زن الگو در قرآن
زن الگو در قرآن؛ زن نمونه در رفتار بر اساس آموزه‌های قرآنی.
قرآن در چندین آیه، نمونه‌هایی از زنان با ویژگی‌های مطلوب را معرفی کرده است. ایمان و عمل صالح، عفت و پاکدامنی، عبودیت و پوشیدگی از جمله شاخص‌های زن الگو در قرآن است. بهره‌گیری از این الگوها به تحکیم بنیان خانواده و پیشرفت اجتماعی یاری می‌رساند.
مفهوم‌شناسی
واژۀ «الگو» در زبان فارسی به‌معنای پیشوا و مقتدا است[۱] و در زبان عربی معادل این واژه «اُسوه» به‌کار می‌رود.[۲] الگو در اصطلاح به مجموعه‌ای از کیفیت‌های رفتاری و اصول فرهنگی اشاره دارد که برای پیروی و تقلید شایسته هستند.[۳] انسانی که به‌عنوان الگو معرفی می‌شود، به‌دلیل دارا بودن ویژگی‌های برجسته می‌تواند الهام‌بخش دیگران باشد.[۴] در آموزه‌های قرآن، زنانی به‌عنوان الگو برای دیگران معرفی شده‌اند که از ویژگی‌های برجسته‌ای برخوردارند و به‌عنوان نمادهایی از فضائل اخلاقی و دینی در تاریخ شناخته می‌شوند.[۵] قرآن با نکوهش باورها[۶] و دیدگاه‌های جاهلی دربارۀ زن، [۷] بر همسانی شخصیت وجودی زن و مرد تاکید کرده[۸] و ضمن ارج‌نهادن به مقام زن، برخی زنان را به‌عنوان الگوی عملی برای همگان معرفی می‌کند.[۹]
ویژگی‌های زن الگو در قرآن
در قرآن کریم، ویژگی‌های زن الگو به‌عنوان معیارهای شایسته برای زندگی فردی و اجتماعی معرفی شده است، از جمله:
حیا و پاکدامنی
حیا و پاکدامنی از ویژگی‌های برجسته در زنان مؤمن است.[۱۰] مریم، یک نمونه از زنان برگزیده قرآن است که دامان خود را از هر نوع آلودگی و گناه حفظ کرد[۱۱] و عزت دنیا و آخرت را به‌دست آورد.[۱۲] مفسران قرآن بر این باورند که مدح و ستایش مریم در قرآن به‌خاطر عفت و پاکدامنی او است.[۱۳] پاکدامنی مریم او را به مقام والایی رساند که خداوند نام او را در کنار انبیا قرار داد.[۱۴] پاکدامنی و حیای زن موجب پیشگیری از فساد در خانواده و جامعه می‌شود.[۱۵]
عبادت و بندگی
عبادت از دیدگاه قرآن، به‌عنوان یکی از اهداف اصلی خلقت انسان معرفی شده است[۱۶] و راه رسیدن به کمال معنوی و پرورش فضائل اخلاقی شناخته می‌شود. در این ویژگی نیز مریم از زنانی است که در قرآن به‌عنوان الگو معرفی شده است.[۱۷] ملائکه در محراب عبادت مریم با او سخن می‌گفتند و زکریای نبی از کمال معنوی مریم در شگفت بود.[۱۸] عبادت، نقش مهمی در پرهیزگاری دارد[۱۹] و با ایجاد آرامش روانی، موجب افزایش خویشتن‌داری، افزایش سلامت محیط اجتماعی و کاهش فساد و تباهی در جامعه می‌شود.[۲۰]
ایمان و دینداری
ایمان به خداوند، عامل اصلی در پرورش فضائل اخلاقی و تاب‌آوری در برابر سختی‌های زندگی است. ایمان می‌تواند انسان را به‌مقامی بالاتر از تصورات معمول برساند.[۲۱] قرآن با معرفی زنان باایمان و اشاره به مقامات معنوی و اخلاقی آنها، بر اثرگذاری و نقش اجتماعی این زنان تاکید کرده است. همسر فرعون، یکی از زنان باایمان و نقش‌آفرین اجتماعی است که قرآن به نیکی از او یاد کرده است.[۲۲] فداکاری و ایستادگی همسر فرعون در برابر ظلم و ستم، او را به الگویی برای تمام مؤمنان تبدیل کرده است[۲۳] و این در حالی است که او پیامبر نبود و حتی سابقة توحیدی نیز نداشت، [۲۴] اما از تقیه خودداری کرد و با اظهار ایمان موجب دلگرمی مؤمنان شد.[۲۵]
ایستادگی در برابر فساد
