شهرنشینی

شهرنشینی؛ تمرکز جمعیت در مناطق شهری.

شهرنشینی به فرایند رشد شهرها و افزایش جمعیت شهری اشاره دارد که با تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی همراه است. در ایران، شهرنشینی از تمدن‌های باستانی آغاز شده و بر اساس باورهای دینی، این پدیده می‌تواند زمینه‌ساز عدالت اجتماعی و تثبیت کرامت انسانی در جامعه باشد. با وجود این، شهرنشینی در دوران معاصر و در پی اثرپذیری از مدرنیته، با چالش‌هایی همچون حاشیه‌نشینی، تراکم جمعیت و تغییر در سبک زندگی مواجه شده است.

مفهوم‌شناسی

شهرنشینی به فرآیند گسترش و رشد شهرها و افزایش جمعیت ساکن در آن‌ها اشاره دارد که معمولاً همراه با تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. این پدیده با انتقال جمعیت از مناطق روستایی به مناطق شهری آغاز می‌شود و به دلیل عواملی مانند فرصت‌های شغلی بیشتر و دسترسی به خدمات بهداشتی و آموزشی و امکانات زیرساختی بهتر، شتاب می‌گیرد. شهرنشینی نه‌تنها به معنای توسعۀ فیزیکی شهرها و افزایش تراکم جمعیتی است، بلکه به تحولات عمیق در سبک زندگی، الگوهای مصرف و روابط اجتماعی نیز منجر می‌شود. در این فرآیند، مفاهیمی مانند مدرنیزاسیون، تنوع فرهنگی و پیچیدگی‌های زیست‌محیطی نقش کلیدی ایفا می‌کنند. شهرنشینی در گفتمان شناختی مبتنی بر آموزه‌های دینی، به‌مثابه بستری برای تحقق اهداف متعالی و انسانی همچون ارتقای کرامت و برپایی عدالت، دیده می‌شود.

مفهوم مدینه در اندیشۀ فارابی

فارابی در اندیشه سیاسی خود، مفهوم «مدینه» را به عنوان یک جامعۀ سیاسی سازمان‌یافته مطرح می‌کند که هدف آن دستیابی به سعادت برای ساکنانش است. او مدینه‌ها را به دو دستۀ فاضله و غیرفاضله تقسیم می‌کند. مدینۀ فاضله، جامعۀ ایده‌آل فارابی است؛ جامعه‌ای است که حاکم آن، فیلسوف یا فردی الهام‌گرفته از وحی است و هدف اصلی حکومت، هدایت مردم به‌سوی سعادت حقیقی، شناخت خداوند و کمال نفس است. در این مدینه، همکاری و هماهنگی بین افراد بر اساس فضیلت و عدالت برقرار است و هر کسی جایگاه شایسته خود را دارد. در مقابل، مدینه‌های غیرفاضله، جوامعی هستند که از این اصول منحرف شده‌اند و اهدافی چون لذت‌جویی، ثروت‌اندوزی، غلبه و جاه‌طلبی را دنبال می‌کنند و از رسیدن به سعادت حقیقی باز می‌مانند.

تاریخچه شهرنشینی

شهرنشینی در جهان

شهرنشینی یکی از مهم‌ترین تحولات تاریخ بشری است که از دوران باستان تا امروز نقش اساسی در شکل‌گیری جوامع انسانی داشته است. اولین نشانه‌های شهرنشینی به حدود ۱۰ هزار سال پیش بازمی‌گردد، زمانی که انسان‌ها در نتیجۀ انقلاب کشاورزی به سکونت در مکان‌های ثابت و تشکیل اجتماعات کوچک روی آوردند. شهرهای نخستین مانند «اور» در بین‌النهرین و «موهنجو دارو» در تمدن درۀ سند، به‌عنوان مراکز اقتصادی، مذهبی و سیاسی شکل گرفتند. در یونان باستان نیز واژۀ « polis» به معنای «شهر» یا «دولت‌شهر»، به مرکز سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در جوامع یونانی اطلاق می‌شد و نقش مهمی در شکل‌گیری تمدن یونان ایفا می‌کرد. مشهورترین دولت‌شهر‌های یونان، شهرهای آتن، اسپارت، کورنت و تبای بودند. شهرها اغلب در کنار منابع طبیعی مانند رودخانه‌ها شکل می‌گرفتند و به‌عنوان مراکز ارتباطی و تجاری نقش مهمی داشتند. در دوران قرون وسطی، شهرهای تجاری در اروپا مانند ونیز و فلورانس رونق یافتند. در این دوره، شهرها به‌عنوان مراکز مذهبی و فرهنگی نیز اهمیت داشتند. انقلاب صنعتی در قرن ۱۸ و ۱۹ میلادی، نقطۀ عطفی در تاریخ شهرنشینی بود. با ظهور ماشین‌آلات صنعتی و توسعه فناوری، شهرها به مراکز تولید و تجارت تبدیل شدند. این دوره با مهاجرت گستردۀ روستاییان به شهرها و رشد سریع جمعیت شهری همراه بود. لندن، پاریس و نیویورک نمونه‌هایی از شهرهای صنعتی بودند که در این دوره رشد چشمگیری داشتند. در قرن بیستم، شهرنشینی به پدیده‌ای جهانی تبدیل شد و چالش‌هایی مانند حاشیه‌نشینی و نابرابری اقتصادی را به‌همراه داشت. امروزه، شهرنشینی با مفاهیمی مانند جهانی شدن، شهرهای هوشمند و توسعۀ پایدار گره خورده است. در حالی که شهرها به‌عنوان مراکز نوآوری و پیشرفت اقتصادی شناخته می‌شوند، مدیریت مشکلات زیست‌محیطی، اجتماعی، و اقتصادی از اولویت‌های اصلی برنامه‌ریزان شهری به شمار می‌رود.

