مهر و قهر
مهر و قهر؛ زمینه‌های برقراری یا خدشه‌دار شدن دوستی انسان با دیگری.
مهر و قهر، از حالات سرشتیِ انسان است که در سبک زندگی همواره اثر می‌گذارد. رفتارهای آدمی در زندگی فردی و اجتماعی، مبتنی بر مهر و قهر است و این دو نقش حیاتی در تربیت انسان و رشد و تعالی او دارند.
مفهوم‌شناسی
مهر در لغت به‌معنای رحم، شفقت و محبت بوده[۱] و در اصطلاح به‌معنای محبت‌کردن به چیزی یا کسی که انسان آن را دوست دارد، آمده است. مهر از جمله مفاهیم کلی است که رأفت، رحمت، عفو، محبت و تولی از جمله مصادیق آن به‌شمار می‌روند.[۲] تولی نقطۀ مقابل تبری است به‌معنای کسی را دوست و سرپرست قرار دادن و پیروی کردن[۳] و در اصطلاح، دوستی با دوستان خدا، پیامبران، اهل‌بیت و مؤمنان است.[۴] در مقابل مهر، قهر قرار دارد که در لغت به‌معنای خشم و غضب بوده و در اصطلاح به‌معنای خدشه‌دار‌شدن دوستی است.[۵] از جمله مصادیق مهم قهر، تبری به‌معنای بیزاری از دشمنان است. هدف از تبری مشخص‌شدن دوست و دشمن است. مشخص‌کردن مرزهای عقیدتی از اصول اسلام محسوب می‌شود.[۶]
تقدم مهر بر قهر
خداوند، جهان را بر پایۀ مهر و رحمت آفریده و قهر، امری عارضی در شرایط خاص است. از این منظر، حتی قهر نیز جلوه‌ای از مهر است؛ اگر مستکبرین با جنگ سرجای خود بنشینند، این جنگ، رحمت است در حق امتی که به آنها ظلم شده است. همچنین توبیخ افراد فاسد در جامعه، مصداق مهر است هم در حق فرد فاسق از آن جهت که کمتر گناه می‌کند و هم در حق سایر افراد جامعه که از شر فسق و فجور این دسته از افراد در امان خواهند ماند. دین اسلام، در روابط فردی و اجتماعی نیز، اصل را بر رحمت گذاشته و از افراد خواسته که نسبت به یکدیگر مهر بورزند و از خطاهای هم چشم‌پوشی کنند، حتی آنجا که عدالت حکم بر قهر می‌کند؛ به‌عنوان مثال در امر قصاص کسی که به‌صورت عمد دیگری را به قتل رسانده است، اگرچه اولیای دم حقِ قصاص دارند، اسلام با حفظ این حق و به اقتضای مهر، از اولیای دم درخواستِ گذشت می‌کند.[۷]
مهر و قهر در سبک زندگی اسلامی
مهر و قهر در سبک زندگی مسلمانان، ناظر به تَولّی دوستان خدا و تبرّی از دشمنان خدا است. حب و بغض ایمانی در تنظیم رفتارها، نگرش‌ها و گرایش‌های درونی، اثرگذار بوده و آدمی را به‌سوی توحید سوق می‌دهد.[۸] در سبک زندگی اسلامی، به نقش ایمان، تعهد و محبت، توجه ویژه‌ای می‌شود[۹] و گروه‌های مرجع در جامعۀ مسلمان بر اساس آن شکل می‌گیرد.[۱۰] مهر و قهر در سبک زندگی مسلمانان دارای ویژگی‌های زیر است:
الف) خدامحوری؛ در سبک زندگی مؤمنانه، خدامحوری شرط اول مهرورزی و دوستی است.[۱۱]
ب) ارتباط ایمانی؛ مبنای روابط محبت‌آمیز مؤمنان،اعتماد متقابل بوده و افراد بر اساس آن، درصدد برطرف‌کردن گرفتاری یکدیگر برمی‌آیند.[۱۲] با اتحاد و همدلی ایمای، جامعه به سمت کمال حرکت می‌کند.[۱۳]
ج) تحکیم بنیان خانواده؛ ارتباط با پدر و مادر، همسر و فرزندان از جمله لایه‌های مهم ارتباط انسان مسلمان در نظام مهر و قهر است؛ البته این ارتباط، فطری بوده و همۀ انسان‌ها این احساس را به خانواده دارند، اما در دین اسلام برای این نظام فطری، حقوق و احکام تشریعی در نظر گرفته شده است.[۱۴] پیامبر اسلام نیز بهشت را در گرو مهرورزی به پدر و مادر، بیان می‌کند.[۱۵]