مقاومت در برابر فساد، ویژگی مهمی برای مواجهه با شرایط دشوار و نابرابری‌های اجتماعی و عامل اصلی در حفظ ارزش‌های اخلاقی است. قرآن کریم از همسر فرعون، به‌عنوان انسان نمونه‌ای یاد می‌کند که از فساد حاکم بر جامعه، تاثیر نپذیرفت و در برابر آن ایستاد.[۲۶] سلامت یا فساد یک جامعه از منظر اندیشمندان مسلمان، ارتباط تنگاتنگی با روحیه زنان در آن جامعه دارد؛ تربیت نسل متعهد به ارزش‌های والای انسانی و دینی یا نسلی که از این ارزش‌ها فاصله دارد، عمدتاً به مسئولیت زنان بازمی‌گردد. زنان مؤمن و مقاوم مانند همسر فرعون، با ایستادگی در برابر فساد و تباهی، می‌توانند جامعه‌ای را به سمت رشد و تعالی معنوی هدایت کنند.[۲۷]
ایثار و فداکاری در راه بسط دین
ایثار و فداکاری، یکی از اصول اساسی در تربیت دینی و اجتماعی است و نقش اساسی در حفظ و پیشبرد دین و اخلاق در جامعه ایفا می‌کند.[۲۸] خدیجه و فاطمه، نمونه‌های بارزی از زنان ایثارگر در تاریخ اسلام به‌شمار می‌روند.[۲۹] خدیجه تمام ثروت خود را در اختیار پیامبر گذاشت[۳۰] تا بتواند برای پیشبرد رسالت الهی خود از آن بهره ببرد.[۳۱] پیامبر اسلام تصریح کرده است که ثروت خدیجه باعث تثبیت دین اسلام شد.[۳۲] حضرت فاطمه نیز به‌عنوان نماد ایثار در قرآن و روایات معرفی شده است.[۳۳] از نمونه‌های ایثار فاطمه، بخشیدن افطار خود به مسکین، یتیم و اسیر به‌مدت سه شب متوالی بود.[۳۴] این عمل فداکارانه فاطمه، آن‌چنان اهمیتی داشت که آیات سورۀ انسان در گرامی‌داشت آن نازل شد.[۳۵]
امر به معروف و نهی از منکر
در قرآن کریم، امر به معروف و نهی از منکر به‌عنوان یکی از ویژگی‌های برجسته برای امت مسلمان مطرح شده و مورد تاکید قرار گرفته است. این وظیفه دینی و اجتماعی، به حفظ و تقویت حدود الهی کمک کرده و نقش اساسی در حفظ ارزش‌های دینی و اخلاقی در زندگی فردی و اجتماعی دارد. طبق آیات قرآن، آمران به معروف و ناهیان از منکر، رستگار و یاری‌دهنده خدا معرفی شده‌اند.[۳۶] در ماجرای کشتن نوزاد توسط فرعون، همسرش آسیه با شهامت در برابر او و اطرافیانش ایستاد[۳۷] و با عبارات عاطفی و دلنشین، [۳۸] موفق به تغییر رای فرعون شد.[۳۹]
رعایت حجاب و پوشش
یکی از ویژگی‌های بارز زنان الگو در قرآن، پوشیدگی و رعایت حجاب است. قرآن، زنان را به رعایت پوشش مناسب، پرهیز از نگاه به نامحرم و پرهیز از نمایش زینت‌های خود توصیه کرده است. این ویژگی‌ها به‌عنوان اصول اساسی برای حفظ ارزش‌های اخلاقی و معنوی در جامعۀ اسلامی شناخته می‌شوند.[۴۰] مفسران قرآن برای بی‌حجابی آفت‌هایی را بر شمرده‌اند از جمله:
- رونق گرفتن چشم‌چرانی و هوس‌بازی؛
- توسعه‌ی فساد و فحشا وسوء قصد و تجاوز به عنف؛
- پیدایش امراض روانی و مقاربتی؛
- بی مهری مردان چشم‌چران نسبت به همسران خود؛
- بالا رفتن آمار طلاق و تضعیف روابط خانوادگی؛
- ایجاد دلهره برای خانواده‌های پاکدامن.[۴۱]
نقش‌آفرینی اجتماعی زنان الگو
امروزه بسیاری از مباحث و مسائل اجتماعی به حضور زنان در جامعه مرتبط است. قرآن در این زمینه آدابی را ارائه می‌دهد که حضور زنان در جامعه با رعایت شئونات اسلامی همراه شود؛ به‌عنوان مثال، به دختران شعیب اشاره می‌کند که در فعالیت‌های روزمره، با حفظ حیا و عدم اختلاط با نامحرم، به وظایف خود عمل می‌کنند.[۴۲] مفسران قرآن با توجه به این آیه، نکات مهمی را برای رعایت تقوا و حیا بیان کرده‌اند، از جمله: گفت‌وگو با نامحرم تنها در حد ضرورت، رعایت حیا در گفتار و رفتار، عدم اختلاط با نامحرم و پرهیز از کنجکاوی در امور شخصی.[۴۳] براین اساس، زن الگو از منظر قرآن می‌تواند به فعالیت‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در جامعه بپردازد، در حالی که پایبند به رعایت و حفظ اصول و ارزش‌های اسلامی است.[۴۴]
