ادبیات مهاجرت افغانستان
ادبیات مهاجرت افغانستان؛ گونۀ ادبی تبیین‌کنندۀ مسائل مهاجران افغانستانی.
ادبیات مهاجرت افغانستان، گونۀ ادبی تبیین‌کنندۀ مسائل انسان مهاجر در قالب شعر، داستان، خاطره و دیگر قالب‌های ادبی است که بعد از کودتای حزب دموکراتیک افغانستان در ۷ ثور (اردیبهشت) ۱۳۵۷ش، قیام‌های مردمی در داخل کشور و مهاجرت افغانستانی‌ها به کشورهای همسایه، تحت تاثیر تحولات داخل افغانستان و ارتباط با ادبیات کشورهای همسایه و به‌خصوص ایران به وجود آمد.
تعریف ادبیات مهاجرت
ادبیات مهاجرت ادبیاتی است که در خارج از مرزهای موطن اصلی شکل‌گرفته و بیانگر مسائل و دغدغه‌های انسان مهاجر و آواره است. ادبیات مهاجرت نمایش‌دهندۀ پیامدها، تبعات و مسائل مهاجرت است. بسیاری از نظریه‌پردازان، ادبیات مهاجرت را ادبیاتی می‌دانند که دغدغه‌های انسان مهاجر را روایت کند.[۱]
اهداف ادبیات مهاجرت
هدف از پردازش ادبیات مهاجرت، در ابتدا انعکاس مشکلات مهاجرت است. نویسنده یا شاعر مهاجر از وطن، اقوام، خویشاوندن و خانواده خود جدا شده شده و در یک کشور دیگر و گاه بدون ادغام اجتماعی، گرفتار تنهایی و بی‌کسی می‌شود. ادیب، قلم به‌دست گرفته و تلاش می‌کند مسائل و مشکلات خود را در جامعۀ جدید انعکاس بدهد. انعکاس غربت، آوارگی، سختی، مشکلات، فشارها و محرومیت‌ها اولین هدف از تولید ادبیات مهاجرت است.[۲]
هدف بعدی از خلق ادبیات مهاجرت کنار آمدن با مسائل اطراف است. ادیب می‌کوشد از طریق ادبیات راه‌ها و شیوه‌هایی برای حل مسائل و مشکلات مهاجرت پیدا کرده و به این طریق دردی ناشی از مشکلات فقر، بی‌خانمانی، آوارگی، تضادهای فرهنگی و اجتماعی و بی‌هویتی ناشی از بی‌وطنی را کاهش دهد.
دیگر هدف ادبیات مهاجرت پیدا کردن راه‌هایی برای آینده مطلوب است. ادیب از زمان حال عبور کرده و تلاش می‌کند راه‌هایی را بجوید که در آینده از مشکلات کمتری رنج ببرد. آینده‌خواهی ممکن است اقامت، کسب تابعیت و ادغام اجتماعی در همان محل باشد، یا رفتن و مهاجرت به دیگر مناطق یا بازگشت به کشور اصلی.[۳]
پیشینه ادبیات مهاجرت افغانستان
کودتای حزب دموکراتیک خلق افغانستان و در پی آن آغاز قیام‌های مردمی، منجر به آوارگی گستردۀ مردم به خارج از کشور و پدید آمدن ادبیات مهاجرت شد؛ اما ادبیات مهاجرت تنها در ایران به یک جریان بزرگ ادبی تبدیل شد. سابقۀ ادبیات مهاجرت افعانستان در ایران به اوایل پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۱۳۵۷ش بر می‌گردد. در اسفند آن سال اولین شمارۀ نشریۀ کانون مهاجر با عنوان پیام مهاجر (اولین نشریه مهاجرین در ایران) با تأثیر پذیری از فضا و گفتمان انقلاب اسلامی ایران، در قم، منتشر شد که تعدادی از طلاب شیعیان افغانستان مشغول به تحصیل در حوزه علمیه قم در آن قلم می‌زدند. پیام مهاجر از همان اولین شماره دارای اشعار انقلابی بود و در هر شماره‌ای از آن نشریه، اشعاری تحت عنوان «شعر سرخ» منتشر می‌شد.[۴]
