خواستگاری در اقوام ایرانی

خواستگاری در اقوام ایرانی؛ آیین تقاضای رسمی ازدواج از دختر در میان تبارهای مختلف ایرانی.

وجود تبارهای مختلف در ایران موجب تفاوت در آداب‌ورسوم و فرهنگ ایرانیان، به‌ویژه در مراسم مربوط به ازدواج شده است؛ خواستگاری به‌عنوان مقدمۀ ازدواج، در میان اقوام مختلف با واژه‌های متفاوتی شناخته می‌شود. برخی از تشریفات خواستگاری در میان اقوام یکسان است از جمله؛ مرحلۀ نخست که مادر و خواهرِ پسر جهت دیدن عروس آینده به خانۀ دختر می‌روند. برخی آداب‌ورسوم نیز کاملاً متفاوت هستند.

مفهوم‌شناسی

خواستگاری در لغت به‌معنای درخواست عروسی و زناشویی است. اقوام ایرانی به گروه‌های بومی ایران گفته می‌شود که در عین اختلاف در فرهنگ، آداب‌و‌رسوم و زبان، به‌شکل متحد در ایران زندگی می‌کنند. بیشترین فراوانی، از آنِ اقوام فارس، تُرک، کُرد، بلوچ، عرب، ترکمن و لُر است. سنت خواستگاری و ازدواج در میان هر قومی تفاوت‌ها و زیبایی‌هایی دارد.

خواستگاری در اقوام فارس

مردم شیراز به خواستگاری «دَلالَگی» می‌گویند. پسر یا خانوادۀ او، دختر مناسبی را برای ازدواج در نظر می‌گیرند و مراسم خواستگاری در ابتدا با برگزاری مجلس زنانه با حضور مادر، خواهر و اقوام نزدیک دو طرف انجام می‌شود. در صورت رضایت طرفین، مراسم خواستگاری اصلی با حضور اعضای هر دو خانواده برپا می‌شود. در فرهنگ مردم شیراز برخی کارها مانند شربت آوردن دختر، به‌معنی جواب مثبت او و هر نوع نوشیدنی به جز شربت، نشان از جواب منفی است. پاسخ مثبت قطعی، پس از آشنایی دختر و پسر و انجام دادن تحقیقات لازم اعلام می‌شود.

در میان مشهدی‌ها، مرحلۀ نخست خواستگاری به‌صورت غافلگیرانه و به بهانۀ دورهمی و مهمانی انجام می‌شود و با گفت‌‌وگو دربارۀ دخترِ خانواده، مادر دختر منظور آنان از مهمانی را متوجه می‌شود و در صورت رضایت، از دختر خود می‌خواهد که چای و قلیان آماده کند؛ پس از حضور دختر، میهمانان سؤالاتی از او می‌پرسند تا به هنرمندی و مهارت‌های خانه‌داری دختر پی ببرند. پس از پسندیدن دختر، نیت خود را به‌طور صریح بیان می‌کنند تا در صورت رضایت عروس و خانواده‌اش مراسم رسمی خواستگاری را برگزار کنند.

در اصفهان، زنان فامیل پسر به خانۀ دختر رفته و از او خواستگاری می‌کنند. پس از رضایت اولیۀ خانوادۀ دختر، روز دیگر، خواستگاری رسمی با اقوام داماد و عروس برگزار می‌شود و خانوادۀ عروس کله‌قندی جهت قبولیِ خواستگاری، به خانوادۀ داماد هدیه می‌دهند. در شبی خوش‌یمن برای گفت‌وگوی نهایی، بستگان داماد همراه خود خوانچه‌ای شامل؛ شیرینی، قرآن، آیینه، سبزی، شربت، حنا، هل، میخك، دارچین، نمك، كندر، تخم‌مرغ، شانه، اسفند و ابریشم هفت‌رنگ به خانۀ عروس می‌برند. هنگام بردن خوانچه و در ورود به خانۀ عروس، فردی از اقوام داماد، شعری در ستایش اهل‌بیت می‌خواند و سایر افراد صلوات مى‌فرستند.

در مازندران مرحلۀ قبل از خواستگاری؛ «کیجا وین» (دختر دیدن) و خواستگاری اصلی «خازندی» گفته می‌شود، پس از مرحلۀ اول، در صورت موافقت خانوادۀ دختر، فردای خواستگاری، خانوادۀ پسر غذا و شیرینی به خانۀ دختر می‌فرستند.