زن الگو نمونۀ بارز همسرداری موفق
از منظر آموزه‌های اسلام همسر خوب و صالح، یکی از باارزش‌ترین نعمت‌های الهی است که به پیشرفت در امور مختلف، آرامش دل‌ها، پرورش صحیح فرزندان و پاکی نسل کمک می‌کند. از دیدگاه قرآن، زنانی شایسته‌اند که مطیع شوهران خود بوده و در غیاب آنها حافظ حقوق‌شان هستند.[۴۵] اطاعت و تواضع نسبت به شوهر از نشانه‌های شایستگی زن به شمار می‌آید[۴۶] و رفتار مناسب و محبت‌آمیز نیز بخشی از این اطاعت است. حضرت فاطمه در زندگی مشترک با امام علی، به او احترام می‌گذاشت و هرگز علی را به خشم نیاورد و غم‌ها و نگرانی‌ها را از قلب او می‌زدود.[۴۷]
نقش زن نمونه در تقویت نهاد خانواده
آموزه‌های اسلامی به نقش زن به‌عنوان عامل کلیدی در تحکیم نهاد خانواده توجه ویژه‌ای داشته و مجموعه‌ای از ویژگی‌ها را برای او برشمرده است، از جمله: خوش‌زبانی، مهرورزی، خوش‌اخلاقی، رفتار نیکو، دینداری و انجام مؤثر وظایف مادری که به تحکیم و پایداری نهاد خانواده کمک می‌کند.[۴۸] زن در خانواده قادر است فرزندان را براساس اصول اخلاقی، ایمانی و اعمال صالح پرورش دهد[۴۹] که به استحکام خانواده می‌انجامد. برخورداری زن از فضائل اخلاقی و رفتاری مانند صداقت، احترام، گذشت، نرم‌خویی و انصاف، او را از بسیاری از خشونت‌ها، اختلافات و تنش‌های ویرانگر محفوظ می‌سازد. همچنین، ابراز محبت زن به شوهرش می‌تواند وفاداری، انگیزه و رضایت همسرش را از زندگی افزایش دهد.[۵۰]
پانویس
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، 1390ش، ج3، ص196.
- ↑ . قزوینی، معجم مقاییس اللغة، 1404ق، ج1، ص105. ابن‌منظور، لسان العرب، 1414ق، ج1، ص147.
- ↑ . گولد و دیگران، فرهنگ علوم اجتماعی، 1376ش، ص91.
- ↑ . بیرو، فرهنگ علوم اجتماعی، 1380ش، ص260.
- ↑ . سورة نساء، آیة 43. سورة تحریم، آیۀ 11-12. سورة نور، آیة 31. سورة حج، آیة 41. سورة آلعمران، آیة 104.
- ↑ . سورة نحل، آیة 58.
- ↑ . سورة نساء، آیة 32.
- ↑ . سورة حجرات، آیة 13.
- ↑ . سورة تحریم، آیة 12.
- ↑ . الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 1363ش، ج25، ص156.
- ↑ . سورة تحریم، آیة 12.
- ↑ . الطبرسی، جوامع الجامع، 1421ق، ج3، ص596.
- ↑ . قرائتی، تفسیر نور، 1383ش، ج5، ص492.
- ↑ . طباطبایی، تفسیر المیزان، 1374ش، ج14، ص447.
- ↑ . خوانساری، شرح غررالحکم و دررالکلم، 1366ش، ج3، ص323.
- ↑ . سورة ذاریات، آیة 56.
- ↑ . قرائتی، تفسیر نور، 1383ش، ج1، ص511.
- ↑ . مطهری، مجموعه آثار، 1378ش، ج19، ص133.
- ↑ . سورة بقره، آیة 21.
- ↑ . عرفانی، «تاثیر عبات در پایبندی به قوانین اجتماعی از منظر قرآن و احادیث»، 1401ش، ص42.
- ↑ . ثقفی تهرانی، تفسیر روان جاوید، 1398ق، ج5، ص236.
- ↑ . سورة تحریم، آیة 11.
- ↑ . الطبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 1363ش، ج10، ص139.
- ↑ . قرائتی، تفسیر نور، 1383ش، ج10، ص140.
- ↑ . شیرازی، مثال‌های زیبای قرآن، 1382ش، ج٢، ص٣٠١.