در مشهد نیز افرادی چون سعادت‌ملوک تابش و فدایی هروی از همان سال‌ها اقدام به سرودن شعر فارسی کردند. کمی بعدتر نورالله وثوق، علی‌احمد زرگرپور، علی حکیمی هروی، نظام‌الدین شکوهی، اسحاق حسینی و محمد‌آصف فکرت که از هرات به مشهد مهاجرت کرده بودند، اشعاری به زبان فارسی سرودند.[۵] در سپیده دم دهۀ ۱۳۶۰ش شب شعر و برنامه‌های مختلط سیاسی و ادبی توسط برخی احزاب و مراکز فرهنگی در مشهد اجرا می‌شد.[۶]
در اواخر دهۀ شصت شمسی در برخی مطبوعات ایرانی، آثاری از نسل دوم مهاجرین افغانستانی به چاپ می‌رسید. آثار پراکندۀ شاعران مهاجر اولین‌بار در مجموعۀ «ضریح آفتاب» (حوزه هنری، ۱۳۶۸ش)، سپس در مجموعۀ «هوای حرم» (حوزه هنری، ۱۳۶۹ش)، مجموعۀ «نافلۀ باران» (حوزه هنری، ۱۳۶۹ش) و مجموعۀ «فصل فراق» (حوزه هنری، ۱۳۶۹ش) منتشر شد و توجه ادیبان ایرانی را به‌خود جلب کرد. اولین مجموعۀ شعر شاعران مهاجر افغانستان با عنوان «اشک قلم» با آثار ۳۸ شاعر شامل سروده و قطعۀ ادبی در ۱۳۶۹ش از سوی انجمن اسلامی شعرای مهاجر افغانستان منتشر شد.[۷]
در بخش خاطرات و قطعه ادبی، اولین آثار مهاجرین در همان اواخر دهۀ پنجاه در برخی از نشریات همانند پیام مهاجر منتشر شده است. اولین شبه‌داستان‌های مهاجرین به‌صورت پراکنده در اوایل دهۀ شصت در برخی از مطبوعات مهاجرین منتشر شده‌اند، اما ادبیات داستانی مهاجرت، در اواسط دهۀ شصت همزمان با دوران دفاع مقدس، از درون همان آثار قبلی بوجود آمد. در اواخر دهۀ شصت فعالیت این بخش گسترش یافت که در سال ۱۳۷۵ش منجر به انتشار اولین مجموعۀ ادبیات داستانی مهاجران شد.[۸]
در دیگر کشورها بار ادبیات مهاجرت را کسانی به دوش داشتند که از افغانستان به آن کشورها مهاجرت کرده بودند، اما در آن کشورها نسل‌های جدید مهاجرین به شعر و داستان روی نیاوردند و جریان جدیدی ایجاد نشد.[۹]
انواع ادبیات مهاجرت افغانستان
ادبیات مهاجرت افغانستان شامل آثار منظوم و منثور است که هر کدام به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شود. ادبیات مهاجرت به اشکال شعر، سرود، دوبیتی، رباعی، نمایشنامه، داستان کوتاه و بلند، قطعۀ ادبی، طنز، حسب‌حال، نامه و خاطرات تجلی کرده است؛ [۱۰]که از میان آنها شعر، داستان و خاطره، جایگاه برتری دارند.