د) صله‌رحم؛ با پیشرفت و تقویت واحدهای کوچک اجتماعی، جامعه نیز سامان می‌یابد.[۱۶] از این‌رو در اسلام به صله‌رحم تأکید شده و قطع‌رحم زمینه‌ساز سلب رحمت، نصرت و نازل‌کردن عذاب خداوند معرفی شده است.[۱۷]
ه) همسایه‌داری؛ از جمله قواعد مهر و قهر، حفظ حرمت همسایه است. برخی از نمودهای مهر در حق همسایه عبارت‌اند از: حفظ آبروی او؛ احترام گذاشتن به او؛ یاری‌کردن در زمان ضایع‌شدن حقوق او؛ عیب‌پوشی؛ نصیحت‌کردن؛ حل‌کردن مشکلات؛ گذشت نسبت به اشتباه‌ها و گناهان او؛ با بزرگواری و خوبی با او برخورد کردن.[۱۸]
اظهار مهر
مهرورزی و اظهار آن، از جمله عوامل مؤثر در تربیت است؛ به‌ویژه در تقویت روابط زوجین، علاوه بر وجود علاقۀ قلبی، ابراز علاقه، از اهمیت به‌سزایی برخوردار است و در بین دوستان نیز، موجب تداوم دوستی و افزایش محبت می‌شود.[۱۹] اظهار مهر همچنین موجب اطمینان‌بخشی به طرف مقابل،[۲۰] تسخیر دل‌ها[۲۱] و جلب محبت[۲۲] می‌شود.
انواع مهرورزی
الف) مهرورزی پسندیده؛ مانند دوستی خداوند، پیشوایان دین، پدر و مادر، خانواده و دوستان؛
ب) مهرورزی ناپسند؛ مانند محبت به کسی که دوست دارد ستایش شود، حب شیطان، دوست داشتن ترویج فحشا، دوست‌داشتن نامحرم از روی شهوت.[۲۳]
شیوه‌های مهرورزی
در آداب معاشرت دینی به شیوه‌های مهرورزی توجه شده است؛ برخی از این شیوه‌ها عبارت‌اند از:
1. ابراز علاقۀ زبانی؛
2. هدیه‌دادن؛
3. نوازش کردن؛
4. احترام کردن.[۲۴]
اظهار قهر
قهر در سبک زندگی اسلامی و به‌ویژه میان اعضای خانواده و یا دوستان و برادران دینی، روشی نکوهیده برای تخلیۀ ناراحتی و هیجان منفی است. وجه ناشایست بودن این الگوی رفتار در زمان ناراحتی، حالت انفعالی و ناتوانی در انتخاب تصمیم و روش درست است؛[۲۵] اما قهرکردن در همۀ موارد نکوهیده نبوده و گاهی لازمۀ برگشت آرامش به زندگی است. از این رو پژوهشگران قهر را بر دو قسم تقسیم می‌کنند:
الف) قهر ارزشی یا تربیتی با هدف تربیت افراد و بازداشتن آنها از بدی‌ها؛[۲۶] مانند قهر کوتاه مدت با کودک خطاکار برای اصلاح رفتار اشتباه او یا قهر در بستر با همسر برای گوشزد‌کردن برخی رفتارهای ناپسند وی؛ در قرآن از این نوع قهر با نام «هَجر» یاد شده است.[۲۷] همچنین قرآن از قهر اجتماعی با نام «اِعراض» یاد کرده که ناظر به طرد و اعراض از افراد خطاکار در جامعه است.[۲۸] کاربرد این قسم از قهر در روابط اجتماعی برای تربیت افراد بزه‌کار، مبارزه با فاسدان، افراد معاند و قانون‌شکن است. اگر در جامعه با افرادی که به حقوق و اموال مردم تعرض می‌کنند، با نرمی و مصالحه برخورد شود، ناامنی، فساد و تباهی جامعه را فرا خواهد گرفت.[۲۹]
ب) قهر ضد ارزشی؛ این قسم از قهر به دلیل ضد تربیتی بودن آن و ضررهای معنوی که به دنبال دارد، مورد نکوهش واقع شده است. بر اساس آموزه‌های دینی، قطع ارتباط به‌ویژه در میان خویشان و دوستان زشت شمرده شده و بر صله‌رحم و زدودن کینه‌ها از دل، تأکید شده است.[۳۰] در آموزه‌های دینی برای این نوع قهر، پیامدهایی مانند خسران دنیا و آخرت،[۳۱] خروج از اسلام[۳۲] و عدم قبولی اعمال[۳۳] بیان شده است.
