عید مردگان
عید مردگان؛ آیین گرامیداشت درگذشتگان با دادن خیرات بر مزار آنها.
عید مردگان، روز گرامیداشت و زیارت اهل قبور است؛ در این روز بازماندگان متناسب با اقلیم جغرافیایی و فرهنگ بومی خود، آداب و رسوم خاصی را برگزار می‌کنند و با دادن خیرات بر مزار درگذشتگان، شادی و آرامش روح مردگان را آرزو می‌کنند.
مفهوم‌شناسی
عِیْدِ مُرْدِگان، آیین بزرگداشت درگذشتگان و زیارت اهل قبور توسط بازماندگان است[۱] که در بسیاری از مناطق ایران،در آخرین پنج‌شنبۀ سال برگزار می‌شود. این آیین با نام‌های جمعۀ آخر سال،[۲] علفه[۳] و یا اَلِفه در میان اقوام مختلف ایران مشهور است.[۴]
سیر تطور عید مردگان
مراسم عید مردگان در ایران قدمتی طولانی دارد. در آیین زرتشت، عید مردگان برگرفته از انگارۀ بازگشت ارواح نیاکان به زمین در پایان سال است.[۵] برخی پیشینۀ عید مردگان را به جشن باستانی فروردگان بازمی‌گردانند.[۶] ایرانیان باستان چند روز مانده به عید نوروز در خانه مُشک و عنبر دود کرده و شمع و چراغ را برای خوشحالی ارواح مردگان خود روشن می‌کردند.[۷] همچنین آنها برای پاسداشت ارواح مردگان، قربانی می‌کردند.[۸] با مسلمان شدن ايرانیان این آیین، در چارچوب آموزه‌های اسلامی بازتولید شد.[۹]
عید مردگان نزد ایرانیان غیرمسلمان
- زرتشتیان: جشن باستانی فروردگان توسط زرتشتیان به‌منظور گرامیداشت روح اموات در روزهای پایانی سال برگزار می‌شد.[۱۰] زرتشتیان، در این روز بر پشت‌بام خانه‌ها غذا و شراب می‌گذاشتند و گمان می‌کردند که ارواح مردگان در این روز از جایگاه ثواب و عقاب خود بیرون آمده و از آن طعام می‌خورند.[۱۱] بازماندگان در این روز به احترام ارواح، لباس‌های نو بر تن کرده و در خانه گل و شربت و شیرینی می‌گذاشتند[۱۲] و برای آمرزش آنها، به نیازمندان کمک مالی کرده یا برای ساختن و تعمیر مدارس، آب‌انبار و پرستش‌گاه پول جمع‌آوری می‌کردند. امروزه نیز زرتشتیان از ۲۵ تا ۲۹ اسفند، جشن فروردگان را برگزار می‌کنند؛ آنها در آرامگاه‌ها با گل، میوه و نذورات مراسم آفرینگان را به‌جا می‌آورند.[۱۳]
- مسیحیان: ارمنی‌ها در گذشته، بعد از فوت هر شخص یک سال کامل مراسم ویژه برگزار کرده و معتقد بودند ارواح مردگان به دیدار بازماندگان می‌آیند و از احوال آنها آگاه می‌شوند. امروزه نیز در کلیسای ارامنه، روز یادبود مردگان با نام مِرِلوتس یا مِرِلوتسک، جشن گرفته می‌شود. در این روز ارامنه به قبرستان رفته و در مراسم و نیایش ویژه همراه با کشیش برای آمرزش درگذشتگان دعا می‌کنند و بر مزار مردگان، کندر در آتش می‌ریزند. ارامنه در بازگشت از قبرستان، به خانۀ خویشاوندانی که به‌تازگی شخصی از آنها فوت شده رفته و به او تسلیت می‌گویند.[۱۴] گروهی دیگر از مسیحیان، مراسم یادبود مردگان را در روز دوم از ماه نوامبر و پایان برداشت محصول، در آرامگاه‌ها برگزار می‌کنند. عده‌ای از مسیحیان نیز معتقدند جشن اموات مختص به ۵ روز آخر سال، از ۲۵ دسامبر تا آخر ماه، است. آنها با تهیۀ غذا، میوه، شراب و نان به برگزاری این مراسم دینی می‌پردازند. مراسم عید مردگان نزد عیسویان کاتولیک به توسَن مشهور است؛ آنها در اول ماه نوامبر با دسته گل‌های بزرگ بر سر مزار مردگان رفته و مزار آنها را گل‌باران می‌کنند.[۱۵]
آیین برگزاری عید مردگان در خرده فرهنگ‌های ایرانی
