ماه رمضان در سیستان

ماه رمضان در سیستان؛ آداب و رسوم ماه رمضان در سیستان ایران.

ماه رمضان در سیستان، به‌عنوان ماه خدا از قداست ویژه‌ای برخوردار است و با آداب و رسوم ویژه از آن استقبال می‌شود. بیشتر آیین‌های رمضانی مردم سیستان امروز در ایران به‌ سال‌های آغازین ورود اسلام در منطقه و سیستان بر می‌گردد. مردم سیستان در کنار پرداختن به تذکیه نفس در این ماه، به‌ امور اجتماعی از جمله دست‌گیری از فقرا توجه ویژه دارند.

جایگاه ماه رمضان در فرهنگ سیستانی

ماه رمضان از نظر مردم سیستان، مهمان ارجمندی است که وارد خانه‌های آنها می‌شود و باید از آن با آغوش باز استقبال شود. مردم سیستان ماه رمضان را فرصتی بزرگ برای زدودن گناهان و پاکی روان می‌دانند. این مردم از مدت‌ها قبل برای استقبال از ماه رمضان آماده می‌شوند و آیین‌هایی را که از گذشتگان خود به‌ ارث برده‌اند، در این ماه اجرا می‌کنند. در سیستان دست‌گیری از فقرا در ماه رمضان، از اهمیت خاصی برخوردار است که طی آیین‌های متفاوت و نمادین انجام می‌شود. کارشناسان معتقدند که مردم سیستان بسیاری از ویژگی‌های شخصیتی دورۀ باستان مانند نوع‌دوستی، جوان‌مردی و رعایت حال همسایه را با پوشش مذهبی ادامه داده‌اند. برخی از آیین‌های سنتی مردم سیستان مانند «رمضونیکه»، «سحرخوانی»، «کیسۀ برکت» و همکاری با نیازمندان، با اندک تفاوت میان مردم بلوچ نیز رایج است. زنان سیستانی در برگزاری آیین‌های رمضانی نقش کلیدی دارند و مدیریت بیشتر امور در این ماه به‌ویژه تهیۀ غذاهای نذری، افطاری و سحری، بر عهدۀ زنان است.

استقبال از رمضان

1. تعیین زمان/ گاه‌شماری؛ تحقیقات نشان می‌دهد که مردم سیستان از دوران‌های دور گاه‌شماری مخصوص به‌خود را داشته‌اند که توسط آن، زمان‌ را تشخیص و فرارسیدن ایام آیین‌های ملی و مذهبی خود را تعیین می‌کردند. سیستان امروزی نیز گاه‌شماری قمری ویژه دارد که توسط آن حساب محرم، ماه رمضان و عید قربان را مشخص می‌کنند و در این گاه‌شماری از نام‌ ماه‌های استفاده می‌کنند که جز فرهنگ سیستانی منبع دیگری ندارد.

2. نظافت؛ مردم سیستان چند روز قبل از ماه رمضان به پاک‌کاری و غبارروبی منازل می‌پردازند. این مردم مساجد و مکان‌های مذهبی را غبارروبی کرده و در صورت لزوم فرش جدید برای آنها اهدا می‌کنند. این مردم با جامه‌های نو و تمیز به‌ استقبال رمضان می‌روند تا ظاهر و باطن آنها همسان شود.

3. نذر و حضور بر مزار گذشتگان؛ مردم سیستان در روز‌های پایانی شعبان غذای نذری می‌پزند و بر مزار گذشتگان حاضر می‌شوند و با خواندن دعا، برای آنها طلب آمرزش می‌کنند.

4. آماده‌سازی شیرینی و نان محلی؛ در برخی مناطق سیستان، زنان در روزهای پایانی شعبان، کلوچه‌های خرمایی و نان محلی برای طول ماه رمضان آماده می‌کنند تا در شب‌ها و روزهای ماه رمضان فرصت مناسب برای راز و نیاز داشته باشند.

5. رؤیت هلال؛ از دیر زمان مردم سیستان از رصدخانه برخوردار بوده و با رصد ماه و ستاره از حلول ماه با خبر می‌شدند؛ اما امروزه تیم‌های مشترک شیعه و سنی از طرف ستادهای استهلال وظیفۀ رویت هلال را بر عهده دارند.

آداب و رسوم

1. روزه‌داری؛ روزه‌داری در فرهنگ مردم سیستان از اهمیت خاصی برخوردار است و آن را اوج بندگی خداوند می‌دانند. مردم سیستان در گرمای 51 درجۀ فصل تابستان و بادهای فصلی نه‌تنها روزه را ترک نمی‌کنند بلکه آن را امتحانی از جانب خداوند دانسته و معتقدند که اجر بیشتری دارد.

2. افطاری؛ مردم سیستان از خوراکی‌ها و شیرینی‌های که برای سفرۀ افطاری خود تهیه کرده، برای فقرای همسایه می‌فرستند و آن را منبع خیر و برکت می‌دانند. در برخی مناطق، هر خانواده به‌قدر توان خوراکی برای افطاری نمازگزاران به مسجد می‌فرستند.

