اقتصاد نشر

اقتصاد نشر؛ استفادۀ بهینه از منابع کمیاب برای تولید کتاب به‌عنوان کالایی فرهنگی.

اقتصاد نشر به مطالعه و تحلیل جنبه‌های اقتصادی مرتبط با تولید، توزیع و مصرف محصولات نشر، به‌ویژه کتاب، می‌پردازد. این حوزه شامل بررسی هزینه‌ها، درآمدها، مدل‌های کسب‌وکار، بازارها و رفتار مصرف‌کنندگان در صنعت نشر است. صنعت نشر، به‌دلیل اهمیت اطلاع‌رسانی و ارتقای سطح فرهنگ عمومی و نیز به دلیل نقش آن در اشتغال‌زایی، جذب سرمایه و عرضه و تقاضای بین‌المللی همواره مورد توجه بوده است. این بخش از فرهنگ، کارکرد اصلی تولید علم، هنر و دانش را در جامعه به‌عهده دارد.

تعریف اقتصاد نشر

اقتصاد نشر، به‌معنای دانش استفاده از منابع کمیاب در راستای تولید، توزیع و مصرف کتاب میان اقشار مختلف جامعه است. تولید کتاب از منظر اقتصادی، فعالیتی به‌شمار می‌رود که نتیجۀ آن کالای فرهنگی است. در نتیجه، جامعه باید تمامی سازوکارهای اقتصادی در این حوزه را مورد توجه قرار داده و علاوه بر آن، به محتوای فرهنگی و آثار فرهنگی آن نیز توجه ویژه داشته باشد.

فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی در جامعه امروز ایرانی

در هر جامعه‌ای، میزان فراگیر بودن فرهنگ کتاب‌خوانی یا مطالعه، زمینه پیشرفت و ارتقای فرهنگی را فراهم می‌سازد. در ایران، سرانۀ مطالعه نسبت به سایر انواع مصارف فرهنگی، به‌صورت چشم‌گیری پایین‌تر است. نظام آموزشی کنکورمحور، تسلط شبکه‌های اجتماعی نوپدید بر زندگی افراد و نبود سیاست مشخص برای مصرف فرهنگی در حوزۀ کتاب، سبک زندگی ایرانیان را در سال‌های اخیر، به‌سرعت و شدت تغییر داده است. همچنین، تعاملات امروزی انسان‌ها از طریق گوشی هوشمند، تبلت، لپتاپ و تلویزیون، به مهجور شدن کتاب منتهی شده است.

تاثیر اقتصاد نشر بر سبک زندگی

اقتصاد نشر، به مثابه نبض تپنده جریان اطلاعات و اندیشه، با تولید و توزیع محتوای متنوع، تاثیری عمیق و چندجانبه بر تار و پود زندگی امروزی دارد.

انتقال میراث فرهنگی و هنری

این صنعت، با توسعه دامنۀ دسترسی به دانش و اطلاعات از طریق کتاب‌ها، مجلات و بسترهای دیجیتال در زمینۀ تاریخ، ادبیات، هنر و آداب‌ورسوم، نه تنها سطح آگاهی افراد را ارتقا می‌بخشد، بلکه با حفظ و انتقال میراث فرهنگی و هنری، در شکل‌گیری هویت فردی و جمعی نیز نقش بسزایی ایفا می‌کند.

ترویج سبک زندگی سالم

همچنین، اقتصاد نشر با تولید و انتشار کتاب‌های متنوع در زمینه‌های آشپزی سالم، تغذیه مناسب، ورزش و تناسب اندام، تربیت بدنی، مدیریت بدن، و حتی باغبانی و ارتباط با طبیعت، به ترویج سبک زندگی سالم در جامعه کمک می‌کند و انتخاب‌های روزمره افراد در این زمینه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

آموزش و یادگیری دایمی

در عرصه آموزش و یادگیری، اقتصاد نشر با فراهم آوردن منابع آموزشی گوناگون و با کیفیت، از کتب درسی گرفته تا مقالات تخصصی و پلتفرم‌های آنلاین، به بهبود فرایند آموزش و پرورش کمک شایانی نموده و با تشویق به مطالعه و دسترسی آسان به محتوای آموزشی، زمینه را برای یادگیری مستمر و مادام‌العمر و تقویت مهارت‌های شناختی فراهم می‌سازد.