ایرانیان مسلمان، عید مردگان را معمولا در آخرین پنج‌شنبۀ سال با هدف خشنودی و آرامش روح نیاکان و درگذشتگان برگزار می‌کنند. مراسم عید مردگان در نقاط مختلف ایران، ویژگی‌های خاصی دارد؛
- لرستان: مردمان لُر در شب جمعۀ آخر سال به یاد مردگان و برای شادی روح آنها حلوا می‌پزند و خیرات می‌کنند.[۱۶] در مناطق لک‌نشین این عید به «عید مِردِیَل»[۱۷] یا «اَلِفَه» مشهور است در این روز، نزدیک غروب مردم به زیارت اهل قبور رفته، سپس در خانه غذایی به نیت درگذشتگان فراهم می‌کنند.[۱۸] اعضای خانواده به‌صورت دسته‌جمعی دور یک سفره جمع شده و پس از تناول غذا دست خود را روی کاسه‌ها و ظروف خالی غذا گذاشته و برای آمرزش اموات فاتحه می‌خوانند.[۱۹]
- مازندران: مازندرانی‌ها عید مردگان را با نام «مِزار سَر» یک‌بار در فصل بهار و بار دیگر پس از برداشت محصول برگزار می‌کنند.[۲۰] آنها در این روز با گل، شیرینی و خوراکی به قبرستان رفته و از روح درگذشتگان، طلب دعای خیر برای بازماندگان و خیر و برکت در زندگی و محصول می‌کنند.[۲۱] اهالی سوادکوه هر‌ساله در روز 28 تیرماه به مناسبت عید مردگان به برپایی جشن در امام‌زاده حسن می‌پردازند. بانوان از چند روز قبل به پختن نان و غذا‌های محلی پرداخته و آن را به نیابت خیرات برای اموات پخش می‌کنند. آنها علاوه بر خیرات کردن برای اموات خود و روشن کردن شمع روی مزارها، در این روز به تماشای مسابقۀ مهیج و سرگرم‌کنندۀ کُشتی سنتی لوچو نیز می‌پردازند.[۲۲]
- خراسان: مردمان خراسان نیز با خرده‌فرهنگ‌های متنوع، آداب و رسوم خاصی برای عید مردگان دارند؛ در خراسان روز عید مردگان به «روز بی‌بی حور» معروف است. عموم مردم این منطقه بر این باورند که ارواح مردگان در این روز آزاد‌ند تا نزد خانوادۀ خود آمده و به آنها سر بزنند. آنها در این روز آتش روشن کرده و چراغ‌های خانه‌های خود را تا سپیده‌دم روشن می‌گذارند.[۲۳] مردمان منطقۀ شیرخان طبس نزدیک‌ترین جمعه به عید نوروز را «جمعۀ نزدیکان» می‌نامند و در این روز به زیارت اهل‌قبور و مزار نزدیکان و خویشاوندان درگذشته می‌روند.[۲۴]
- اصفهان: زنان اسفرجان اصفهان در شب جمعۀ آخر سال که به «شب خیرات اموات» معروف است، کاسه‌هایی را پر از آب و گل سرخ کرده و با آن قبور مردگان را شسته و معطر می‌کنند. برخی دیگر از مردم اصفهان نیز در صبح روز عید مردگان به صحرا رفته و سبزه، گندم و گل‌های صحرایی را می‌چینند و بر سر مزار اموات خود می‌برند.[۲۵] در منطقۀ ابیانه برای شادی روح مردگان نوعی آش محلی به‌نام کاشکاوا پخته و آن را میان خانواده و نزدیکان به نیت خیرات پخش می‌کنند.[۲۶] مردم منطقه انارک نایین، روز عید مردگان را «روز علفه» می‌نامند. خانواده‌هایی که به تازگی شخصی از آنها فوت کرده، پرچم سیاهی بر سر‌در خانه زده و جلوی خانه را آب‌وجارو می‌کنند. در طول روز، چند نفر از مردان خانه، جلوی درب منزل ایستاده و به کسانی که برای تسلیت می‌آیند، خوشامد می‌گویند. همچنین در خانه سفره‌ای پهن کرده و به نیت خیرات در آن شیرینی، انجیر، خرما و نُقل می‌چینند. سپس نزدیک ظهر هرچه در سفره باقی مانده باشد را بر سر مزار می‌برند. [۲۷]
- تهران: اهالی تهران در گذشته در جمعۀ آخر سال به نیت درگذشتگان، جلوی درب خانه‌ها دانه‌های ارزن برای خوراک پرندگان می‌ریختند. آنها حضور پرندگان را نمادی از بازگشت ارواح به خانه‌های خود می‌دانستند.[۲۸]
