زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی

زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی؛ فعالیت و مشارکت بانوان در شبکه‌های اجتماعی مجازی.

امروزه استفاده از فضای اجتماعی مجازی، امکان تعامل بیشتر را برای بانوان فراهم آورده و آنها به‌راحتی در هر مکان و زمانی می‌توانند از شبکه‌های اجتماعی با اهداف گوناگون بهره بگیرند. علاوه بر پیامدهای مثبتی که مشارکت زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی برای آنها به‌دنبال دارد، استفادۀ افراطی از این فضا پیامدهای منفی متعددی را برای آنها به‌دنبال داشته و به‌ویژه تأثیر مخربی بر بنیان خانواده و سلامتی جسمی و روحی زنان و امنیت اجتماعی آنها می‌گذارد.

مفهوم‌شناسی

شبکه‌هاي اجتماعی مجازي، از فناوري‌هاي ارتباطی نوین است که در آن اطلاعات متعددی در حوزه‌هاي اقتصادي، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در فضاي مجازی میان کاربران رد و بدل می‌شود.^[۱] شبکه اجتماعی در اینترنت شامل مجموعه‌ای از رسانه‌های مجازی مانند فیسبوک، اینستاگرام و تلگرام است که کاربران به‌واسطۀ آنها علاقه‌مندي‌ها، افکار، فعالیت‌ها، اعتقادات، اطلاعات و دانش علمی خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارند. این شبکه‌ها امکان ایجاد ارتباطات جمعی و میان فردي، تشکیل اجتماعات مجازي، اطلاع‌رسانی، تبادل اطلاعات و نظرات را برای افراد فراهم می‌کنند.^[۲]

تاریخچه

شبکه‌هاي اجتماعی مجازي در اواخر دهۀ 1990‌م در جهان ظهور پیدا کرد و روند تکاملی خود را تا امروز طی کرده است. به‌واسطۀ این شبکه‌ها امکان برقراري ارتباط سریع، هم‌زمان یا غیرهمزمان برای افراد در سراسر دنیا فراهم می‌شود. با ظهور تکنولوژی ارتباطی نسل سوم اینترنت ^[۳] و رشد آن بسیاری از ابزارهای ارتباطی مانند گوشی‌های هوشمند، لب‌تاپ و تبلت نیز پیشرفت کرده و توانایی وصل شدن به اینترنت را پیدا کردند. ^[۴] این امر موجب افزایش دسترسی عموم به فضای مجازی شد. در دهه‌های اخیر عمومی شدن دسترسی به شبکه‌هاي اجتماعی مجازي و افزایش تصاعدي نفوذ اینترنت، سبب توجه ویژۀ کاربران زن به این فضا شد.^[۵] امروزه با گسترش تعداد رایانه، لب‌تاپ، تبلت و گوشی در خانواده‌ها مردان، زنان و حتی فرزندان به‌راحتی به شبکه‌های اجتماعی مجازی دسترسی پیدا کرده و محتوای مورد نظر خود را دریافت می‌کنند.^[۶]

دیدگاه‌ها دربارۀ حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی

شبکه‌های اجتماعی به‌دلیل رشد روز افزون تعداد اعضا و تأثیرگذاري شبکه‌های اجتماعی مجازی بر فضاي واقعی اهمیت بسزایی در زندگی روزمرۀ افراد داشته‌اند. طبق آمار در سراسر جهان به‌طور متوسط از هر 10 نفر کاربر اینترنت، شش نفر از شبکه‌هاي اجتماعی بازدید می‌کنند.^[۷] استقبال زنان ایرانی از شبکه‌های اجتماعی مجازی نیز افزایش فزاینده‌ای داشته است، که این حضور و کنشگری، سه دیدگاه کلی متمایز را به دنبال داشته است:

دیدگاه افراطی: برخی معتقدند حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی، به‌معنای امكان فعالیت زنـان بـدون محـدوديت زمـاني و مكاني در سایت‌ها و رسانه‌های مجازی است که امکان دسترسی به حوزة عمومي و خصوصی مربوط به فرد را فراهم می‌کند. آنها با مشارکت در این شبکه‌های اجتماعی مجازی و با بیان ديدگاه‌ها و دريافت دیدگاه‌های دیگر به تبادل آرا با یکدیگر مي‌پردازند.^[۸]
دیدگاه تفریطی: برخی دیگر در رابطه با حضور و فعالیت زنان در شبکه‌های اجتماعی مخالف بوده و این کار را برای بانوان منع کرده‌اند. به عقیدۀ آنها حضور بانوان در این فضا، سبب انحراف اجتماعی زنان می‌شود.^[۹]
دیدگاه متعادل: برخی دیگر معتقدند استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی یک فرصت است که اگر به‌صورت مدیریت شده از آن استفاده شود، سبب پیشرفت و ترقی افراد می‌شود. همچنین در شبکه‌های اجتماعی مجازی لازم است امنیت روانی و ذهنی افراد نیز حفظ شود.^[۱۰]

عوامل مؤثر بر حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی

عوامل متعددی بر میزان حضور بانوان در شبکه‌های اجتماعی مجازی مؤثر است که برخی از آنها عبارت‌اند از:

میزان آگاهی کاربران زن در مورد شبکه‌هاي اجتماعی؛
میزان سهولت دسترسی به اینترنت؛
نوع دیدگاه زنان به شبکه‌هاي اجتماعی مجازي؛
خودابرازي؛^[۱۱]
رسوخ سبک زندگی مدرن و گسترش شهر‌نشینی؛
ترویج فرهنگ استفاده از شبکه‌های مجازی در خانواده و اجتماع.
دسترسی عموم زنان به گوشی هوشمند؛^[۱۲]
استفاده از فضای مجازی برای معرفی هر نوع کالا، خدمات، مد، پوشش و آرایش؛
فراهم ساختن تریبون برای خانم‌ها؛
تسهیل برخی از نیازمندی‌های زندگی مانند خرید آنلاین؛
فراهم ساختن زمینه برای تفریح و سرگرمی.^[۱۳]

میزان حضور بانوان مسلمان در فضای مجازی

کارشناسان معتقدند اگرچه امروزه فعالیت بانوان در شبکه‌های مجازی رشد چشمگیری داشته؛ اما بررسی‌ها نشان داده تعداد بسیار کمی از زنان مسلمان و شیعۀ ایرانی، عرب و اروپایی در این فضا به‌صورت فعال حضور دارند. نقش‌آفرینی بانوان مسلمان با تبلیغ دین و سبک زندگی اسلامی در این عرصه می‌تواند علاوه بر آشنایی سایر افراد جهان با این موضوع، اسباب تغییر بسیاری را در ساختار آن جوامع فراهم کند.^[۱۴]

كاركردها

کارشناسان رسانه معتقدند شبکه‌های اجتماعی مجازی به‌عنوان يك رسانۀ نوين ارتباطي ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی دارد و نقش مهمی در زندگی فردی و اجتماعی زنان دارد.^[۱۵] شبکه اجتماعی مجازی این فرصت را فراهم می‌آورد که بسیاری از کاربران براي حفظ روابط اجتماعی و پیدا کردن دوستان جدید در این فضا به تغییر و تکامل سایت‌ها بپردازند و زمینۀ عضویت، فعالیت و مشارکت هدفمند افراد را در این فضا فراهم آورند.^[۱۶] از جمله کارکردهای حضور و فعالیت زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی عبارت‌اند از:

فراهم ساختن بستر آگاهی‌دهنده به فرد؛^[۱۷]
تقویت حس استقلال در زنان:
افزایش اعتماد به نفس در بانوان:
انعكاس رويداد‌هاي زندگي:
كاهش انزواي اجتماعي بانوان؛
افزیش مشارکت و تحرک اجتماعی آنها:
تغيير باور‌ها و انديشه‌هاي عامیانه در زنان؛
افزایش آگاهی زنان نسبت به حقوق فردی و اجتماعی خود؛
عضویت زنان در جامعۀ اطلاعاتی؛^[۱۸]
دستيابي بيشـتر به دانش و فناوری روز دنیا؛ ^[۱۹]
ایجاد و افزایش فرصـت‌هـاي اقتصـادي و اجتماعي برای زنان؛
تبادل حجم بالای اطلاعاتی؛ ^[۲۰]
توانمند‌سازی بانوان و شکوفا کردن استعدادهای آنها؛^[۲۱]
انتشار دانش: این فضا به زنان فعال در حوزه‌های علمی و پژوهشی کمک می‌کند تا به دانش و علم گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف دسترسی داشته باشند. از طرفی انتشار دانش از طريق فضاي مجازي امكان دسترسي ارزان و آسان را در مقياس انبوه برای کاربران فـراهم مـي‌سـازد.^[۲۲]
دوره‌هـاي آمـوزش الكترونيكـي: آمـوزش از راه دور سبب بالارفتن سطح دانسته‌هاي بانوان در زمينه‌هـاي گونـاگون علمـي، فرهنگـي، اقتصـادي و سياسي می‌شود.^[۲۳]
کمک به فعالیت بانوان در عرصۀ تجـارت الكترونيكـي: در این فضا فرصـت‌هـاي اقتصادي جديدي پيش‌روي بانوان قرار می‌گیرد و در استقلال مالی بانوان و بهبود وضعیت اقتصادی خانواده نیز مؤثر است.^[۲۴]
افزایش امکان دورکاری و کار در منزل برای بانوان: شبکه‌های اجتماعی مجازی فرصت اشتغال‌زایی و تبلیغ کالا را به‌صورت مجازی و دورکاری برای بانوان فراهم می‌کند تا در کنار انجام وظایف مختلف مانند خانه‌داری، نقش مادری و همسر‌داری به کسب درآمد نیز بپردازند. ^[۲۵]

همچنین مشارکت زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی، امکان تعاملات بانوان با عقايد مشابه در سراسر دنیا را فراهم کرده و سبب تبادل اطلاعاتی و اعتقادی بیشتری میان کاربران می‌شود. بانوان در این فضا با افرادي مشابه خود، به تعامل، بحث و گفتگو پرداخته و راه‌حل‌هايي جهت رفع مشكلات خود دریافت می‌کنند.^[۲۶]

پیامدهای منفی

در عصر حاضر با گسترش چشم‌گير ارتباطات و توسـعة بـي‌سـابقه فناوري‌هاي نوين ارتبـاطي، شیوه‌های ارتباطی افراد جامعه نیز دچار تغییرات عمده‌ای شده است؛ اما این تغییر آسیب‌هایی را برای افراد، خانواده و جامعه به دنبال دارد. ^[۲۷] امروزه فعالیت و مشارکت بانوان در شبکه‌های اجتماعی مجازی روز به روز در حال گسترش است به‌طوری که در هر خانواده حداقل یک نفر کاربر این شبکه‌ها هستند. به‌همین منظور شبکه‌های اجتماعی به اولویت اصلی روابط خانوادگی و دوستانه تبدیل شده‌اند.^[۲۸] کارشناسان معتقدند رسانه‌های جمعی علاوه بر اینکه به اجتمـاعي كـردن و شكل دادن شخصيت افراد جامعه کمک می‌کند، مي‌توانند هنجارهاي اجتماعي را تقويت يا تضعيف كنند.^[۲۹] از جمله پیامدهای منفی حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی عبارت‌اند از:

خیانت خزنده و نامحسوس در زندگی مشترک؛
تهدید حریم زناشویی؛
فردی شدن زندگی زوجین؛ ^[۳۰]
تغيير در شيوه و سبک زندگي سنتی و اصیل ایرانی؛^[۳۱]
تأثیر منفی بر روش تربیتی والدین در رابطه با فرزندان؛
تأثیر مخرب بر روابط خانوادگی؛
اشتراک‌گذاری حریم خصوصی و زندگی شخصی با کاربران فضای مجازی؛
اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی.^[۳۲]

