ابریشم‌بافی

ابریشم‌بافی، از صنایع‌دستی پررونق و کهن ایرانی با استفاده از ابریشم.

ابریشم‌بافی، از صنایع‌دستی ظریف و دیرینۀ ایرانی است که با وجود سختی‌های فراوان و رقبای زیاد در صنعت پارچه‌بافی، همچنان زنده است. ابریشم‌بافی علاوه بر کاربرد در لباس‌های محلی و سنتی اقوام ایرانی، امروزه با تولید محصولاتی مانند فرش، روسری و تابلوفرش‌، مشتریان بسیاری دارد.

تاریخچه

يافته‌های باستان‌شناسی از حفاری تپه مارلیک در شهرستان رودبار، نشان‌دهنده آگاهی ايرانیان باستان با کاربرد ابریشم در دوره ماقبل تاريخ است. پیشینۀ صنعت ابریشم‌بافی ایران به دوره هخامنشی بازمی‌گردد و از آن دوره،‌ ابریشم‌بافی در مصرف و تجارت ایرانیان، نقش‌آفرین بوده است. مرو را یکی از قدیمی‌ترین نواحی تولید ابریشم دانسته‌اند. پس از مرو، تولید ابریشم در مازندران و گیلان گسترش یافت. تولید ابریشم در نواحی شمال ایران، در سفرنامه‌های مربوط به قرن چهارم هجری بازتاب یافته است. ابن‌فقه، جیهانی، قزوینی و ابن‌حوقل از ابریشم گرگان و طبرستان و صادرات آن به نقاط مختلف سخن گفته‌اند. کلاویخو فرستادة پادشاه اسپانیا به‌ دربار تیمور در سفرنامة خود به پارچه‌های ابریشمی ایران و صادرات آن به سراسر جهان، اشاره کرده است. در دوره‌هایی از تاریخ، مردم برخی مناطق دیگر ایران مانند کاشان نیز به ابریشم‌بافی روی ‌آوردند. در دورة صفویه، رونق ابریشم‌بافی ایران به اوج رسید و پارچه‌بافي مهم‌ترین صنعت در این دوره بود و شاهان صفوی نیز به این صنعت علاقه و توجه بسیار زیادی داشتند. تولید و اشتغال‌زایی از طریق ابریشم سبب رونق اقتصادي کشور در دورة صفویه شـد. نمونه‌هایی از ابریشم‌بافی‌های دورة صفویه را در مجموعه‌های خصوصی و موزه‌هاي متروپولیتن، هنرهاي زیباي بوستون، ویکتوریا و آلبرت و لیون می‌توان یافت.

مراحل ابریشم‌بافی

1. تهیۀ ابریشم ‌خام؛ برای تهیۀ ابریشم خام، نخست پیلة سالم طبیعی کرم ابریشم که به رنگ کرم روشن است را به‌مدت یک تا دو روز در آفتاب پهن یا با بخاردادن گرم می‌کنند تا مانع تبدیل شدن پیله به پروانه شوند.

2. ابریشم‌کشی؛ در این مرحله پله‌های ابریشم را به دیگ‌های آب‌جوش چدنی منتقل می‌کنند و الیاف ابریشم را از پیله‌ها جدا و بر قرقره می‌پیچند. پس از اتمام کار با آب سرد شسته و خشک می‌کنند.

3. سفیدگری؛ برای اینکه ابریشم‌ها نرم شوند و قابلیت انعطاف‌پذیری بیشتری داشته باشند آنها را به‌مدت 5 تا 6 دقیقه درون خاکستری که از قبل جوشیده و صاف شده می‌جوشانند و سپس مجدد آب‌کشی می‌کنند. این کار سبب بهبود کیفیت ابریشم برای پارچه‌بافی می‌شود.

4. رنگرزی؛ بعد از آماده‌شدن نخ ابریشم آنها را در دیگ رنگ می‌ریزند و به‌صورت طبیعی رنگ می‌کنند.

ابزار ابریشم‌بافی

1. دار ابریشم‌بافی؛ به چهارچوبی که چله بر روی آن نصب می‌شود دار می‌گویند. دار ابریشم‌بافی باید سالم باشد و تکیه‌گاهی مناسب از پوششی نرم و پلاستیکی داشته باشد. دار باید در محلی نصب شود که از نور کافی برخوردار است.

2. دستگاه ابریشم‌بافی؛ دستگاه ابریشم‌بافی در دو نوع زمینی یا چاله‌ای و سطحی یا بدون چاله نصب می‌شود. دستگاه ابریشم‌بافی شامل نورد، نورد گردان، پایه، شانه، قرقره و پدال است.