خواستگاری در اقوام تُرک

«اِلچیلیخ» در زبان ترکی به‌معنای خواستگاری است. پس از طی مرحلۀ اول خواستگاری و دریافت جواب مثبت، خواستگاری اصلی به‌همراه داماد، خانوادۀ پسر و بزرگان فامیل صورت می‌گیرد. در این مراسم خانوادۀ داماد؛ گل و شیرینی، نبات و کله‌قند به منزل عروس می‌برند. در این مجلس دختر و پسر با اجازۀ بزرگترها در اتاقی صحبت کرده و با یکدیگر آشنا می‌شوند. خانواده‌ها نیز، در رابطه با مهریه و دیگر رسوم با یکدیگر گفت‌وگو می‌کنند تا به توافق برسند. در انتهای این مراسم، در صورت توافق دو خانواده، با شیرینی از مهمان‌ها پذیرایی می‌شود و کله‌قند را یکی از بزرگان خانواده داماد می‌شکند. هر یک از حاضرین نیز به نیت خوشبختی عروس و داماد، مقداری از آن قند را می‌خورند.

خواستگاری در اقوام کُرد

در میان کردها، خواستگاری «قاصه» یا «خوازمنی» نامیده می‌شود. پسر، دختر مورد علاقۀ خود را برای ازدواج انتخاب می‌کند و مراسم خواستگاری به‌صورت زنانه با حضور مادر، خواهر و یا یکی از بزرگان خانوادۀ پسر برگزار می‌شود. این مراسم صرفاً جهت آشنایی دو خانواده است و در مورد ازدواج صحبتی نمی‌شود. در صورت موافقت مادر پسر، در مراسم دیگری پسر به‌همراه پدر و چند ریش‌سفید به منزل دختر می‌روند. در این مراسم، صحبت‌های لازم بیان می‌شود و با رضایت پدرِ دختر؛ شیربها، مهریه، وقت نامزدی، حنابندان و عروسی تعیین می‌شود. در این مراسم، پس از قطعی شدن امر ازدواج، یک نفر از مردان خانوادۀ داماد دست تمام مردان فامیلِ خانوادۀ عروس را می‌بوسد. به این رسم «دسماچ» می‌گویند. چند روز بعد از خواستگاری، مقدمات مراسم عقد فراهم می‌شود.

خواستگاری در اقوام بلوچ

در میان قوم بلوچ خواستگاری اصلی دو مقدمه دارد؛ هنگامی که پسری موافقت خانوادۀ خود را جهت ازدواج کسب می‌کند، طی مراسم «جار» با دوستان خود میان بستگان رفته و این خبر خوش را نوید می‌دهد. آنها نیز ابراز شادمانی کرده و در قالب هدیه‌هایی چون پول، طلا، گوسفند، شتر، گندم، برنج، آرد و روغن، داماد آینده را مساعدت مالی می‌کنند. هنگامی که خانوادۀ دختر اجازۀ حضور دادند، طی مراسم «پاگِدَران» یا خودمانی کردن، داماد با خانوادۀ خود به خانه عروس می‌رود تا آشنایی‌های لازم صورت بگیرد. پس از این مراسم، رفت‌وآمد تنهایی داماد به خانه عروس جهت آشنایی و کمک به پدر عروس در کارها شروع می‌شود. مراسم اصلی خواستگاری «گِندونِن» نام دارد که با حضور سران فامیل پسر و گاهی با همراهی کدخدای محل و ریش‌سفید، در خانۀ دختر برپا می‌شود. گاهی برای نشان دادن بزرگی طایفۀ پسر، حدود صد نفر در این مراسم شرکت می‌کنند. در این مجلس، خانوادۀ داماد جهت نشان کردن دختر؛ انگشتر، ساعت و تکه‌ای طلا به خانوادۀ عروس هدیه می‌دهند؛ به این مراسم «حلقه‌کُنان» می‌گویند.

خواستگاری در اقوام عرب

خانوادۀ پسر در میان قوم عرب، پس از کسب اطمینان از عدم مخالفت خانوادۀ دختر به خواستگاری می‌روند، در ابتدا که زنان برای دیدن دختر به خانۀ آنها می‌روند، خانوادۀ عروس رضایت خود را با گفتن «مکانُکم فروشه» (جای شما فرش شده است) برای خواستگاری رسمی اعلام می‌دارند. پس از این مرحله و قبل از خواستگاری رسمی، خانوادۀ داماد با آوردن هدایایی چون انگشتر، چادر عربی، پارچه یا لباس دختر را نشان (نیشان) کرده و مرحلۀ نامزدی آغاز می‌شود.

در میان اعراب، خواستگاری، «المشیة» یا «المشایة» و «خطبه» گفته می‌شود. مراسم خطبه که خواستگاری رسمی است پس از طی مراحل آشنایی و دریافت جواب مثبت نهایی برگزار می‌شود. این مراسم در شهرهای مختلف عرب‌نشین «گَی»، «صداق»، «عده» و «صیاگ» نیز گفته می‌شود. مراسم گَی در منزل دختر یا اقوام دختر در مضیف بزرگ یا حسینیه برگزار می‌شود. این مراسم به‌شکل مردانه و با حضور یک روحانی، تعدادی از ریش‌سفیدان، آشناهای پسر و در برخی مناطق سیدی از اولاد پیامبر برپا می‌شود؛ زنان نیز در منزلی دیگر منتظر نتیجه می‌مانند. در این مجلس بر میزان مهریه و مبلغی که از جانب خانوادۀ پسر، جهت خرید جهیزیه به دختر باید داده شود، توافق می‌شود. در صورت ازدواج فامیلی مهریه و مبلغ موردنظر بسیار کمتر از ازدواج با فرد غریبه در نظر گرفته می‌شود. پس از توافق، مجلس با صلوات خاتمه می‌یابد؛ در برخی مناطق در پایان این مراسم فاتحه‌ای برای حضرت عباس (جهت وفاداری به قول‌وقرارها) خوانده می‌شود. در پایان مراسم َگی، پذیرایی کامل همراه با قهوه از میهمانان صورت می‌گیرد.