- فارس: مردم منطقۀ ظفرآباد فارس در روز عید مردگان خانه‌های خود را تمیز کرده و بانوان با پختن حلوا برای مردگان خود خیرات می‌کنند. آنها حلوا را به‌همراه سبزه و شمع بر سر مزار مردگان خود قرار می‌دهند تا مردم از آن خورده و برای مردگان فاتحه قرائت کنند.[۲۹]
آیین برگزاری عید مردگان در سایر کشورها و فرهنگ‌ها
برگزاری مراسم عید مردگان فقط مختص به ایران نبوده و در بسیاری از کشورها مانند افغانستان، هند و در میان قبایل مختلف به شکل‌های گوناگونی برگزار می‌شود.[۳۰]
در میان هندی‌ها عید مردگان به «مقتات» و «پیتارا» معروف است. در این روز، هندوها به دخمۀ مردگان رفته، صندل می‌سوزانند و برای شادی روح نیاکان خود دعا کرده و خیرات می‌کنند. در برخی از نقاط هند در عید مردگان، قربانی می‌کنند.[۳۱]
در افغانستان نیز روز قبل از هر عید را عید مردگان می‌دانند. در آن روز افراد در کنار مزار مردگان خود حضور یافته و برای آرامش روح آنها دعا کرده و خیرات می‌کنند. آنها باور دارند که خشنود بودن مردگان، سبب دعای خیر برای بازماندگان شده و مایۀ خیر و برکت در زندگی است. در شهر‌ها و روستا‌های افغانستان مردم در عید مردگان به قبرستان رفته، شمع روشن می‌کنند و با غذا، حلوا و خرما از مردم پذیرایی می‌کنند. در این روز علاوه بر زیارت اهل قبور، رفتن به زیارتگاه‌ها نیز از جمله رسوم رایج است.[۳۲]
کارکرد
از مهم‌ترین کارکردهای این رسم ترویج خیرات، انفاق و کمک به نیازمندان به نیابت مردگان در میان عموم افراد جامعه است.[۳۳] همچنین برگزاری دید و بازدید خویشاوندان در این سنت، موجب ترویج صلۀ رحم و تقویت روابط خانوادگی و خویشاوندی می‌شود.[۳۴] از طرفی برگزاری مراسم عید مردگان فرصتی برای همراهی خانواده داغ‌ديده و بیرون آوردن آنها از عزا است[۳۵] و سبب می‌شود خانوادۀ متوفی خود را برای برگزاری مراسم عید نوروز و بازگشتن به زندگی عادی آماده کند.[۳۶] همچنین برگزاری این آیین سبب جذب گردشگران به مناطق مختلف ایران و تقویت گردشگری مذهبی می‌شود. گردشگران علاوه بر آشنایی با این رسم کهن و سایر آداب و رسوم اقوام مختلف که در آرامگاه‌ها و امام‌زاده‌ها برگزار می‌شود، با سایر جاذبه‌های فرهنگی-مذهبی آن مناطق نیز آشنا می‌شوند.[۳۷] این امر در ترویج فرهنگ و آیین‌های اصیل ایرانی اثر‌گذار است.[۳۸] همچنین برگزاری مراسم عید مردگان سبب تقویت باورهای مذهبی و دینی مردم می‌شود؛ در این روز افراد به نیابت از مردگان خود به خواندن قرآن و دعا پرداخته و به زیارت امام‌زاده‌هایی که اغلب در نزدیکی قبرستان‌ها قرار دارند، می‌روند که کمک شایانی به توسعۀ فرهنگ زیارت در جامعه می‌کند.[۳۹] البته از منظر کارشناسان، آیین عید مردگان علاوه بر کارکردهای مثبت، گاهی با آداب و تشریفاتی همراه می‌شود که به انگاره‌های خرافی و شرک‌آلود می‌انجامد.[۴۰]
پانویس
- ↑ . میرکتولی و همکاران، «تحلیلی بر آیین‌های فرهنگی-مذهبی بومی و نقش آن در توسعه گردشگری؛ آیین عید مرده‌ها در شهرستان سوادکوه»، 1394ش، ص87.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . آنی‌زاده، «بزرگداشت درگذشتگان در فرهنگ مردم؛ از فروردگان تا علفه»، 1396ش، ص15.
- ↑ . یوسفی، «نگاهی به "علفه" یا عید ارواح درگذشتگان در آستانه نوروز»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . آنی‌زاده، «بزرگداشت درگذشتگان در فرهنگ مردم؛ از فروردگان تا علفه»، 1396ش، ص17.