3. گورد؛ وسیله‌ای است که با دو نی و نخ پنبه‌ای ساخته شده و از بالا به قرقره و از پایین به پدال متصل است. گورد تارها را برای عبور از بین پودها بالا و پایین می‌کند.

4. ماکو؛ چوبی است که ماسوره را در آن می‌گذارند و از بین تارها عبور می‌دهند.

5. ماسورة کوچک؛ از نی ساخته و نخ‌های پود به دور آن پیچیده می‌شود و داخل ماکو قرار می‌گیرد.

6. ماسورة بزرگ؛ نخ‌های چله به دور ماسوره بزرگ پیچیده می‌شود.

روش ابریشم‌بافی

برای بافت پارچه‌های ابریشمی ابتدا چله‌کشی انجام می‌گیرد. برای چله‌کشی تعدادی پایۀ چوبی در زمین نصب می‌کنند. نخ‌های ابریشمی رنگی را با هم کشیده و به‌ترتیب از میله اول پیچیدن آغاز می‌شود. سپس تارهای ابریشم گلوله شده را، از بین نخ‌های پنبه‌ای که به‌صورت دورانی متصل است عبور می‌دهند. پس از آماده‌شدن دار، بافنده با فشار پدال تارها را از هم باز می‌کند و پود را از بین آنها عبور می‌دهد، سپس شانه را محكم بر روی پودها مي‌کوبد. به‌همين ترتيب با تكرار اين مرحله طرح‌ مورد نظر بافته می‌شود.

رنگ در ابریشم‌بافی

رايج‌ترين رنگ‌ها در ابريشم‌بافي آبي، قرمز، سبز و مشكي است. در گذشته از رنگ‌هاي طبيعي معدنی و گیاهی مانند روناس، پوست گردو و پوست انار استفاده مي‌شد كه کیفیت و دوام مطلوبی داشت، اما امروزه از رنگ‌هاي شيميايي استفاده می‌کنند که ثبات کمتری دارد.

کاربرد ابریشم‌بافی

بیشترین کاربرد ابریشم در ایران به تولید فرش‌های تمام ابریشمی، فرش‌های چله‌ابریشمی یا فرش‌های گل‌ابریشمی اختصاص دارد. کمتر از 10 درصد ابریشم تولید شده در کشور به تولید تابلو‌فرش، روسری، شال، دستمال، دوخت تزیینی برای حاشیة لباس، چادرشب، جاجیم، شعربافی، جوراب‎‌بافی، تابلوبافی، گلیم، گل‌سازی، گلابتون‌دوزی و پته‌دوزی می‌رسد. در برخی مناطق رسم است که دختران به‌عنوان جهزیه هنگام ازدواج، برخی از محصولات توليدي ابریشمی خود مانند سفره، پيراهن و روسري را به خانه داماد مي‌برند و در روز عروسي پيراهن دستباف ابریشمی بر تن می‌کنند. آراستن عروس با پارچه‌های ابریشمی رنگی از رسوم دیرین مردم ایران بود؛ در جشن عروسی نقاب چین‌دار ابریشم‌بافتی روی سر عروس می‌انداختند که از سر تا به کمر او می‌رسید و زنانی که همراه عروس بودند، مانند او با نقابی از ابریشم سرخ چهرة خود را می‌پوشاندند. شاردن جهان‌گرد فرانسوی در سفرنامه خود به پارچه‌های ابریشمی ایران این‌گونه اشاره می‌کند که چون پارچه‌های ابریشمی، حشرات و شپش را دور می‌کند، استفاده از آن در البسۀ زیر و رختخواب رایج است؛ ایرانیان هنگام صبح رختخواب را در یک چادر بافته‌شده از ابریشم می‌گذارند و به صندوق‌خانه می‌برند. آدام الئاریوس یکی از سیاحان عصر صفوی در توصیف لباس ایرانیان می‌نویسد، ایرانیان کت بلندی از کتان یا ابریشم به رنگ‌های مختلف که تا وسط ساق پای آنان می‌رسد؛ می‌پوشند و هنگام مسافرت یا سواری یک کت زردوزی ابریشمین بر تن دارند.

روش نگه‌داری از محصولات ابریشمی

به‌دلیل حساسیت و لطافت بافته‌هاي ابريشمي باید از آنها در برابر رطوبت مداوم، آتش، اشعۀ مستقيم خورشيد، سفيدكننده‌هاي شيميايي و اشياء نوك‌تيز محافظت کرد.