شعر
بخش بسیار مهمی از ادبیات مهاجرت افغانستان را انواع شعر تشکیل می‌دهد. شعر مهاجرت بسیار کاربردی و محتواگرایانه است که نمونه‌های بارز آن در اشعار بسیاری از شاعران به‌چشم می‌آید و به‌شکل سرود، ترانه، دوبیتی، رباعی، قصیده و شعر‌نو سروده شده است.[۱۱]
داستان
اولین مجموعۀ داستان مهاجرت به‌نام «مهاجران فصل دلتنگی» با ۱۴ داستان از ۱۲ نویسنده در ۱۳۷۵ش توسط حوزۀ هنری در تهران منتشر شد.[۱۲] قبل از آن، آثار گوناگونی از نویسندگان افغانستان در برخی از مطبوعات مهاجرین چون هفته‌نامۀ وحدت و هفته‌نامۀ فریاد عاشورا منتشر شده بود.[۱۳]
در طول دهۀ هفتاد شمسی، در این زمینه آثار زیادی تولید و در نشریات، سایت‌ها و به‌صورت کتاب منتشر شد. در ارتباط با مهاجرت رمان‌هایی نیز نوشته شده است از جمله «زمستان» از سید ضیا قاسمی و «اینک دانمارک» از محمد‌آصف سلطان‌زاده و حتی بادبادک‌باز از خالد حسینی.[۱۴]
خاطره
برخی اشخاص در کتاب‌های خاطرات خود به مهاجرت نیز پرداخته‌اند. «کتاب وطن‌دار» از محمد‌سرور رجایی (خاطرات مهاجرت به ایران) از جمله آثار مکتوب در این زمینه است که در ۱۴۰۱ش در تهران توسط جام‌جم منتشر شده است.[۱۵] همچنین «از هری‌رود تا زاینده‌رود» از داوود عرفان نیز خاطرات مهاجرت به ایران است.[۱۶]
جغرافیای ادبیات مهاجرت
ادبیات مهاجرت افغانستان از نظر جغرافیایی به چهار کانون مهم تقسیم می‌شود که هر یک در این جریان ادبی کم‌وبیش نقش دارند:
ایران
در ایران، ابتدا مهاجرانی به ادبیات مهاجرت پرداختند که در افغانستان نیز به ادبیات گرایش داشتند، اما به‌تدریج نسل جدیدتری نیز به این گونۀ ادبی توجه کردند که متولد افغانستان بودند ولی سابقۀ فعالیت ادبی نداشتند. این‌ها تحت تاثیر فضای ادبی و آشنایی با ادبیات ایران وارد عرصۀ ادبیات شدند و تحت تاثیر همین فضا قرار داشتند. به‌صورت طبیعی این گروه گرایش کمتری به ادبیات سنتی و ارتباط بیش‌تری با ادبیات مدرن ایران داشتند. با گسترش این فضا، ایران به کانون ادبیات مقاومت و ادبیات مهاجرت افغانستان تبدیل شد.[۱۷]
شعر و ادبیات مهاجرت افغانستان در ایران در محتوا و شکل تحت تاثیر ادبیات ایران بعد از انقلاب قرار داشته است. در شکل و فرم بیش‌ترین تاثیر، گرایش به شعر نوکلاسیک است در حالی که شعر مهاجرت در آن سال‌ها بیشتر در قالب‌های کلاسیک بوده است.[۱۸]
پاکستان
شاعران افغانستانی که به پاکستان کوچیدند واپسین بارقه‌های شعر و ادبیات مهاجرت افغانستان در آن مناطق بودند و با وفات یا مهاجرت این افراد، ادبیات افغانستان نیز از آن کشور کوچید. خلیل‌الله خلیلی شاخص‌ترین چهرۀ ادبیات افغانستان از این دسته بود. برخی افراد مرتبط با احزاب سیاسی همانند عبدالاحد تارشی و دلجو حسینی نیز در نشریات مهاجرین در پاکستان آثاری منتشر می‌کردند.