3. دید و بازدید و مهمان‌نوازی؛ مردم سیستان سر زدن به اقارب و دوستان، عیادت از افراد مسن و بیماران را در ماه رمضان بیشتر می‌کنند. در شب‌های رمضان به‌ویژه ایام سحری بزرگان محل فردی را مأمور می‌کنند تا اگر مهمانی وارد منطقۀ آنها شود، از آن پذیرایی کنند.

4. رمضونیکه؛ این مراسم از روزهای نخستین ماه رمضان تا شب 21 اجرا می‌شود. کارشناسان مهم‌ترین هدف فرهنگی این آیین نمایشی را زنده نگهداشتن سنت به‌جامانده از امام علی و کمک به مستمندان می‌دانند تا بتوانند همچون دیگران سفرۀ افطاری و سحری داشته باشند. طی این مراسم، تعدادی از جوانان و نوجوانان سیستانی با هدایت و راهنمایی بزرگان پس از افطار در خیابان‌ها، کوچه‌ها و میان روستاها می‌گردند و با خواندن ترانه‌هایی در مدح امام علی، شکوه و فضلیت ماه رمضان، جلو هر خانه که می‌رسند با فراخواندن نام صاحب‌خانه و دعای خیر برای اهل خانه، صاحب خانه در حد توان شیرینی، خرما، آرد، نان و پول نقد برای آنها اهدا کرده و در صورت تمایل به جمع آنها می‌پیوندد. این برنامه تا نیمه‌های شب ادامه پیدا کرده و در ختم، هدایا را به‌ ریش سفید یا معتمد راهنما می‌دهند تا در میان مستمندان تقسیم کند. خانواده‌ای که توان کمک ندارد، به نشانۀ روشنایی و آبادانی از پشت بام مخفیانه مقداری آب بر روی دستۀ رمضان‌خوان‌ها می‌ریزد و آنها هدف را درک کرده به طرف خانۀ دیگر می‌روند.

نمونۀ ترانه‌های رمضونیکه:

مَلمَل آورده ماه رِمَضو

روزه می‌گیره مَع خورد و کَلو

روزه می‌گیرِه لاغر مِشوِ

روزه مَخوار کافر مِشَوِ

رمضوالله الله رمضو

رمضوالله خوش ماه خدا

رمضو آمد مهمانش کنه

خروس یک ساله رَ قربانش کنه

خروس یک ساله که چیزی نمشه

گو و گوساله رَ قربانش کنه.

5. جولی‌کشی، از آغاز ماه رمضان، جوانان محل گروهی ‌را تشکیل می‌دهند و یکی از آنها به نام «جولی‌کش» کیسه‌ای را به‌ خود می‌بندد و در هنگام افطار دم در خانه‌ها رفته، برای نیازمندان کمک جمع‌آوری می‌کنند. تحقیقات نشان می‌دهد که خانواده‌های سیستانی در هر جا که مهاجرت کرده، این رسم را زنده نگه‌داشته‌اند.

6. ارَک‌بَرَک؛ مردم سیستان معتقدند، هر اجاق یا تنوری که خانواده در آن غذا می‌پزند، دود از آن بلند می‌شود و تا هر شعاعی که آن دود می‌رسد، صاحب خانه مکلف است که مقداری از غذای خود را برای سفرۀ افطاری یا سحری همسایۀ خود هدیه کند که در اصطلاح محلی به این سنت نمایشی «ارَک بَرَک» می‌گویند. تحقیقات نشان می‌دهد که امروزه در بسیار مناطق سیستان این آیین رایج است اما در برخی دیگر اینگونه تغییر شکل داده که هر خانواده به‌قرار توان چیزی را به مسجد می‌فرستند تا نمازگزاران روزۀ خود را افطار کنند.

7. سحری‌خوانی؛ در گذشته تشخیص زمان سحری برای مردم مشکل بود، روحانی یا بزرگ محل با استفاده از تجربیات خود و از طریق ستاره‌ها زمان سحر را تشخیص داده، با رفتن به پشت بام خانۀ خود و با خواندن قرآن یا اشعار محلی و مذهبی از جمله ‌اشعار خواجه عبدالله انصاری و بابا طاهر عریان، مردم را برای سحری از خواب بیدار می‌کردند. کسانی‌ که از خواب بیدار می‌شدند در جواب سحری‌خوان چنین جواب می‌داد: «ای غریبی که دلم را با سخن عشق آشنا کردی و مرا از من‌ بودن راها کردی. صدای گرمت را می‌شنوم و لبخندم را به تو هدیه می‌دهم که من منتظر را چون همیشه خوش‌حال کردی». در برخی روستاها شخصی با کوبیدن بر دهل در کوچه و پس‌کوچه‌ها، مردم را از خواب بیدار می‌کردند؛ اما در سال‌های اخیر با آمدن امکانات جدید، این رسم رو به‌فراموشی است.

8. احیای شب قدر؛ مردم سیستان در کنار اعمال ویژه شب‌های قدر، به‌مناسبت شهادت امام علی، مساجد، معابر و سر درِ خانه‌ها را سیاه پوش کرده و با پوشیدن لباس سیاه، به‌ عزاداری می‌پردازند.