دلایل کاهش رونق ابریشم‌بافی در ایران

1. کاهش یا نابودی مزارع توت؛

2. کمبود تخم ابریشم باکیفیت؛

3. استفاده از رنگ‌های بی‌کیفیت و کم‌ثبات در رنگرزی‌ها؛

4. مهاجرت مردم روستا به شهرها؛

5. واردات تخم نوغان ارزان و بی‌کیفیت.

شهرهای مهم ابریشم بافی

در دورۀ صفویه شهرهای تبریز، کاشان، یزد، اصفهان، قزوین، کرمان، شیراز و خراسان از مراکز مهم بافندگی بودند و حریرهای زربفت، پارچه‌های ابریشمی، مخمل و پارچه‌های مخصوص دربار صفوی مانند ابریشم‌های گل‌برجسته، اطلس، جناغی‌بافت و زری تولید می‌شد. امروزه استان گلستان به‌ویژه در رامیان، مینودشت و ترکمن صحرا، مهم‌ترین مرکز ابریشم‌بافی ایران است. پارچه‌های بافته‌شده در این منطقه به‌سبک پارچه‌های ابریشمی چینی است. از دیگر مناطق ابریشم‌بافی در ایران روستای زاوین (خراسان رضوی)، کلات نادری، راز و جرگلان در استان خراسان است. در شهرهای شوشتر، شیراز، فسا و اصفهان نیز پارچه‌های ابریشمی تولید می‌شود که در بافت آنها از تارهای طلا و نقره هم استفاده می‌شود.

بافندگان شاخص ابریشم

درمیان هنرمندانی که به ابریشم‌بافی اشتغال دارند افرادی مانند فاطمه رنگرز، صغری کبیری، نصيبه منصوري رضی، قربانگل بايرام‌زاده و مريم قلی‌زاده شهرت بیشتری دارند.

ثبت‌جهانی

پروندۀ چندملیتی پرورش کرم ابریشم و ابریشم‌بافی در هفدهمین کمیتۀ بین دولت‌ها در دی ماه 1396ش، به‌نام ایران، افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان، در فهرست میراث ناملموس جهانی ثبت شد. پارچه‌های بافته‌شده ایرانی به‌سبك پارچه‌های ابريشمی چينی در 1356ش برندۀ جایزۀ زیباترین دست‌بافت‌های جهان شد و خانم صغری کبیری از اهالی روستای زاوین در خراسان شمالی این جایزۀ یونسکو را از آن خود کرد.

منابع

• «آشنایی با هنر ابریشم‌بافی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 8 آذر 1402ش.
• «ابريشم بافي حاصل لطيف هنر، صنعت و طبيعت»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 18 آذر 1396ش.
• افتخار، فریبا و ابراهیمی، محسن، «ابریشم»، وب‌سایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 11 آذر 1402ش.
• تهرانی‌شاد، فاطمه، «صنايع‌دستي ابريشم‌بافي گلستان آيین کار»، سازمان ملی استاندارد ایران، شمارة 17259، 1392ش.
• جهان‌بخش، ثواقب، «ابریشم گیلان»، پژوهشنامة علوم انسانی، شمارة34، 1381ش.
• خلیل‌زاده مقدم، مریم و صادق‌پور فیروزآباد، ابوالفضل، «بررسي تطبيقي نقوش پارچه‌هاي صفوي و گورکاني»، فصلنامة علمی پژوهشی نگره، شمارة21، 1391ش.
• رحیم‌پور، شهدخت، « بررسی ابریشم‌بافته‌هاي کاشان در مؤسسۀ هنر شیکاگو و موزۀ متروپولیتن»، فصلنامة علمی کاشان‌شناسی، شمارة1، 1402ش.
• «صفر تا ۱۰۰ نوغانداری در مهد تولید پیله‌های ابریشم»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 12 آذر 1401ش.
• قزل‌سفلی، ماریه، «بررسی موردی علل افول جایگاه ابریشم در ایران»، نشریة نساجی امروز، شمارة 132، سال 1392ش.
• «معرفی هنر ابریشم‌بافی و روش‌های انجام آن»، وب‌سایت ساعدنیوز، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین 1400ش.
• معماریان، حمیدرضا و برادران نصیری، مهران، «بررسی وضعیت تولید ابریشم»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، شمارة 12565، 1391ش.
• «نوغانداری و ابریشم‌بافی به‌نام ایران و ۶ کشور دیگر ثبت جهانی شد»، کمسیون ملی یونسکو-ایران، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1401ش.
• «یک زن هنرمند روستایی خراسان برندة جایزة یونسکو شد»، وب‌سایت حوزه‌نت، تاریخ بازدید: 12 آذر 1402ش.