بعد از آغاز جنگ‌های داخلی در ۱۳۷۱ش و به‌خصوص در دورۀ طالبان از حدود ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۰ش به‌دلیل مهاجرت بسیاری از چهره‌های ادبی به پاکستان، ادبیات مهاجرت در آن کشور ظهور و بروز جدی یافت. برخی از این افراد بعد از سقوط طالبان به کشور بازگشتند، اما برخی در همان سال‌ها به کشورهای مختلف دنیا مهاجرت کرده و دیگر بازنگشتند.[۱۹]
اروپا و آمریکا
بعد از کودتای ۱۳۵۷ش، ادیبان افغانستان در کشورهای اروپایی به صورت پراکنده حضور یافتند و در همان زمان آثاری را در آن کشورها تولید کردند که نمونۀ فعال آنها حلیم تنویر در هلند و عتیق رحیمی در فرانسه بود. بعد از سقوط نجیب‌الله تعداد دیگری به مهاجرین اولیه در آن کشورها ملحق شدند. برخی از این افراد بعد از سقوط طالبان به کشور بازگشتند.[۲۰] همچنین در آمریکا و کانادا نویسندگان و شاعرانی از دورۀ اول مهاجرت زندگی می‌کردند و نشریاتی نیز داشتند.[۲۱]
آثار ادبیات مهاجرت افغانستان
کتاب‌ها
اولین کتابی که در حوزۀ ادبیات مقاومت و مهاجرت در ایران چاپ شده است مجموعۀ «شعر سرخ» ع. کابلی (سیدعسکر موسوی) است که در ۱۳۵۸ش در ایران (قم) منتشر شد. به مرور زمان کتاب‌های زیادی به‌خصوص در ایران به چاپ رسید از جمله «شعر مقاومت افغانستان» دفتر اول در ۱۳۶۹ش، «شعر مقاومت افغانستان» دفتر دوم، «مردان برنو» از سیدنادر احمدی، «سوگنامۀ بلخ» از سید ابوطالب مظفری، «پیاده آمده بودم» از محمد‌کاظم کاظمی، «صبح در زنجیر» به کوشش کاظمی، «خاکستر صدا» از فضل‌الله قدسی، «وقتی کبوتر نیست» از شریف سعیدی، «مهاجران فصل دلتنگی» و «میراث شهرزاد» به کوشش سیداسحاق شجاعی، «سنگ ملامت» به کوشش جواد خاوری و علی پیام، [۲۲] مجموعه داستان «جای خالی گلدان» از تقی واحدی، ۱۳۸۲ش و مجموعه داستان «تویی که سرزمینت این‌جا نیست» از محمد‌آصف سلطان‌زاده.[۲۳]
مجلات
خاستگاه جراید مرتبط با ادبیات مهاجرت افغانستان نیز ایران بوده است و آغازگر آن نشریۀ پیام مهاجر در ۱۳۵۸ش.[۲۴] بعد از آن مجلۀ حبل‌الله، پیام مستضعفین نشریۀ سازمان نصر، هفته‌نامۀ وحدت وابسته به حزب وحدت اسلامی افغانستان.[۲۵] در دهۀ هفتاد شمسی نشریات ادبی نیز ظهور کردند همانند فصلنامۀ دُرّ دری وابسته به مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان.[۲۶]
تشکل‌های ادبیات مهاجرت افغانستان
اولین‌بار در ۱۳۶۳ش توسط شاعران مهاجر یک مجمع فرهنگی در گلشهر مشهد ایجاد شد.[۲۷] در ۱۳۶۵ش انجمن اسلامی شعرای انقلاب اسلامی افغانستان توسط اعضای مجمع گلشهر تشکیل شد. در ۱۳۶۸ش جمعی از شاعران جدید با برخی از شاعران قدیمی، انجمن شاعران انقلاب اسلامی افغانستان را در مشهد بنیاد نهادند.
در اواخر دهۀ شصت دفتر ادبیات افغانستان در مشهد با مسئولیت محمد‌کاظم کاظمی و سپس در شهر قم و تهران در اوایل دهۀ هفتاد شمسی با حمایت حوزۀ هنری تشکیل شد. نسل‌های بعدی ادبیات مهاجرت اغلب از دفتر ادبیات تاثیر گرفتند. در ۱۳۷۶ش موسسه فرهنگی دُرّ دری با حمایت مرکز فرهنگی نویسندگان افغانستان تشکیل شد که تا هنوز فعال است و سهم عمده‌ای در پرورش ادیبان نسل‌های بعدی مهاجرت دارد.