چالش‌ها
افراط در محبت‌کردن نه‌تنها سبب افزایش علاقه بین افراد نمی‌شود، بلکه در مواردی خسارت‌های روحی و جسمی را به دنبال دارد. افراط و تفریط در محبت موجب دلزدگی، سرخوردگی، بالا رفتن توقع دیگران از فرد، افسردگی، شکست‌های فردی و اجتماعی، شکایت از خود و دائم خود را مقصر دانستن می‌شود. از این‌رو، در مهرورزی نیز به رعایت تعادل سفارش شده است.[۳۴] قهر کردن‌های بسیار نیز می‌تواند به کم‌حوصلگی، بی‌ارزش‌شدن رابطه، استرس و افسردگی، تضعیف اعتمادبه‌نفس و از دست‌دادن دوستان و آشنایان بینجامد. صاحب‌نظران برای برون‌رفت از این چالش‌ها، موارد زیر را مورد توجه قرار داده‌اند:
1. بالابردن قوۀ شناخت خود نسبت به سایر عوامل تنبیه و اینکه قهرکردن تنها راه چاره نیست؛
2. تقویت مهارت‌های کلامی و بالابردن اعتماد به نفس؛
3. از بین‌بردن کدورت از دل؛
4. دور ریختن افکار منفی و بیان علت ناراحتی به طرف مقابل؛
5. عدم پذیرش زودهنگام عذرخواهی فرزند توسط والدین، با هدف پیشگیری از تکرار رفتار غلط کودک.[۳۵]
امر به معروف و نهی از منکر
پایۀ احکام تأدیبی و جزایی در اسلام، مهر و محبت بوده و در امر به معروف و نهی از منکر تجلی پیدا کرده است؛ برای مثال، مرتبۀ نخست آن، تذکر زبانی از روی مهر و با آرامش است، تا در صورت ترک معصیت با تذکر زبانی نوبت به مرتبۀ عملی و غضب نرسد. همانگونه که رحمت خداوند متعال همه چیز را در برگرفته و بر غضب او پیشی گرفته، انسان مؤمن نیز برای هدایت فرد خطاکار به تبعیت از پروردگار خود، ابتدا با رأفت و مهربانی رفتار می‌کند و در صورت نپذیرفتن مانند پدری دلسوز که سعی در هدایت فرزند خود دارد تا او را به مسیر حق هدایت کند، بر او سخت می‌گیرد.[۳۶]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ مقایسه.
- ↑ عظیمی و دیگران، مهر و قهر در اسلام: گفت‌وگو با استاد محمدرضا عابدینی، 1401ش، ص18.
- ↑ شعرانی، نثر طوبی، 1398ق، ج۲، ص۵۸۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 1393ق، ج۵، ص۱۹۶.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ قهر.
- ↑ عظیمی و دیگران، مهر و قهر در اسلام: گفت‌وگو با استاد محمدرضا عابدینی، 1401ش، ص19.
- ↑ «مهر یا قهر؟»، وبسایت راسخون.
- ↑ عظیمی و دیگران، مهر و قهر در اسلام: گفت‌وگو با استاد محمدرضا عابدینی، 1401ش، ص11-12.
- ↑ «توجه به سبک زندگی ایرانی- اسلامی و نقد سبک زندگی غربی»، وبسایت مرکز پژوهش‌های صدا و سیما.
- ↑ سورۀ دخان، آیۀ 38-39.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 257.
- ↑ سورۀ روم، آیۀ 21.