شهرنشینی در ایران

پیشینۀ شهرنشینی در ایران به تمدن‌های باستانی نظیر شوش، هگمتانه و تخت جمشید بازمی‌گردد. در برخی دوره‌ها، شهرها پیرامون اماکن و نهادهای مذهبی و علمی شکل گرفت، ازجمله دورۀ صفویه که با توسعۀ شهری حول اماکن و نهادهای مذهبی و علمی، شهرهایی مانند اصفهان به‌دلیل تمرکز اداری و تجاری، به اوج شکوه شهری رسیدند. این روند در دورۀ قاجار نیز ادامه یافت و تهران مرکزیت پیدا کرد. در دوران معاصر، توسعه زیرساخت‌ها، صنعتی شدن، و مهاجرت روستاییان به شهرها، رشد شهرنشینی را سرعت بخشید. امروزه، شهرنشینی در ایران با چالش‌هایی مانند تراکم جمعیت، مشکلات زیست‌محیطی و تغییرات در سبک زندگی مواجه است، از جمله گرایش به سمت الگوهای غربی، گسترش بی‌رویۀ شهرها، حاشیه‌نشینی، افزایش ترافیک و آلودگی هوا، از بین رفتن بافت‌های سنتی و هویت شهری اصیل ایرانی، مصرف‌گرایی، کاهش تعاملات اجتماعی و افزایش حس انزوا و ناهماهنگی بین زیرساخت‌های شهری و نیازهای واقعی جامعه. این الگوها اغلب با شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ایران سازگار نیستند و منجر به بروز مشکلاتی همچون بحران مسکن، افزایش آپارتمان‌نشینی، کمبود فضاهای سبز و افزایش فاصلۀ‌ طبقاتی شده‌اند.

گسترش شهرنشینی

گسترش شهرنشینی امروزه فرصت‌های شغلی متنوعی را در بخش‌های خدماتی، تجاری و صنعتی، پدید آورده است. توسعه زیرساخت‌ها مانند شبکه حمل‌ونقل، برق، آب و بهداشت، مراکز آموزشی متعدد از مدارس تا دانشگاه‌ها، خدمات اجتماعی مانند مراکز تفریحی و فرهنگی، نظم و امنیت و ایجاد محیطی مناسب برای زندگی و کار و تغییرات در ارزش‌ها و باورهای جامعه، همگی بر رونق شهرنشینی افزوده است. توسعه فناوری نیز در شهرها به جهت تمرکز نخبگان، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی در این مناطق با سرعت بیشتری صورت می‌گیرد. غنی‌سازی فرهنگی نیز در شهرها به دلیل تنوع فرهنگی و اجتماعی، برگزاری رویدادهای هنری و فرهنگی و تعاملات بین‌المللی، به شکلی چشمگیر رخ می‌دهد.