از دیگر پیامدهای منفی این فضا استفاده از آن در جهت شکل‌گیری جنبش‌های اعتراضی در ایران بود که به ایجاد اخلال در امنیت و نظم عمومی جامعه منجر شد. در شکل‌گیری و گسترش اغتشاشات و اعتراضات سال‌های اخیر شبکه‌های اجتماعی مجازی نقش بسزایی داشته‌اند. بسیاری از افراد سودجو و معاند با استفادۀ ناصحیح از این فضا و با ترغیب افراد ناآگاه، آشــوب‌هــای زیادی را در کشور ایجاد کردند. استفاده از این فضا سبب ایجاد روند جدیدی در اجرا و سازمان‌دهی اعتراضات اجتماعی شد. شبکه‌های اجتماعی در هنجارشکنی، سازمان‌دهی و واکنش میدانی بر جنبش‌های اعتراضی و اغتشاشات در کشور تأثیر‌گذار بود.^[۳۳]

راهکارهای مقابله با اثرات منفی شبکه‌های مجازی

از جمله راهکارهای مهم برای مقابله با تأثیرات منفی حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی، مدیریت زمان برای استفاده از این فضا است. این امر سبب می‌شود تا بانوان زمان بیشتری را برای بودن در کانون خانواده اختصاص دهند. همچنین ایجاد تعادل در تعاملات حقیقی و مجازی نیز یکی دیگر از راهکارهای کنترل استفادۀ افراطی از این فضا است.^[۳۴] گسترش شبکه‌های اجتماعی آنلاین، درک پیامدهای دوسویه بر زندگی مشترک را همانند سایر بسترهای تعاملی دور از ذهن نمی‌سازد. مدیریت پیامدهای منفی حضور در شبکه‌های اجتماعی آنلاین و تقویت سویۀ مثبت کارایی آن امری ضروری است که باید توسط رسانۀ ملی و مجازی صورت گیرد.^[۳۵] بالا بردن سواد رسانه‌ای برای استفادۀ صحیح از شبکه‌های اجتماعی مجازی و همچنین آموزش و یادگیری نحوۀ رفتار و تعامل با شبکه‌های اجتماعی مجازی توسط بانوان از دیگر راهکارهای استفاده بهینه از این فضا است. ^[۳۶] اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازي مناسب در رابطه با استفادۀ صحیح و مؤثر و کاربردی برای بهبود و ترقی زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی از دیگر راهکارهای مؤثر در این رابطه است.^[۳۷]

پانویس

منابع

«بررسی فعالیت زنان مسلمان در فضای مجازی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد 1400ش.
«تأکیدات مهم رهبری درباره مدیریت فضای مجازی چیست»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 4 فروردین 1400ش.
حمایت‌خواه، مجتبی، «تأثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر انحرافات اجتماعی زنان»، نشریۀ انتظام اجتماعی، شمارۀ 1، 1400ش.
صرامی، آمنه، «تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر خانواده از بعد مثبت و منفی»، وب‌سایت چطور، تاریخ درج مطلب: دی 1400ش
مجیدی قهرودی، نسیم و آذری، فاطمه، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، پژوهش‌نامۀ زنان، شمارۀ 2، 1389ش.
نیرومند، لیلا و ذهابی، شایسته، «بررسی عوامل مؤثر بر میزان حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی مورد مطالعه: زنان ساکن شهر تهران»، نشریۀ مطالعات رسانه‌ای، شمارۀ 28، 1394ش.
هرسیج، حسین و ربیعی‌نیا، بهمن، «الگوی شکل‌گیری جنبش‌های اعتراضی با تأکید بر نقش شبکه‌های اجتماعی مجازی»، نشریۀ جامعه‌شناسی کاربردی، شمارۀ 3، 1402ش.
یاراحمدی، سعید و همکاران، «پیامدهای حضور در شبکه‌های اجتماعی آنلاین بر زندگی زوجین مطالعۀ کیفی»، نشریۀ آموزش بهداشت و ارتقای سلامت ایران، شمارۀ 1، 1398ش.

