اضطراب امتحان

اضطراب امتحان؛ نوعی اشتغال ذهنی در موقعیت‌های تهدیدآمیز امتحان.

اضطراب امتحان یکی از اضطراب‌های فراگیر است که عملکرد دانش‌آموزان را با ترس شدید، دچار اختلال می‌کند و ابعاد زندگی آنها را به‌صورت گسترده‌ای در بر می‌گیرد. در این اضطراب فرد با خود‌کم‌انگاری و تردید درباره توانایی‌ها و استعدادهایش دچار ضعف می‌شود و موقعیت امتحان را به‌عنوان موقعیت تهدیدکننده می‌داند که افت تحصیلی، کاهش اعتماد‌به‌نفس و افسردگی را در پی دارد.

مفهوم‌شناسی

اضطراب امتحان یک وضعیت روانشناختی نسبتا پایدار است که به‌عنوان یکی از شایع‌ترین اختلالات عصبی (نوروتیک) شناخته می‌شود و فرد در موقعیت امتحان و ارزیابی، ترس و نگرانی را تجربه می‌کند. این اضطراب باعث ارزیابی نادرست توانایی‌ها و اختلال در یادگیری می‌شود و عملکرد فرد به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد.

انواع اضطراب امتحان

اضطراب طبیعی، میزان متعادلی از اضطراب است که احتمال به موفقیت رسیدن فرد را افزایش می‌دهد. بنابراین فرد تلاش می‌کند که با چالش‌ها، رفتار سازگارانه از خود نشان دهد. این اضطراب موجب حرکت و انگیزه فرد خواهد شد.

اضطراب غیر طبیعی، میزان بالایی از اضطراب است که عملکرد فرد را کاهش داده و او را درباره توانایی خود دچار تردید می‌کند. این حس ناخوشایند، مانع بازیابی معلومات می‌شود و توان فرد را برای مقابله با موقعیت تنش‌زا کاهش می‌دهد.

علائم اضطراب امتحان

اضطراب، علائم ناپایداری دارد که نسبت به هر فرد، می‌تواند متفاوت باشد و شامل علائم فیزیکی، رفتاری، شناختی و هیجانی است.

علائم فیزیکی؛ مانند عرق‌کردن، دل‌پیچه، حالت تهوع، درد‌های جسمانی، غش‌کردن، لرزش بدن، ضربان قلب شدید، سرگیجه، خشکی دهان، دل‌درد، اسهال، استفراغ، سردرد و تنش عضلات.

علائم رفتاری؛ مانند غیبت یا ترک تحصیل، مصرف الکل و مواد مخدر.

علائم شناختی؛ مانند عدم تمرکز، پرش افکار، فراموشی مطالب، آشفتگی ذهن، ارزیابی‌های غلط و ضعف حافظه.

علائم هیجانی؛ مانند عصبانیت، نا‌امیدی، افسردگی و کاهش اعتماد‌به‌نفس و عزت نفس.

علل اضطراب امتحان

علل فردی

در موقعیت امتحان، فرد، قبل و بعد از امتحان، استرس را تجربه می‌کند که در این زمان، هورمونی به‌نام آدرنالین ترشح می‌شود.‌ اندازه متعادل این هورمون آمادگی فرد را در موقعیت امتحان افزایش می‌دهد. وقتی که فرد دچار اضطراب شدید امتحان می‌شود. ترشح بیش از حد آدرنالین و تاثیر آن بر روی مغز، موجب عدم تمرکز فرد و یادآوری مطالب می‌شود. مهم‌ترین علل فردی اضطراب امتحان عبارت است از:

عدم آمادگی برای امتحان؛ زمانی که فرد برای امتحان مطالعه و تسلط کافی به مباحث درسی نداشته باشد، باعث بروز نگرانی در فرد می‌شود.

خواب ناکافی؛ خواب، عاملی برای کاهش اضطراب است و در زمان خواب، استرس به‌صورت قابل توجهی کنترل ‌می‌شود. بنابراین در صورت کم‌خوابی، به‌دلیل خسته بودن مغز امکان بازیابی مطالب کم خواهد شد.

سابقه ناکامی در امتحان؛ فردی که در امتحانات قبلی دچار ناکامی شده است، خودانگاری ضعیفی را در ذهن خود شکل می‌دهد که باعث افزایش استرس فرد می‌شود و عملکرد فرد در امتحانات آینده تقلیل می‌یابد.

کمال‌گرایی؛ افراد کمال‌گرا دوست دارند که به حد اعلای هدف خود برسند و از هر خطایی می‌گریزند. بر اساس پژوهش‌های صورت گرفته شیوع کمال‌گرایی در بین دانش‌آموزان مضطرب دیده می‌شود. این افراد درون خود، استرس زیادی برای رسیدن به هدف دارند و سعی می‌کنند که از انتقاد دیگران اجتناب کنند.

پایین بودن اعتمادبه‌نفس؛ افرادی که دارای اعتمادبه‌نفس پایینی هستند، احساس کارامدی پایینی دارند و شکست‌های متعددی را تجربه کرده‌اند، به همین دلیل بیشتر در معرض استرس قرار گرفته و دچار افت تحصیلی می‌‌‌‌شوند.

جنسیت؛ در برخی پژوهش‌ها بین اضطراب امتحان و جنسیت رابطه معناداری کشف شده و وجود اضطراب امتحان در دختران بیشتر از پسران گزارش شده است.

هوش؛ هوش هیجانی به‌عنوان مولفه‌ای از هوش اجتماعی، موفقیت فرد را بر اساس شرایط محیط و فشارهای حاصل از آن کنترل می‌کند. افراد با هوش هیجانی کم معمولا در تصمیم‌گیری، کنترل استرس و سازگاری با محیط دچار مشکل می‌شوند.