تغییر سبک زندگی

شهرنشینی به‌طور عمیقی با سبک زندگی افراد در ارتباط است. با انتقال جمعیت از روستاها به شهرها، الگوهای زندگی سنتی جای خود را به سبک زندگی مدرن می‌دهد. در شهرهای پرجمعیت، الگوهای مصرف به سمت کالاهای صنعتی و خدمات پیشرفته سوق پیدا می‌کند. تفریحات نیز از فعالیت‌های سنتی و محلی به سمت تفریحات شهری و مدرن تغییر می‌یابد. روابط اجتماعی در شهرها به دلیل تنوع جمعیت و سبک زندگی‌های متفاوت، بیشتر مبتنی بر روابط کاری و همسایگی است و روابط خویشاوندی و محلی کمرنگ‌تر می‌شود. همچنین، ارتباط با طبیعت در شهرها به دلیل گسترش ساختمان‌ها و فضاهای شهری کاهش می‌یابد و مردم بیشتر به فضاهای مصنوعی و مجازی روی می‌آورند. از سوی دیگر، منطق بازار و عقلانیت ابزاری که با انقلاب صنعتی و رشد اقتصادی بازار بر تمام ابعاد زندگی انسان مسلط شده، منجر به تبدیل تمام امور زندگی به کالا و غفلت از فرهنگ اصیل شهرنشینی در ایران شده است. گسترش حاشیه‌نشینی در همین چارچوب، محصول مستقیم سبک زندگی شهری و توسعۀ مدرن است که با مشکلات اقتصادی و فقدان روحیه مشارکت شهروندی، همراه می‌شود و تضعیف کنترل اجتماعی، گرایش به راه‌های نامشروع، بحران‌های خانوادگی و افزایش اعتیاد و فساد را در پی دارد. از منظر جامعه‌شناسان ایرانی، شهر مدرن به عنوان محصول توسعه ناموزون، در تقابل با فرهنگ و سبک زندگی ایرانی شکل گرفته است.

تأثیر شهرنشینی بر سلامت

شهرنشینی به‌عنوان یک پدیدۀ پیچیده، تأثیرات قابل توجهی بر سلامت افراد دارد. شهرها فرصت‌های بیشتری برای دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی فراهم می‌کنند، اما سبک زندگی شهری با چالش‌هایی مانند آلودگی هوا، آلودگی صوتی، کم‌تحرکی، رژیم غذایی نامناسب و استرس همراه است که بر سلامت جسمی و روانی افراد تأثیر منفی می‌گذارد. شیوع بیماری‌های مزمن مانند بیماری‌های قلبی عروقی، دیابت و برخی سرطان‌ها در جوامع شهری، نشان‌دهندۀ ارتباط بین سبک زندگی شهری و بروز این بیماری‌ها است. همچنین، ازدحام جمعیت، رقابت بالا و انزوای اجتماعی در شهرها مشکلات روانی مانند افسردگی و اضطراب را افزایش می‌دهد.

شهرنشینی و فرهنگ

شهرنشینی تأثیر عمیقی بر تولید و مصرف فرهنگ، هنر و ادبیات دارد. در شهرها، تنوع فرهنگی و تعامل میان اقوام مختلف فرصت‌هایی برای خلق آثار هنری و ادبی نوآورانه فراهم می‌کند. شهرها به‌عنوان مراکز فرهنگی، با تأسیس موزه‌ها، گالری‌ها و کتابخانه‌ها، به گسترش فرهنگ و هنر کمک می‌کنند. همچنین، مصرف فرهنگی در شهرها به‌دلیل دسترسی آسان‌تر به سینماها، تئاترها و کنسرت‌ها افزایش می‌یابد. این فرآیند نه تنها تولید، بلکه انتشار و پذیرش فرهنگ و هنر را نیز متحول می‌سازد. از سوی دیگر مصرف‌گرایی و صنعتی شدن فرهنگ در شهرها، ممکن است به جایگاه هنرهای سنتی و محلی آسیب برساند.

تأثیر شهرنشینی بر هویت

شهرنشینی نقش مهمی در شکل‌گیری هویت فردی و اجتماعی افراد دارد. محیط شهری با فراهم آوردن تنوع فرهنگی و اجتماعی، افراد را در مواجهه با ایده‌ها و ارزش‌های مختلف قرار می‌دهد که می‌تواند به توسعۀ هویت شخصی و اجتماعی کمک کند. این تنوع موجب می‌شود افراد هویت‌های چندگانه داشته باشند و در عین حال تعاملات اجتماعی پیچیده‌تری را تجربه کنند. از سوی دیگر، فشارهای زندگی شهری، رقابت، انزوای اجتماعی و مواجهه با سبک‌های زندگی مختلف، موجب به چالش کشیدن هویت فردی و جستجوی معنا در زندگی افراد می‌شود.

