چراغ برات

چراغ برات، آیین یادبود مردگان در روزهای میانی ماه شعبان.

شب برات، چراغ برات و یا شب روشن، مراسمی برای تکریم مردگان در روزهای میانی ماه شعبان است. در خراسان به این شب، چراغ برات می‌گویند و در مراسم ویژۀ آن، چراغ و شمع روشن می‌کنند. از ابوریحان بیرونی نقل شده است که سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه شعبان، ایام البیض است و شب پانزدهم این ماه لیلة البرات نام دارد. این سنت پیش از ورود اسلام در ایران و به‌ویژه در منطقۀ خراسان رایج بوده و آموزه‌های اسلام نیز با آن مخالفتی ندارد.

معنا و ریشه‌ی چراغ برات

برات، واژه‌ای عربی از ریشۀ برائت، به‌معنی بیزاری، دور بودن و بریءالذمه‌ شدن از دٍین است. علت نام‌گذاری این شب به برات، بدین سبب است که مردم معتقدند برات یا امان‌نامۀ آزادی از آتش دوزخ برای کسانی نوشته خواهد شد که در این شب به عبادت بپردازند.

مراسم شب برات در خراسان

در خراسان از روز دوازدهم تا پانزدهم ماه شعبان، مردم به قبرستان‌ها می‌روند و تا غروب آفتاب در آن‌جا می‌مانند.‌ آنها با خوراکی‌هایی مانند خرما، شیرینی، شربت، گردو، برگه و زردآلو از کسانی که سر مزار رفتگان، فاتحه می‌خوانند، پذیرایی می‌کنند. آنها معتقدند که مردگان، در این روزها، آزاد هستند. در نتیجه خانواده‌ها، تلاش می‌کنند که با دادن خیرات، آزادی همیشگی و دوری آنها و خانواده‌های آنها را از آتش دوزخ درخواست کنند.
برات در خراسان مصداقی از اعتقاد به معاد است. مراسم برات در سه روز، با عناوین مختلفی مانند برات غریبان، برات اسرا، برات مسافران، برات زنده‌ها و برات مرده‌ها در نقاط مختلف خراسان برگزار می‌شود. اهالی این خطه به پخت حلوا و یا انواع نان‌های سنتی مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ و ساچ پرداخته و خیرات می‌کنند. برخی از مردم معتقدند که اگر عروس خانواده روغن جوشی بپزد، ارواح، بهرۀ بیشتری از خیرات می‌برند.
در برخی از نقاط خراسان، روز سیزدهم شعبان، به برات زنده‌ها شهرت دارد و مردم به‌ شکرانۀ سلامتی خود‌، شیرینی و شکلات پخش می‌کنند.
در برخی از روستاها مراسم برات‌خوانی رواج دارد. در این مراسم جوانان و نوجوانان روستا به خانۀ کسانی که به‌تازگی عزیزی را از دست داده‌اند، می‌روند و اشعاری دربارۀ روز برات می‌خوانند و اهالی خانه با خوراکی‌هایی مانند خرما، شکلات، نقل، لنگاش پخته، عناب و گردو از مهمانان پذیرایی می‌کنند.
در شهرستان شیروان مردم معتقدند که درهای روزی و رحمت خداوند در سه روز منتهی به نیمۀ شعبان به‌روی بندگان باز می‌شود. مردم، چراغ خانه‌ها را در این سه روز روشن می‌گذارند و معتقدند ادا کردن نذری در این روزها ثواب بیش‌تری دارد.
در کاشمر، مردم صبح روز دوازدهم شعبان به منزل پیرترین درگذشتۀ فامیل می‌روند و فاتحه‌‌ای قرائت می‌کنند. این دیدارها تا غروب روز چهاردهم شعبان ادامه می‌یابد. عصر روز چهاردهم شعبان افراد به منزل کوچک‌ترین فرد درگذشته از خویشاوندان رفته و رخت عزا را از تن آن خانواده بیرون می‌آورند.
در روز چهاردهم ماه شعبان بعد از نماز مغرب و عشاء، هرکس به تعداد آرزوهای خود شاخه‌ای بلند، باریک و سبز از درخت انار یا انگور مهیا می‌سازد و در چهار گوشۀ پشت بام خانه نصب می‌کند و بر سر آن تکه‌ای پارچه یا پنبه، به نیت آرزوهای خود قرار می‌دهد. فرد در خلوت خود، پس از حمد و ثنای خدا، برآورده شدن آرزوهایش را طلب می‌کند.
در تربت حیدریه، مردم به تعداد اعضای خانواده سیخ باریک تهیه می‌کنند و بر سر آن پنبه قرار می‌دهند سپس آن را روشن کرده و اهالی خانه دو بار از زیر آن رد می‌شوند. در پایان، آنها دست خود را در بالای آتش گرفته و بعد روی صورت خود می‌کشند و صلوات می‌فرستند.
برخی در فردوس، در شب چهاردهم و پانزدهم شعبان به قبرستان‌ها رفته و چوب‌های کوچکی که سر آنها با پنبه مشتعل است، به قبرستان می‌روند.
اهالی مناطق جنوبی خراسان، کل ماه شعبان را نیز به‌عنوان ماه برات می‌شناسند.

مراسم برات در کردستان

در شب نیمۀ شعبان، در برخی از نواحی کردستان، اهالی در مساجد، تکیه‌ها و یا منازل، دعا و نماز مخصوص می‌خوانند. آنها اعتقاد دارند، در این شب، روزی بندگان تقسیم و دعا برای افزایش روزی مستجاب می‌شود. برخی معتقدند باید در این شب سیر خورده شود و خانواده‌ها غذای مخصوص مانند رشته‌پلو، کشمش‌پلو و پلوخورشت درست کرده و به این کار «کاسه جشن» می‌گویند.

رسم برات در نقاط دیگر دنیا

در بعضی از کشورهای دیگر نیز آیین برات اجرا می‌شود. در هند، بعضی با حضور در قبرستان‌ها، برای مردگان خود آمرزش می‌طلبند. در ترکیه، شب برات یا برات کاندیلی شب مقدسی است. عراق، دمشق، مکه، مصر و افغانستان از دیگر مناطق برگزارکنندۀ این مراسم به شمار می‌روند.

منابع

• ایموتو، ئه‌ایچی، آسوکا و پارس، ترجمه قدرت‌الله ذاکری، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، چ۱، ۱۳۸۸ش.
• «آیین برات و نیمه شعبان در خراسان و سایر نقاط»، سایت الله مزار، تاریخ درج مطلب: ۱۸ خرداد ۱۳۹۳ش.
• بیرونی، ابوریحان، التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، به‌تحقیق جلال‌الدین همایی، تهران، شرکت نشر هما، چ۵، ۱۳۸۷ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: ۱۴ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «چراغ برات؛ آیین همنشینی خراسانیان با مردگان در آستانه نیمه شعبان»، سایت بیتوته، تاریخ بازدید: ۱۴ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «چراغ برات؛ آیین بزرگداشت مردگان در خراسان»، سایت ایران هتل آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
• نجفی، مریم، «نگاهی به مراسم شب برات در فرهنگ عامه»، شبکه اینترنتی آفتاب، تاریخ درج مطلب: ۲۸ شهریور ۱۳۸۴ش.