«مرکز تعاون افغانستان» در پاکستان، «اتحادیه فرهنگی صلصال» در سوئد و تشکلات پراکنده‌ای در کانادا، آمریکا، اروپا و استرالیا نیز به رونق ادبیات مهاجرت کمک شایانی کردند.[۲۸]
همایش‌ها
در دهۀ شصت و هفتاد شمسی همایش‌ها، نشست‌ها، کنگره‌ها و شب‌های شعر بسیاری در ایران و گاهی در برخی از کشورهای دیگر برگزار می‌شد که اغلب بازتاب‌دهندۀ ادبیات مهاجرت و مقاومت بود؛ «کنگرۀ شعر و قصه طلاب سراسر کشور» و «مجمع شعر انقلاب اسلامی افغانستان» توسط نمایندگی رهبر جمهوری اسلامی ایران در امور افغانستان و «کنگرۀ شعر و قصه طلاب سراسر کشور» که هر ساله توسط حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی در شهرهای مختلف ایران برگزار می‌شد.[۲۹]
بعدها جشنوارۀ قند پارسی در تهران که نهمین دورۀ آن در ۱۳۹۶ش در تهران، جشنوارۀ هزار و یکشب که ششمین دورۀ آن در ۱۳۹۶ش در کابل و جشنواره‌های پراکنده دیگری در شهرهای مختلف جهان برگزار شده است.[۳۰]
سایت‌ها و وبلاگ‌ها
برخی وب‌سایت‌های ادبی در حوزۀ معرفی ادبیات افغانستان و ادبیات مهاجرت فعال هستند، از جمله «وطن ادب» و «کابلستان». [۳۱]
پانویس
- ↑ . کیا، «ادبیات مهاجرت و ادبیات در مهاجرت»، وب‌سایت گوهر مکتوب (انجمن داستان.
- ↑ . نیکوبخت، «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، 1386ش، ص95؛ ثروتی، مویه‌های پامیر، شعر فارسی در افغانستان امروز، 1386ش، ص22.
- ↑ . نیکوبخت، «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، 1386ش، ص38.
- ↑ . کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، 1373ش، ص24.
- ↑ . کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، 1373ش، ص24.
- ↑ . حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص64.
- ↑ . کاظمی، کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی، 1373ش، ص25.
- ↑ . حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص65.
- ↑ . کاظمی، «شعر مقاومت در افغانستان»، 1384ش، ص121.
- ↑ . کاظمی، «شعر مقاومت در افغانستان»، 1384ش، ص121.
- ↑ . کاظمی، «کارنامه شعر هجرت در ایران اسلامی»، 14، 1373ش، ص23.
- ↑ . شجاعی، مهاجران فصل دلتنگی، 1375ش، ص7.
- ↑ . فیاض، «ادبیات مقاومت»، 1397ش، ص399.
- ↑ . کریمی، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، پاییز 1399ش، ص101.
- ↑ . رجایی، وطن‌دار، 1401ش، ص4.
- ↑ . عرفان، از هری‌رود تا زاینده‌رود، 1401ش، ص3.
- ↑ . کاظمی، «کارنامه شعر هجرت در ایران اسلامی»، 14، 1373ش، ص23.
- ↑ . کاظمی، «کارنامه شعر هجرت در ایران اسلامی»، 14، 1373ش، ص22؛ زرکوب، «پیشینۀ شعر مقاومت افغانستان»، 1376ش، ص58.
- ↑ . فخری، «هنر آسیاب هیچ سیاستی را نمی‌چرخاند»، 1376ش، ص2.
- ↑ . حسینی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، 1402ش، ج1 و 2، ص12 و 13.
- ↑ . حسینی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، 1402ش، ج1 و 2، ص11 و 12.
- ↑ . خاوری، سنگ ملامت، 1376، ص4؛ قدسی، خاکستر صدا، 1375ش، ص3؛ مظفری، سوگنامۀ بلخ، 1372ش، ص4.
- ↑ . خیالی خطیبی، «بازتاب وضعیت موقتی مهاجرت در زمان مکان روایی رمان‌های مهاجر افغان»، 1394ش، ص78.
- ↑ . فیاض، «رفیق روسی‌ام»، 1369ش، ص8.
- ↑ . فیاض، «رفیق روسی‌ام»، 1369ش، ص8.
- ↑ . تنویر، تاریخ و روزنامه نگاری افغانستان، 1378ش، ص607.