چالش‌های شهرنشینی

شهرنشینی در کنار مزایای خود، چالش‌های پیچیده‌ای را نیز به همراه دارد. مشکلات زیست‌محیطی از قبیل آلودگی هوا، آب و خاک، مدیریت ناکافی پسماند و تغییرات اقلیمی، زندگی شهری را با تهدید جدی مواجه کرده است. مسائل اجتماعی همچون فقر، بیکاری، جرم و جنایت و نابرابری‌های اجتماعی نیز به‌عنوان زخم‌های عمیق در بافت شهرهای بزرگ دیده می‌شوند. از سوی دیگر، مدیریت شهرهای بزرگ با چالش‌های پیچیده‌ای مانند حمل‌ونقل، مسکن و ارائه خدمات شهری روبرو است. نگاه به آینده نیز نشان از افزایش جمعیت شهری، تشدید بحران‌های زیست‌محیطی و تأثیرات جهانی شدن بر شهرها دارد که این چالش‌ها را پیچیده‌تر خواهد کرد. همچنین تغییر نظام ارزشی و فرهنگی جوامع و تحمیل الگوهای جدید شهرنشینی براساس فرهنگ غرب از چالش‌های مهم شهرنشینی معاصر است. نظام ارزشی جدید زمینۀ تغییر در سبک زندگی افراد جامعه را فراهم کرده و به جهت تبعیت از فرهنگ سکولار غربی، فرهنگ اسلامی ایرانی را با چالش مواجه می‌سازد. متخصصان برای برون‌رفت از چالش‌های شهرنشینی، پیشنهادهایی شامل تدوین استراتژی‌های ملی برای مدیریت مهاجرت داخلی و توجه به مناطق حاشیه شهرها، توسعۀ متوازن شهری و روستایی و بازنگری در برنامه‌های توسعۀ روستایی ارائه کرده‌اند. همچنین، توسعه شهرهای کوچک برای توزیع بهینۀ جمعیت و کاهش نابرابری‌های منطقه‌ای، و اتخاذ سیاست‌های پایدار برای کاهش مخاطرات محیطی، اجتماعی و اقتصادی در مناطق شهری، بازنگری در الگوهای شهرسازی و زیست شهری با تأکید بر عدالت اجتماعی، تقویت روابط خانوادگی و احیای مفهوم «مدینۀ فاضله» به تحقق شهری متناسب با فرهنگ اصیل ایرانی منجر می‌شود.

آیندۀ شهرنشینی

رشد سریع جمعیت شهری، پیشرفت‌های فناورانه و چالش‌های جهانی مانند تغییرات اقلیمی، آیندۀ شهرها را به سمت هوشمندسازی و پایداری سوق می‌دهد. شهرهای هوشمند با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند هوش مصنوعی و اینترنت اشیا، مدیریت بهینۀ منابع، بهبود حمل‌ونقل و افزایش کیفیت زندگی شهروندان را پیگیری می‌کنند. در مقابل، شهرهای پایدار با تمرکز بر کاهش اثرات زیست‌محیطی، تقویت اقتصاد محلی و ایجاد جوامع همبسته‌تر، به دنبال ایجاد محیطی پایدار برای زندگی هستند. با این حال، چالش‌هایی همچون تغییرات اقلیمی و افزایش نابرابری‌های اجتماعی، این مسیر را با پیچیدگی‌هایی مواجه می‌کند.