اوقات فراغت و مدیرت زمان

همچنین، صنعت نشر با تولید آثار سرگرم‌کننده و جذاب مانند رمان‌ها و مجلات، اوقات فراغت افراد را غنی ساخته و به آن‌ها امکان می‌دهد تا ضمن کسب لذت، درکی عمیق‌تر از جهان پیرامون خود پیدا کنند و از دغدغه‌های روزمره فاصله بگیرند. علاوه بر این، اقتصاد نشر با ارائه کتاب‌هایی در مورد مدیریت زمان و برنامه‌ریزی، به افراد در استفاده بهینه از زمان و ایجاد تعادل بین کار و زندگی شخصی کمک می‌کند. دسترسی آسان به کتاب‌های صوتی و دیجیتال نیز الگوهای مطالعه و بهره‌گیری از اوقات فراغت را متحول ساخته است. تحولات فناورانه و ظهور نشر دیجیتال، عادات مصرف محتوا را دگرگون ساخته و تمایل افراد را به استفاده از کتابخانه‌های دیجیتال و محتوای قابل حمل افزایش داده است.

آگاهی جمعی و مشارکت اجتماعی

اقتصاد نشر با تولید و انتشار اخبار، تحلیل‌ها و محتوای آگاهی‌بخش و متناسب با سبک زندگی اسلامی ایرانی در زمینه‌های جامعه‌شناسی، علوم سیاسی و مسائل اجتماعی، نقش مهمی در شکل‌دهی به افکار عمومی و هدایت رفتارهای فردی و اجتماعی ایفا می‌کند. این امر نه تنها به بهبود تصمیم‌گیری در زندگی روزمره کمک می‌کند، بلکه همیاری فعالانه‌تر شهروندان در امور اجتماعی را نیز تشویق می‌نماید. علاوه بر این، گسترش نشر دیجیتال با کاهش نیاز به چاپ فیزیکی، به حفظ محیط‌زیست نیز کمک می‌کند. همچنین، انتشار محتوا در زمینه محیط زیست و پایداری، به تغییر نگرش افراد و ترویج سبک زندگی مسئولانه‌تر کمک می‌کند.

در حوزه ارتباطات و شبکه‌های اجتماعی، نشر محتوای دیجیتال و تعاملی، تعاملات اجتماعی را گسترش داده است. تربیت اجتماعی،سازگاری اجتماعی و همزیستی را تقویت کرده و منجر به شکل‌گیری جوامع آنلاین با علایق مشترک شده است. همچنین، مطالعه کتاب‌ها و مقالات با موضوعات فرهنگی متنوع، به تقویت ارتباطات بین‌فرهنگی و درک متقابل کمک می‌کندو در عین حال ممکن است زمینه تهاجم و امپریالیسم فرهنگی را فراهم کند.

توسعه فردی و مهارت‌های زندگی

از سوی دیگر، مطالعه به‌عنوان یک فعالیت آرامش‌بخش، می‌تواند به کاهش استرس و بهبود سلامت و بهداشت روان کمک کند و کتاب‌های خودیاری و روانشناسی نیز ابزاری ارزشمند برای ارتقای خودشناسی، اعتماد به نفس، مهارت‌های زندگی، مهارت‌های ارتباطی، تربیت و تربیت فرزند و روابط خانوادگی و حل مشکلات شخصی و ارتقای کیفیت زندگی به شمار می‌روند.