- ↑ عظیمی و دیگران، مهر و قهر در اسلام: گفت‌وگو با استاد محمدرضا عابدینی، 1401ش، ص31.
- ↑ عظیمی و دیگران، مهر و قهر در اسلام: گفت‌وگو با استاد محمدرضا عابدینی، 1402ش، ص48.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1404ق، ج74، ص60.
- ↑ «اهمیت صله‌رحم در اسلام»، وبسایت دفتر نشر فرهنگ معارف اسلامی مسجد هدایت.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1404ق، ج74، ص114.
- ↑ ابن‌بابویه، من لايحضره الفقيه، 1413ق، ج2، ص623.
- ↑ حسین‌زاده، همسران سازگار: راهکارهای سازگاری، 1396ش، ص188.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، 1409ق، ج12، ص54.
- ↑ کلینی، الکافی، 1365ق، ج5، ص569.
- ↑ سورۀ روم، آیۀ 21.
- ↑ . شمسی، «مهر و قهر از دیدگاه قرآن و نقش آن در تربیت»، وبسایت کتابخانۀ آیت‌الله بروجردی.
- ↑ سبحانی‌نیا، «مهرورزی»، وبسایت حوزه نت.
- ↑ «دانلود مقاله قهر یا آشتی»، وبسایت مگ ایرانز.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص16.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 34.
- ↑ سورۀ توبه، آیۀ 90-93.
- ↑ «مهر یا قهر؟»، وبسایت راسخون.
- ↑ «قهر خروج از سنت مسلمانی»، وبسایت کیهان.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 27.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، 1409ق، ج12،ص262.
- ↑ سورۀ مائده، آیۀ 27.
- ↑ «چوب حراج به ابراز علاقه و محبت کردن به دیگران نزنید»، وبسایت آفتاب نیوز.
- ↑ «قهر کردن نشانۀ چیست؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «امر به معروف و نهی از منکر بر پایه محبت خدا»، وبسایت دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی، من لا يحضره الفقيه، قم، بی‌نا، 1413ق.
- «امر به معروف و نهی از منکر بر پایه محبت خدا»، وبسایت دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت، تاریخ درج مطلب: 6 آذر 1402ش.
- «اهمیت صله رحم در اسلام»، وبسایت دفتر نشر فرهنگ معارف اسلامی مسجد هدایت، تاریخ درج مطلب: 6 آبان 1401ش.
- «توجه به سبک زندگی ایرانی- اسلامی و نقد سبک زندگی غربی»، وبسایت مرکز پژوهش‌های صدا و سیما، تاریخ بازدید: 4 آذر 1402ش.
- «چوب حراج به ابراز علاقه و محبت‌کردن به دیگران نزنید»، وبسایت آفتاب نیوز، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1400ش.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل‌البیت، 1409ق.
- حسین‌زاده، علی، همسران سازگار: راهکارهای سازگاری، قم، مؤسسۀ آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1396ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وبسایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 22 آبان 1402ش.
- سبحانی‌نیا، محمد، «مهرورزی»، وبسایت حوزه نت، تاریخ بازدید: 6 آذر 1402ش.
- شعرانی، ابوالحسن، نثر طوبی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1398ق.
- شمسی، همت، «مهر و قهر از دیدگاه قرآن و نقش آن در تربیت»، وبسایت کتابخانۀ آیت‌الله بروجردی، تاریخ بازدید: 4 آذر 1402ش.
- طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، بیروت، اعلمی، 1393ق.
- عظیمی، خدابخش و دیگران، مهر و قهر در اسلام: گفتگو با استاد محمدرضا عابدینی، تهران، کانون اندیشۀ جوان، 1401ش.
- «قهر خروج از سنت مسلمانی»، وبسایت روزنامۀ کیهان، تاریخ درج مطلب: 18 اسفند 1393ش.
- «قهر کردن نشانۀ چیست؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1395ش.
- «قهر یا آشتی»، وبسایت مگ‌ایرانز، تاریخ بازدید: 25 آبان1402ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، 1365ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، بیروت، مؤسسۀ الوفا، 1404ق.
- «مهر یا قهر»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 26 دی 1390ش.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسۀ آل البیت، 1408ق.
- ورام، مسعود بن عيسى، مجموعة ورّام، قم، بی‌نا، 1410ق.
علی بیرانوند