منابع

• ابراهیمی، مهدی، «زندگی شهری مطلوب در آیینه اسلام»، وب‌سایت حوزه‌نت، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1394ش.
• اسلام‌زاده، وحید، «شهرنشینی و‌ تغییر شیوه زندگی»، وب‌سایت همشهری‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1386ش.
• «پولیس»، وب‌سایت دایرة المعارف بریتانیکا، تاریخ درج مطلب: 9 دسامبر 2024م.
• پیربابایی، محمدتقی و فتحعلی بیگلو، منا، «مصرفِ فرهنگیِ شهر: بررسی تطبیقی فرهنگ مصرف در شهر غربی و اسلامی»، در فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، سال پنجم، شمارۀ 1، پیاپی 7، 1399ش.
• «تأثیرات شهرنشینی بر سلامت»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1389ش.
• جلالی، محمود و نصیری، اسماعیل، «تأثیر رشد و توسعه شهری در تغییرات اقلیمی»، در نشریۀ سپهر، دورة 9، شمارة 36، زمستان 1379ش.
• جی مارک، جاشوا، «شهرنشینی»، وب‌سایت دایرة المعارف تاریخ جهان، تاریخ درج مطلب: 7 آوریل 2014م.
• حاتمی‌نژاد، حسین و همکاران، «تحلیل نابرابری اجتماعی در برخورداری از کاربری‌های خدمات شهری مورد مطالعه: شهر اسفراین»، در پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دورة 41، شمارة 3، پیاپی 65، آذر 1387ش.
• خان‌محمدی، مرجان، «نقش اقتصاد فرهنگی و خلاقیت در بازآفرینی شهری»، در نشریۀ شهرسازی ایران، دورة 3، شمارة 5، 1399ش.
• دوست‌محمد، فرهنگ، «بررسی رابطه شهرنشینی و رشد اقتصادی در ایران»، در مطالعات نوین کاربردی در مدیریت اقتصاد و حسابداری، دورة 1، شمارة 4، 1397ش.
• ریچی، هانا و همکاران، «شهرنشینی»، وب‌سایت دنیای ما در داده، تاریخ درج مطلب: فوریه 2024م.
• سهیلی، محمدوحید، «صورت‌بندی نسبت آسیب‌های اجتماعی ذیل مفهوم مدرن شهر از منظر حکمت متعالیه»، در مطالعات اسلامی آسیب‌های اجتماعی، دورۀ 2، شمارۀ 2، پیاپی 4، اسفند 1399ش.
• سیفی، نیما، «مزایا و معایب شهرنشینی در دنیای مدرن»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 21 آذر 1403ش.
• شریفیان، احسان و همکاران، «تحلیلی از مفهوم شهر و ارکان شهرنشینی از منظر قرآن کریم»، در نشریۀ هویت شهر، سال 11، شمارۀ 29، بهار 1396ش.
• «شهر هوشمند چیست؟»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 24 مرداد 1402ش.
• «شهرنشینی؛ چالش‌ها و راهکارها»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: 14 آبان 1398ش.
• «شهرنشینی»، وب‌سایت دایرة المعارف بریتانیکا، تاریخ درج مطلب: 25 نوامبر 2024م.
• «شهرهای پایدار اما کمترشناخته‌شده دنیا»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: 24 تیر 1403ش.
• صابری، فاطمه و قنبری، رضا، «بررسی عوامل مؤثر بر تمایل به شهرنشینی جوانان روستایی شهرستان سمیرم»، در نشریۀ پژوهش‌های مکانی فضایی، سال پنجم، شمارة 3، پیاپی 19، تابستان 1400ش.
• صفایی‌پور، مسعود و همکاران، «چالش‌های پیش روی شهرنشینی نامتعادل در ایران»، در نشریۀ سرزمین، سال هجدهم، شمارة 4، پیاپی 72، زمستان 1400ش.
• صیدبیگی، صادق و همکاران، «نقش مدیریت شهری در توسعه فرهنگ شهر و شهرنشینی (مطالعه موردی: شهر ایلام)»، در نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال دهم، شمارة 3، 1397ش.
• فتحی، الهام، «روند شهرنشینی در ایران»، در نشریۀ آمار، سال 3، شمارة 2، 1394ش.
• محمدی‌کیا، طیبه، «بررسی مدینۀ فاضله فارابی»، وب‌سایت حوزه‌نت، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
• مرشدلو، مصطفی، «وجوه تمایز و بایسته‌های الگوی شهرسازی ایرانی-اسلامی و غربی»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 25 دی 1395ش.
• «مزایا و معایب زندگی شهری و روستایی»، وب‌سایت پایگاه خبری روانشناسی و بهداشت روان میگنا، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1391ش.
• منصوریان، فاطمه و همکاران، «عوامل اثرگذار بر افزایش جمعیت کلان شهرها از دیدگاه متخصصان: مورد مطالعه، شهر تهران»، در فصلنامۀ مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسان، دورۀ 8، شمارۀ 1، پیاپی 1، اسفند 1394ش.
• «موهنجو دارو: یکی از اولین جوامع شهری در تاریخ!»، وب‌سایت touristsattracts، تاریخ درج مطلب: 25 اوت 2024م.
• میرآبادی، مصطفی و همکاران، «تحلیلی بر الگوی فضایی، ابعاد و عوامل مرتبط با رشد شهرنشینی دوره معاصر در ایران (با تأکید بر شاخص‌های توسعه‌ای و معیشتی)»، در پژوهش‌های جغرافیایی برنامه‌ریزی شهری، دورة 6، شمارة 3، 1397ش.
• نصر، طاهره و همکاران، «بررسی تأثیر نشانه‌های شهری بر ارتقای هویت اجتماعی جوانان (مطالعه موردی: ورودی شمالی شهر شیراز-دروازه قرآن)»، در پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، شمارة 31، زمستان 1396ش.
• یاراحمدی خراسانی، مهدی، «مفهوم شهرنشینی»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 21 آذر 1403ش.