رونق اقتصادی کتاب الکترونیک در ایران

ایران، از غنای فرهنگی و ادبی برخوردار است و همین، فرصت‌های بسیاری را برای انتشار آثار متنوع و جذاب فراهم می‌کند. برخی ناشران نوآور ایرانی می‌کوشند تا با تکیه بر این غنای فرهنگی، از فناوری‌های نوین بهره بگیرند و کتاب را به شکلی متفاوت و باکیفیت ارائه کنند. در این چارچوب، بازار کتاب الکترونیک در ایران، رونق گرفته و درحال گسترش است. ناشران ایرانی، به‌تدریج، با‌اهمیت فضای مجازی آشنا شده و تلاش کرده‌اند تا بااستفاده از پلتفرم‌های آنلاین و شبکه‌های اجتماعی، کتاب‌های خود را معرفی کرده و با مخاطبان خود از این طریق، ارتباط برقرار کنند.

چالش‌های صنعت نشر در ایران

صنعت نشر ایران، به‌عنوان یک عامل اثرگذار در فرهنگ، امروزه با چالش‌های متعددی روبه‌رو است که بر عملکرد و پایداری آن تاثیر می‌گذارد.

1. کاهش توان خرید کتاب: کاهش توان خرید، بر کاهش تقاضای کتاب و به‌دنبال آن، کاهش فروش حجمی و ریالی مؤسسات انتشاراتی و مراکز فروش کتاب تاثیری مستقیم و چشم‌گیر داشته است. تاثیر حجمی، به‌معنای آن است که با همان میزان پولی که درگذشته، به سبد خرید کتاب خانوار اختصاص داشته، تعداد کم‌تری کتاب می‌توان خرید. تاثیر ریالی نیز به‌معنای احتیاط بیشتر ایرانیان در زمینۀ خرید کتاب، نسبت به گذشته بوده زیرا هزینه‌های جاری زندگی در بخش‌های مصرفی و اساسی افزایش یافته است.
3. در اولویت نبودن بخش فرهنگ و هنر: در سراسر جهان، با کاهش رشد اقتصادی، همواره فرهنگ و هنر، به‌خصوص کتاب و روزنامه، نخستین قربانی است. همچنین، ظهور پدیده‌های دیگری که جای مطالعه را پر کرده‌اند و نیز زمان کمی که افراد در زندگی روزمرۀ خود به مطالعه اختصاص می‌دهند، ازجمله مسائل و چالش‌هایی است که صنعت نشر را با کاهش تقاضا از سوی مخاطب و درنتیجه تضعیف اقتصاد نشر مواجه کرده‌اند.
5. افزایش هزینه‌های تولید، تورم و تحریم: ناشران ایرانی، در سال‌های اخیر، با چالش‌هایی ازجمله گرانی کاغذ و چاپ و هزینه‌های بالای حمل‌ونقل مواجه هستند که در نهایت به کاهش تیراژ و گزیده‌کاری آنها منتهی شده تا بتوانند هزینه‌های خود را جبران کنند.
7. باورهای نادرست: از مهم‌ترین باورهای کلیشه‌ای در زمینۀ فرهنگ و هنر، به‌خصوص در بخش کتاب و صنعت نشر این است که این حوزه‌ها، فاقد توان مولد اقتصادی بوده و همواره برای دولت یا نهادهای متولی خود، بار مالی به‌همراه داشته و تاثیری مستقیم بر اقتصاد کشور، اشتغال و درآمدزایی ندارند. این در حالی است که اقتصاد فرهنگ، اقتصاد توجه، اقتصاد سینما، اقتصاد هنر به‌خصوص اقتصاد نشر، از بزرگ‌ترین زمینه‌های اقتصادی در جهانِ امروزی به‌شمار می‌روند. علاوه بر آن، توان اشتغال‌زایی صنعت نشر، در چندین سطح مختلف چشم‌گیر بوده و از نگارش گرفته تا صنعت چاپ، توزیع و فروش، چرخه‌ای بسیار گسترده با مشاغل فراوان مستقیم و غیرمستقیم را تشکیل می‌دهد. پژوهش‌ها در کشور ایران، نشان داده‌اند که با حذف تاثیر تورم، پس از پایان سال‌های سخت جنگ، بلافاصله حجم فروش در بازار کتاب با رشدی خیره‌کننده شروع به پیشرفت کرده و تا اواخر دهۀ هشتاد شمسی ادامه داشته است. پس از آن نیز هرچند، حجم فروش کتاب با فرازوفرودهایی همراه بوده اما درمجموع، این روند با شیب ملایمی افزایش یافته است.
9. معاهدات جهانی کپی‌رایت: در ایران، به‌دلیل عدم رعایت قانون کپی‌رایت، امکان همکاری ناشران بزرگ جهانی با نویسندگان و ناشران داخل وجود ندارد. این در حالی است که با برنامه‌ریزی منسجم می‌توان منشورات ایرانی را در تراز جهانی معرفی کرده و با ورود به بازارهای جهانی نشر کتاب، اقتصاد نشر ایران را رونق بخشید.
11. ضعف نظام آموزشی ایران: نظام آموزشی در هر کشور، نقشی پررنگ در کتابخوان کردن مردم جامعه دارد. در نظام آموزشی ایران، معلمان بدون توجه به تفاوت‌های فردی دانش‌آموزان، ملزم هستند تا محتوای ثابتی را برای همگی تدریس کنند. در این نظام آموزشی، استفاده از کتاب‌های غیر درسی معمول نبوده و معلمان، دانش‌آموزان را به مطالعات آزاد و کتب غیردرسی تشویق نمی‌کنند. گرایش نداشتن کودکان و جوانان به‌سمت کتاب‌های جدید، اثر بازدارنده در تولید و مصرف کتاب و اقتصاد نشر دارد. علاوه بر آن، بسیاری از مدارس ایران، هنوز کتابخانه نداشته و درصورت وجود کتابخانه نیز به تعدادی محدود از کتاب‌های ناشران خاص، بسنده کرده‌اند.
13. نفوذ فرهنگ بیگانه: ارائۀ اطلاعات نادرست دربارۀ کتاب‌ها، ناشران، نویسندگان و صنعت نشر ایران؛ استفاده از تبلیغات فریبنده و اغراق‌آمیز برای فروش برخی کتاب‌های غربی؛ هدایت افکار عمومی به موضوعات خاص، کتاب‌های خاص و نویسندگان خاص؛ کنترل بازار از طریق خرید و توزیع کتاب‌های خاص یا حمایت از ناشران خاص و نیز ترویج فرهنگ‌های جایگزین و کم‌اهمیت نشان‌دادن کتاب و کتابخوانی در ایران، بر اقتصاد نشر ایران و در نهایت بر فرهنگ مطالعۀ ایرانیان و افکار عمومی آنها تاثیر می‌گذارد.