9. برپایی نشست‌های مذهبی، ذکر مصیبت اهلبیت پیامبر و دوره‌های قرآنی از دیگر برنامه‌های رمضانی مردم به‌ویژه زنان سیستانی است.

10. سیتک‌خوانی؛ تحقیقات نشان می‌دهد که زنان و دختران سیستانی در شب‌های ماه رمضان دورهم جمع شده، ترانۀ سیتک با محتوای مذهبی می‌خوانند.

خوراک‌های رمضانی

مردم سیستان برای سفرۀ افطاری از شیرینی و کلوچۀ محلی استفاده می‌کنند. این مردم در ماه رمضان بیشتر از غذاهای آب‌دار مانند آب‌گوشت، کشک زرد، شلۀ زرد و حلیم «غلور» سیستانی استفاده می‌کنند. اگر ماه رمضان در فصل گرما باشد، غذاهای سرد مانند آب دوغ و خیار و کشک در سحری استفاده می‌کنند. همچنین مردم سیستان برای جلوگیری از افت قند خون از مربای محلی که از آلوی خشک، برگ زردآلو و دواهای محلی درست می‌شود در سحری می‌خورند. نان برک و شیر برنج نیز در سفرۀ افطاری مردم سیستان طرف‌دارانی دارد.

پایان رمضان

در روز‌های پایانی ماه رمضان زنان با پختن شیرینی‌های محلی برای استقبال از عید فطر و پذیرایی از مهمانان آماده می‌شوند و برای اعضای خانواده لباس نو درست می‌کنند. کیسۀ برکت یکی از آیین‌های مردم سیستان است برای جمع‌آوری فطره و کمک‌های روز عید آماده می‌شود. مردم سیستان به‌شکرانۀ یک ماه روزه‌داری و بندگی، بعد از ادای نماز عید در روز اول، سه روز عید را با دید و بازدید و اجرای برنامه‌های شاد همره با ترانه‌های محلی تجلیل می‌کنند.

امتیازات ماه رمضان در سیستان

از نظر کارشناسان، مردم سیستان با تلفیق ویژگی‌های شخصیتی با آموزه‌های دینی مذهبی توانسته‌اند که در زنده نگهداشتن فرهنگ اسلامی و انتقال آن به نسل‌های بعدی، دست‌گیری از نیازمندان؛ تقویت هم‌دلی، نوع‌دوستی و هم‌زیستی در جامعه و نهادینه کردن اهمیت ماه رمضان و روزه‌داری، نقش عالی را ایفا کنند. از طرفی آیین‌های رمضانی رایج در سیستان می‌تواند گردشگری مذهبی و فرهنگی را در مناطق سیستان تقویت کند.

منابع

• «آیینهای ماه رمضان در سیستان و بلوچستان»، وبسایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 1 شهریور 1389ش.
• «آداب و رسوم مردم سیستان و بلوچستان در ماه مبارک رمضان، از سنت سحرخوانی تا نماز تروایح»، وب‌سایت مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تاریخ بازدید: 13 مرداد 1403ش.
• «آداب‌ورسوم ماه رمضان در پایتخت وحدت ایران اسلامی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1400ش.
• «آداب ماه رمضان در جنوب سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1400ش.
• ابراهیمی، محمدعلی، «آیین‌های ویژه ماه مبارک رمضان در استان سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت سازمان میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان، تاریخ بازدید: 11 مرداد 1403ش.
• «اعزام پنج تیم برای رصد استهلال ماه شوال در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 31 فروردین 1402ش.
• بلوچ‌زهی، محمد، «آداب و رسوم مردم بلوچستان در ماه مبارک رمضان»، وبسایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 23 اردیبهشت 1403ش.
• «حال و هوای عید فطر در سیستان و بلوچستان / از برپایی جشن حنابندان تا دوختن کسیه برکت برای کمک نیازمندان»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 13 خرداد 1398ش.
• «دو آیین کمرنگ‌شدۀ سیستان و بلوچستان در ماه رمضان»، وبسایت خبربان، تاریخ درج مطلب: 24 فروردین 1402ش.
• «رمضونیکه و ارک برک تجلی فرهنگ نوعدوستی خطه سیستان»، مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 25 اردیبهشت 1398ش.
• «سحرخوانی آیین هزار ساله مردم سیستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 31 خرداد 1394ش.
• «سنت‌های ضیافت الهی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 29 اردیبهشت 1397ش.
• «سنت‌های رمضانی در سیستان»، وب‌سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 14 خرداد 1394ش.
• «سنت‌های عید فطر در سیستان و بلوچستان»، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران- تهران، تاریخ درج مطلب: 24 اردیبهشت 1397ش.
• «کمک به نیازمندان رسم دیرینه مردم سیستان در رمضان/ رمضونیکه اشعار مهربانی بزرگترها در لحظه افطار»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 13 اردیبهشت 1399ش.
• «مردم سیستان و بلوچستان روزه را به بهانۀ گرما ترک نمی کنیم»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 8 خرداد 1396ش.
• «نگاهی به موسیقی سیستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 19 اسفند 1396ش.