکی؛ کودک در مرحله‌ا‌‌ی از رشد به مسائل جنسی حساسیت نشان می‌دهد. برخی از وظایف والدین در این دوره عبارت‌اند از:
خودداری از تماس با آلت کودک و اطراف آن؛
تربیت کودک به‌گونه‌ای که در پوشاندن پاها، آلت تناسلی و اطراف آن جدی باشد؛
مدیریت فضای مجازی و اینترنت و بازی‌های رایانه‌ای از جمله فضاهایی که تهدیدکنندۀ تربیت دینی کودکان است و به‌طور معمول بسیاری از کودکان بدون نظارت والدین مدت زمان بسیاری در آن پرسه می‌زنند، فضای مجازی و بازی‌های اینترتی است. کودکان به‌جهت شرایط روحی و روانی خود، پذیرای هر آموزش و محتوایی هستند. متفکران غربی با طراحی بازی‌هایی با محتواهای مخرب و پر از خشونت به‌دنبال سرگرم‌کردن و شکل‌دادن شخصیت کودکان طبق اصول و فرهنگ منحط غرب هستند. بر این اساس، اگر از جانب والدین و مسئولین در این زمینه نظارت دقیق صورت نگیرد، آسیب‌های جبران‌ناپذیری کودکان را تهدید می‌کند. برخی از آسیب‌های این فضا عبارت‌اند از:
اختلال در شکل‌گیری شخصیت کودکان؛
بحران هویت؛
پریشانی روحی و روانی؛
انزوای اجتماعی؛
تعارض ارزش‌ها و ایجاد شک و تردید در مقابل ارزش‌های دینی و فرهنگ ملی-مذهبی.[۲۷]
راهکارهای تقویت هویت دینی در کودک
برخی از راهکارهای مناسب برای تقویت هویت دینی کودک در سبک زندگی ایرانی- اسلامی عبارت‌اند از:
سپردن فرزند نوزاد در دوران شیرخوارگی به فرد مناسب؛[۲۸]
آموزش مسائل اعتقادی به شیوه‌های جذاب مانند قصه‌گویی؛[۲۹]
روش مشاهدۀ مستقیم با استفاده از اردوها و سفر رفتن توسط مربیان و والدین و دستیابی به جهان‌بینی دینی؛[۳۰]
معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 27 اردیبهشت1403ش.
هاشمی علی‌آبادی، احمد و قنبری، محمد، «نقش پرورش عزت‌نفس در کودکان بر شکل‌گیری هویت دینی با تکیه بر آیات و روایات»، فصلنامۀ آموزه‌های تربیتی در قرآن و حدیث، شمارۀ 1، تابستان 1399ش.
یوسفوند، فاطمه، «نقش متون و معارف دینی در شکل‌گیری هویت کودکان»، فصلنامۀ مطالعات روان‌شناسی و علوم تربیتی، شمارۀ 4، زمستان 1399ش.