منابع

• «اقتصاد نشر ایران، گذری بر چالش‌های موجود و رهیافتی برای مواجهه با آن»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 6 آبان 1398ش.
• «اقتصاد نشر و مسالۀ کرونا»، وب‌سایت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ بارگذاری: 7 مرداد 1399ش.
• امیری، آرمان، «گزارش ملی فرهنگ حوزۀ نشر کتاب»، پژوهشگاه هنر، فرهنگ و ارتباطات، وب‌سایت مرکز رصد فرهنگی کشور، تاریخ بارگذاری: 23 اردیبهشت 1402ش.
• صابرنعیمی، المیرا، «مدل کسب‌وکار صنعت نشر و اقتصاد نشر»، کتاب مهر، شمارۀ 7، 1391ش.
• مطلبی، داریوش و باب‌الحوائجی، فهیمه، «عوامل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مؤثر بر اقتصاد نشر ایران: مطالعۀ موردی دیدگاه ناشران فعال بین سال‌های 1358-1387ش»، تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی، دورۀ 46، شمارۀ 2، 1391ش.
• «نمایشگاه کتاب تهران، فرصت طلایی برای ناشران استانی است/ رونق اقتصاد نشر در رویدادی به بزرگی یک کشور»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ بارگذاری: 17 اردیبهشت 1402ش.