- ↑ . قرائتی، تفسیر نور، 1383ش، ج10، ص140.
- ↑ . خمینی، آیین انقلاب اسلامی، 1389ش، ج2، ص395.
- ↑ . الطوسی، الغیبة، 1411ق، ج1، ص286.
- ↑ . الحائری المازندرانی، شجرة طوبی، 1385ش، ج2، ص232. یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بی‌تا، ج2، ص23.
- ↑ . مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج16، ص71.
- ↑ . حسینی شاه عبدالعظیمی، تفسیر اثنی‌عشری، 1363ش، ج14، ص256.
- ↑ . الحائری المازندرانی، شجرة طوبی، 1385ش، ج2، ص233.
- ↑ . الحسکانی، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، بی‌تا، ج2، ص403.
- ↑ . سورة انسان، آیة 8.
- ↑ . الطوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بی‌تا، ج10، ص210.
- ↑ . سورة توبه، آیة 112. سورة حج، آیة 41. سورة آلعمران، آیة 104.
- ↑ . شیرازی، تفسیر نمونه، 1374ش، ج16، ص29.
- ↑ . سورة قصص، آیة 9.
- ↑ . قرائتی، تفسیر نور، 1383ش، ج7، ص22.
- ↑ . سورة نور، آیة 31.
- ↑ . قرائتی، تفسیر نور، 1383ش، ج7، ص399.
- ↑ . سورة قصص، آیة 23.
- ↑ . طباطبایی، تفسیر المیزان، 1374ش، ج16، ص23.
- ↑ . شاهدی و فرجودی، «جایگاه شغلی زن در خانواده و اجتماع از دیدگاه قرآن»، 1389ش، ص96.
- ↑ . سورة نساء، آیة 34.
- ↑ . قرائتی، تفسیر نور، 1383ش، ج2، ص63.
- ↑ . الاربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، 1381ق، ج1، ص363.
- ↑ حسینی و ولایتی فاضل، «نقش زن در تحکیم نهاد خانواده از منظر قرآن و حدیث»، 1401ش، ص25.
- ↑ . سورة نور، آیة 58.
- ↑ . مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج78، ص237
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، تبریز، بنی‌هاشمی، چاپ اول، 1381ق.
- بیرو، آلن، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمة باقر ساروخانی، تهران، کیهان، 1380ش.
- ثقفی تهرانی، محمد، تفسیر روان جاوید، تهران، برهان، چاپ سوم، 1398ق.
- حائری، محمد مهدی، شجرة الطوبی، نجف الاشرف، منشورات المطبعة الحیدریة، 1385ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعة الی تحصیل مسائل‌الشریعة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- حسکانی، حاکم، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، قم، مؤسسة الطبع و النشر، بی‌تا.
- حسینی شاه‌عبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنی‌عشری، تهران، میقات، چاپ اول، 1363ش.
- حسینی، سیدباقر و ولایتی فاضل، ابراهیم، «نقش زن در تحکیم نهاد خانواده از منظر قرآن و حدیث»، نشریة پیشرفت‌های نوین در روانشناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش، شمارة 46، 1401ش.
- خمینی، روح‌الله، آیین انقلاب اسلامی گزیدهای از‌اندیشه و آرای امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
- خوانساری، آقاجمال، شرح غُررالحکَم و دُرَرالکَلم، تهران، دانشگاه تهران، چاپ چهارم، 1366ش.
- شاهدی، سامره و فرجودی، محمد علی، «جایگاه شغلی زن در خانواده و اجتماع از دیدگاه قرآن»، فصلنامة زن و جامعه، شمارة 4، 1389ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمة سیدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، الطبعة الاولی، 1421ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمة محمد بیستونی، تهران، فراهانی، 1363ش.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، دارالمعارف الاسلامیة، چاپ اول، 1411ق.
- طوسی، اسدالله و پوریزدی، رحمت، دوستت دارم همسر عزیزم، قم، قدس، چاپ اول، 1399ش.
- عرفانی، محمدنظیر و عرفانی، رحمت‌الله، «تاثیر عبات در پایبندی به قوانین اجتماعی از منظر قرآن و احادیث»، فصلنامة مطالعات حدیث‌پژوهی، شمارة 13، 1401ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیرکبیر، 1390ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، چاپ یازدهم، 1383ش.
- قزوینی، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، بیروت، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.
- گولد، جولیوس و دیگران، فرهنگ علوم اجتماعی، تهران، مازیار، 1376ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، دارالاحیاء التراث، بی‌جا، الطبعة الثالثة، 1403ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، 1378ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ سی و دوم، 1374ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، مثال‌های زیبای قرآن، قم، نسل جوان، ١٣٨٢ش.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بی‌جا، دار صادر، بی‌تا.