- ↑ . حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص64.
- ↑ . حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، 1381ش، ص67.
- ↑ . حجتی، «ادبیات مقاومت افغانستان»، دانشنامۀ ادب فارسی ویژه افغانستان، 1381ش، ص68.
- ↑ . کریمی، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، پاییز 1399ش، ص99.
- ↑ . ادبیات معاصر افغانستان، وب‌سایت وطن‌ادب؛ فرهنگستان مجازی ادبیات و هنر افغانستان، وب‌سایت کابلستان.
منابع
- ادبیات معاصر افغانستان، وب‌سایت وطن‌ادب، بازدید در تاریخ: 9 بهمن 1403ش.
- باختری، واصف، «دیروز، امروز و فردای شعر افغانستان»، مجله شعر، 1373ش.
- بلخی، سید میرزا‌حسین و دیگران، سوره بچه‌های مسجد، شماره 44، تهران، حوزه هنری، 1375ش.
- تنویر، محمد‌حلیم، تاریخ و روزنامه نگاری افغانستان، هلند، انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان، 1378ش.
- ثروتی، بهروز، مویه‌های پامیر، شعر فارسی در افغانستان امروز، تهران، الهدی، 1386ش.
- خاوری، جواد، علی، پیام، سنگ ملامت، تهران، حوزه هنری، 1376.
- خیالی خطیبی، احمد، «بازتاب وضعیت موقتی مهاجرت در زمان مکان روایی رمان‌های مهاجر افغان»، فصلنامۀ مطالعات نقد ادبی، ش 40، پاییز 1394ش.
- حجتی، حمیده، «ادبیات مقاومت افغانستان»، دانشنامۀ ادب فارسی ویژه افغانستان، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381ش.
- حسینی، سید موسی، نخبگان صد سال اخیر افغانستان، قم، صبح امید دانش، 1402ش.
- رجایی، محمد‌سرور، وطن‌دار، تهران، جام‌جم، 1401ش.
- زرکوب، فضل‌الله، «پیشینۀ شعر مقاومت افغانستان»، فصلنامۀ درّ دری، 1376ش.
- شجاعی، سید اسحاق، مهاجران فصل دلتنگی، تهران، حوزۀ هنری، 1375ش.
- عرفان، محمد‌داوود، از هری‌رود تا زاینده‌رود، تهران، عرفان، 1401ش.
- فخری، حسین، «هنر آسیاب هیچ سیاستی را نمی‌چرخاند»، دو هفته‌نامۀ گلبانگ، 1376ش.
- فرهنگستان مجازی ادبیات و هنر افغانستان، وب‌سایت کابلستان، بازدید در تاریخ: 9 بهمن 1403ش.
- فیاض، محمد‌اسحاق، «رفیق روسی‌ام»، هفته نامه وحدت، 1369ش.
- فیاض، محمد‌حسین، «ادبیات مقاومت»، دانشنامۀ هزاره، کابل، امیری، 1397ش.
- قدسی، سید فضل‌الله، خاکستر صدا، تهران، حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375ش.
- کاظمی، محمد‌کاظم، «شعر مقاومت در افغانستان»، مجلۀ سوره، 1384ش.
- کاظمی، محمد‌کاظم، «کارنامۀ شعر هجرت در ایران اسلامی»، مجلۀ شعر، 1373ش.
- کریمی، کبری، «نگاهی به تاریخ ادبیات معاصر افغانستان»، فصلنامۀ رویکردهای پژوهشی در علوم اجتماعی، شمارۀ 23، پاییز 1399ش.
- کیا، بیژن، «ادبیات مهاجرت و ادبیات در مهاجرت»، وب‌سایت گوهر مکتوب (انجمن داستان)، درج مطلب در تاریخ: 2 دیماه 1391ش.
- مظفری، سیدابوطالب، سوگنامۀ بلخ، تهران، حوزۀ هنری، 1372ش.
- نیکوبخت، ناصر. «صورت و مضمون شعر مهاجرت افغانستان»، پژوهش‌های ادب عرفانی، ش 3، پاییز 1386ش.