خواستگاری در اقوام ترکمن

پسر ترکمن برای ازدواج، دختر مورد پسند خود را انتخاب و به خانواده معرفی می‌کند؛ سپس پرس‌وجوهای اولیه دربارۀ دختر و خانوادۀ او انجام می‌شود، پس از آن طی مراسمی که «ثوزآتماق» نام دارد، تعدادی از بانوان از جمله مادر، خواهر، عمه و خالۀ پسر به منزل دختر می‌روند. در این مراسم، خانوادۀ پسر سر صحبت را باز می‌کنند و خانوادۀ دختر فرصت تحقیق و جواب دادن می‌خواهند. بعد از اولین مرحله، خانوادۀ دختر به مدت چند هفته و گاهی چند ماه، بررسی‌ها و تحقیقات لازم را انجام می‌دهند؛ در این مدت خانوادۀ پسر چند مرتبه نظر خانوادۀ دختر را می‌پرسند. در نهایت در صورت جواب مثبت قطعی، در مراسمی با عنوان «ثوزآلماق»، رضایت خود را از ازدواج اعلام کرده و تاریخ آشنایی‌ و مقدمات بعدی تعیین می‌شود.

خواستگاری در اقوام لر

در میان اقوام لر و بختیاری، در ابتدا پدربزرگ یا مادربزرگ (در صورت ازدواج فامیلی) یا یکی از زنان فامیل پسر، قصد خواستگاری را به اطلاع خانوادۀ دختر می‌رسانند که به آن «گوش وَرداری» می‌گویند. در صورت رضایت خانوادۀ دختر، اجازۀ خواستگاری داده می‌شود. برای جلب نظر پدر دختر، اقوام داماد همراه خود هدیه‌ای (معمولاً قاطِر و پارچه) به خانۀ دختر می‌برند؛ اگر این هدیه را دختر و خانواده‌اش بپذیرند به‌معنی جواب مثبت است. به این مراسم زون‌گشون (بله گفتن) می‌گویند. هدیه دادن پارچه‌ به عروس نیز «بِلِکه بندون» گفته می‌شود.

منابع

• «آداب‌ورسوم ازدواج در اصفهان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1395ش.
• «آداب‌ورسوم ازدواج در مازندران»، وبلاگ علوم 2007، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1389ش.
• «آداب‌ورسوم مردم تبریز، ارومیه و آذری‌ها در عروسی»، وب‌سایت تشریفینو، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1399ش.
• «آشنایی با برخی رسوم و سنت‌های قدیمی آذربایجان غربی»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1392ش.
• «آشنایی با مراسم عروسی در کردستان»، ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب: 13 دی 1400ش.
• «آیین ازدواج در بین مردم عرب»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 28 آذر 1401ش.
• «با آداب‌ورسوم عروسی در شیراز آشن شوید»، وب‌سایت بزمینه، تاریخ درج مطلب: 21 تیر 1399ش.
• خزائی، مرتضی، «ناشناخته‌های آداب‌ورسوم ازدواج در مشهد (قسمت اول)»، وب‌سایت رهام 724، تاریخ درج مطلب: 8 اسفند 1398ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در وب‌سایت آبادیس، تاریخ بازدید: 29 آذر 1401ش.
• «رسم‌و‌رسوم ازدواج در اقوام مختلف ایرانی»، وب‌سایت تالار لوتوس، تاریخ بازدید: 29 آذر 1401ش.
• «رسم‌و‌رسوم عروسی در مازندران: قبلاً به چه شکل بود؟»، وب‌سایت جای دنج، تاریخ بازدید: 29 آذر 1401ش.
• «سنت‌های جالب خواستگاری و عروسی در بین قوم ترکمن»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 22 مهر 1393ش.
• قاسمی، علی‌اصغر و دیگران، «همسازی هویت ملی و قومی در ایران و رویکرد اقوام ایرانی به وحدت ملی و حق تعیین سرنوشت»، فصلنامۀ علوم اجتماعی، دورۀ 18، شمارۀ 55، اسفند 1390ش، ص57-91.
• «مراسم ازدواج بختیاری‌ها»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 20 مراد 1399ش.
• «مراسم پیش از ازدواج مردم بلوچ»، و‌ب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1399ش.
• «نگاهی به آداب‌ورسوم ازدواج در مازندران»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 12 تیر 1392ش.