[1] . نیرومند و ذهابی، «بررسی عوامل مؤثر بر میزان حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی مورد مطالعه: زنان ساکن شهر تهران»، 1394ش، ص64-65.

[2] . نیرومند و ذهابی، «بررسی عوامل مؤثر بر میزان حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی مورد مطالعه: زنان ساکن شهر تهران»، 1394ش، ص53-55.

[3] . نیرومند و ذهابی، «بررسی عوامل مؤثر بر میزان حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی مورد مطالعه: زنان ساکن شهر تهران»، 1394ش، ص53-55.

[4] . «بررسی فعالیت زنان مسلمان در فضای مجازی»، خبرگزاری مهر.

[5] . نیرومند و ذهابی، «بررسی عوامل مؤثر بر میزان حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی مورد مطالعه: زنان ساکن شهر تهران»، 1394ش، ص53-55.

[6] . «بررسی فعالیت زنان مسلمان در فضای مجازی»، خبرگزاری مهر.

[7] . نیرومند و ذهابی، «بررسی عوامل مؤثر بر میزان حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی مورد مطالعه: زنان ساکن شهر تهران»، 1394ش، ص53-55.

[8] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص88.

[9] . حمایت‌خواه، «تاثیر شبکه‌های اجتماعی مجازی بر انحرافات اجتماعی زنان»، 1400ش، ص2.

[10] . «تأکیدات مهم رهبری درباره مدیریت فضای مجازی چیست»، خبرگزاری مهر.

[11] . نیرومند و ذهابی، «بررسی عوامل مؤثر بر میزان حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی مورد مطالعه: زنان ساکن شهر تهران»، 1394ش، ص54-55.

[12] . «بررسی فعالیت زنان مسلمان در فضای مجازی»، خبرگزاری مهر.

[13] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص88-89.

[14] . «بررسی فعالیت زنان مسلمان در فضای مجازی»، خبرگزاری مهر.

[15] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص87.

[16] . نیرومند و ذهابی، «بررسی عوامل مؤثر بر میزان حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی مورد مطالعه: زنان ساکن شهر تهران»، 1394ش، ص64-65.

[17] . یاراحمدی و همکاران، «پیامدهای حضور در شبکه‌های اجتماعی آنلاین بر زندگی زوجین مطالعۀ کیفی»، 1398ش، ص30.

[18] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص87.

[19] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص89.

[20] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص88-89

[21] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص89-90

[22] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص89-90

[23] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص90-91

[24] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص90-91

[25] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص90-92

[26] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص102-103

[27] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص88

[28] . صرامی، «تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر خانواده از بعد مثبت و منفی»، وب‌سایت چطور.

[29] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص89

[30] . یاراحمدی و همکاران، «پیامدهای حضور در شبکه‌های اجتماعی آنلاین بر زندگی زوجین مطالعۀ کیفی»، 1398ش، ص30.

[31] . مجیدی قهرودی و آذری، «بررسي نقش اينترنت در ارتقاي جايگاه زنان»، 1389ش، ص88

[32] . صرامی، «تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر خانواده از بعد مثبت و منفی»، وب‌سایت چطور.

[33] . هرسیج و ربیعی‌نیا، «الگوی شکل‌گیری جنبش‌های اعتراضی با تأکید بر نقش شبکه‌های اجتماعی مجازی»، 1402ش، ص2.

[34] . صرامی، «تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر خانواده از بعد مثبت و منفی»، وب‌سایت چطور.

[35] . یاراحمدی و همکاران، «پیامدهای حضور در شبکه‌های اجتماعی آنلاین بر زندگی زوجین مطالعۀ کیفی»، 1398ش، ص30.

[36] . «بررسی فعالیت زنان مسلمان در فضای مجازی»، خبرگزاری مهر.

[37] . نیرومند و ذهابی، «بررسی عوامل مؤثر بر میزان حضور زنان در شبکه‌های اجتماعی مجازی مورد مطالعه: زنان ساکن شهر تهران»، 1394ش، ص63.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]