- ↑ . یوسفی، «نگاهی به "علفه" یا عید ارواح درگذشتگان در آستانه نوروز»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . آنی‌زاده، «بزرگداشت درگذشتگان در فرهنگ مردم؛ از فروردگان تا علفه»، 1396ش، ص15.
- ↑ . آنی‌زاده، «بزرگداشت درگذشتگان در فرهنگ مردم؛ از فروردگان تا علفه»، 1396ش، ص15.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . آنی‌زاده، «بزرگداشت درگذشتگان در فرهنگ مردم؛ از فروردگان تا علفه»، 1396ش، ص18.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . نوری‌زاده، تاریخ و فرهنگ ارمنستان، ۱۳89ش، ص321-322.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . «"الفه"؛ سنت قدردانی از درگذشتگان در لرستان»، خبرگزاری مهر.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . «"الفه"؛ سنت قدردانی از درگذشتگان در لرستان»، خبرگزاری مهر.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . «عید مردگان در ایران چه روزی است؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران-تهران.
- ↑ . میرکتولی و همکاران، «تحلیلی بر آیین‌های فرهنگی-مذهبی بومی و نقش آن در توسعه گردشگری؛ آیین عید مرده‌ها در شهرستان سوادکوه»، 1394ش، ص78.
- ↑ . «آیین عید ماه ۲۶ طبری-عید مردگان در سوادکوه مازندران»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . آخته، جشن‌ها و آیین‌های شادمانی در ایران، ۱۳93ش، ص66.
- ↑ . امیری، «عید مرده‌ها مقدم بر عید زنده‌ها»، وب‌سایت روزنامۀ صبح کابل.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . میرکتولی و همکاران، «تحلیلی بر آیین‌های فرهنگی-مذهبی بومی و نقش آن در توسعه گردشگری؛ آیین عید مرده‌ها در شهرستان سوادکوه»، 1394ش، ص83.
- ↑ . آنی‌زاده، «بزرگداشت درگذشتگان در فرهنگ مردم؛ از فروردگان تا علفه»، 1396ش، ص15.
- ↑ . محمدی شاری، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ.
- ↑ . میرکتولی و همکاران، «تحلیلی بر آیین‌های فرهنگی-مذهبی بومی و نقش آن در توسعه گردشگری؛ آیین عید مرده‌ها در شهرستان سوادکوه»، 1394ش، ص82.
- ↑ . میرکتولی و همکاران، «تحلیلی بر آیین‌های فرهنگی-مذهبی بومی و نقش آن در توسعه گردشگری؛ آیین عید مرده‌ها در شهرستان سوادکوه»، 1394ش، ص83.
- ↑ . میرکتولی و همکاران، «تحلیلی بر آیین‌های فرهنگی-مذهبی بومی و نقش آن در توسعه گردشگری؛ آیین عید مرده‌ها در شهرستان سوادکوه»، 1394ش، ص87.
- ↑ . «احکام آداب و رسوم»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
منابع
- آخته، ابوالقاسم، جشن‌ها و آیین‌های شادمانی در ایران، تهران، اطلاعات، ۱۳93ش.
- آنی‌زاده، علی، «بزرگداشت درگذشتگان در فرهنگ مردم؛ از فروردگان تا علفه»، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، شمارۀ 50، 1396ش.
- «آیین عید ماه ۲۶ طبری-عید مردگان در سوادکوه–مازندران»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1402ش.
- «احکام آداب و رسوم»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1397ش.
- «"الفه"؛ سنت قدردانی از درگذشتگان در لرستان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 29 اسفند 1387ش.
- امیری، سکینه، «عید مرده‌ها مقدم بر عید زنده‌ها»، وب‌سایت روزنامۀ صبح کابل، تاریخ درج مطلب: 3 ژوئن 2010م.
- «عید مردگان در ایران چه روزی است؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران-تهران، تاریخ درج مطلب: 17 اردیبهشت 1397ش.
- محمدی شاری، شوکت، «عید مردگان»، خبرگزاری فرهنگ، تاریخ بازدید: 21 آبان 1402ش.
- میرکتولی، جعفر و همکاران، «تحلیلی بر آیین‌های فرهنگی-مذهبی بومی و نقش آن در توسعه گردشگری؛ آیین عید مرده‌ها در شهرستان سوادکوه»، نشریۀ تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، شمارۀ 38، 1394ش.
- نوری‌زاده، احمد، تاریخ و فرهنگ ارمنستان، تهران، چشمه، ۱۳89ش.
- یوسفی، فاطمه، «نگاهی به "علفه" یا عید ارواح درگذشتگان در آستانه نوروز»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریح درج مطلب: 28 اسفند 1384ش.