ضعف باورهای دینی؛ روانشناسان معتقدند که دعا و ایمان باعث تقویت روحیه و مقاومت در برابر فرازونشیب‌های زندگی می‌شود و آرامش و امنیت را در فرد تثبیت می‌کند. آنها همچنین باور دارند؛ ایمان به خدا موجب تقویت قدرت معنوی شده و فرد را برای رویارویی با ترس‌ها و تنش‌ها مقاوم می‌کند. طبق پژوهش‌های انجام شده، افرادی که دعا می‌کنند کمتر دچار افسردگی می‌شوند و ارتباط با خدا بر سازگاری و پیشرفت فرد موثر است.

علل خانوادگی

روابط نادرست اعضای خانواده؛ هرچه تنش میان اعضای خانواده بیشتر باشد، اضطراب بیشتری بین افراد ایجاد می‌شود. این حجم از ناراحتی موجب کاهش سلامت روان فرد شده و او در شرایط امتحان نمی‌تواند عواطف و احساسات خود را کنترل کند و در بازیابی اطلاعات و تمرکز بر مطالب دچار مشکل می‌شود. در خانواده‌هایی که به یکدیگر احترام می‌گذارند و در مشکلات یاری‌گر یکدیگر هستند، فرزندان از سلامت روان بالاتری برخوردارند و در شرایط امتحان می‌توانند با آرامش خاطر به بازیابی و تمرکز بر مطالب بپردازند.

عدم حمایت خانواده؛ حمایت خانواده، افزایش عملکرد فرد را در پی دارد. افرادی که از سوی والدین حمایت می‌شوند، عملکرد تحصیلی بهتری نسبت به افرادی دارند که از سوی خانواده حمایت نمی‌شوند.

انتظارات غیر منطقی خانواده؛ مواردی مانند سخت‌گیری زیاد درباره نمره امتحان، موجب افزایش نگرانی و اضطراب فرد می‌شود و خودکارآمدی فرد کاهش پیدا می‌کند.

مرگ یا تولد اعضای خانواده؛ در مواقعی که فرزند، یکی از والدین خود را از دست می‌دهد، کنترل غم، فرایندی دشوار است و نگرانی مداوم درباره والدین زنده باعث آشفتگی ذهن او می‌شود. در مواقعی تولد خواهر یا برادر نیز می‌تواند به‌عنوان یکی از عوامل ایجاد اضطراب تحصیلی شود که مدام فرد نگران است که والدین و اطرافیان به او توجه نکنند و او را نادیده بگیرند.

اضطراب والدین؛ والدینی که اضطراب بالایی دارند، استرس را به فرزندان خود انتقال داده و باعث ایجاد ضعف در فرزندان خود می‌شوند و فرزندان عملکرد ضعیفی از خود در مواقع امتحان نشان می‌دهند.

مشکلات مالی و اقتصادی؛ فشارهای حاصل از مشکلات اقتصادی موجب نگرانی والدین برای تامین مخارج زندگی و رفاه خانواده شده و در پی آن، همه اعضای خانواده درگیر می‌شوند.

وابستگی شدید به والدین؛ کودکانی که وابستگی شدیدی به والدین خود دارند، برای رفتن به مدرسه احساس نا‌امنی می‌کنند.

فرزند‌پروری نادرست؛ خانواده‌ای که شیوه فرزندپروری مستبدانه یا آسانگیرانه را به‌کار می‌گیرند، فشار مضاعفی را بر فرزندان خود وارد می‌کنند که اضطراب فرد را افزایش داده و موجب کاهش اعتمادبه‌نفس می‌شود.

علل آموزشی

محیط آموزش؛ محیط امتحان و آشنایی یا عدم آشنایی با آن، بر سطح استرس فرد موثر است. وقتی که در محیط آموزش و آزمون، عوامل مزاحم زیادی وجود داشته باشد، نمره اضطراب فرد به‌طور معناداری بیشتر می‌شود.

انتظارات معلمان؛ وقتی انتظارات معلمان با توان فرد هماهنگ باشد، اضطراب فرد کاهش می‌یابد و اگر انتظارات آنان بالاتر از سطح توانایی فرد باشد، اضطراب فرد بیشتر شده و در عملکرد او خلل ایجاد می‌کند.

سیستم آموزشی حاکم بر مدرسه؛ برخی مدارس در آغاز سال تحصیلی، با برگزاری آزمون ارزشیابی، سطح علم دانش‌آموزان را می‌سنجند. در بعضی مدارس، افرادی را که در امتحان ضعیف عمل کردند، مورد تنبیه قرار می‌دهند که باعث ایجاد جو اضطرب در مدرسه می‌شود.

رقابت؛ وقتی که رقابت‌های ناسالم بین دانش‌آموزان شکل می‌گیرد، افراد با توانایی‌های دیگران سنجیده می‌شوند و در پی آن، دچار ناکامی شده و اضطراب زیادی را متحمل می‌شوند.

نوع درس؛ در بین دانش‌آموزان مشاهده شده است که در همه دروس به یک‌اندازه استرس ندارند. نتایج پژوهش‌ها نشان داده است که اضطراب حاصل از دروس تخصصی و اصلی بیشتر از دروس عمومی است.

آسیب‌های اضطراب امتحان

اضطراب به‌طور طبیعی به فرد کمک می‌کند که در برابر رویداد‌های تنش‌زا عملکرد درستی داشته باشد، اما اگر فرد به اضطراب مزمن مبتلا شود، آثار بسیار مخربی را برای او به همراه دارد. افراد مضطرب نسبت به سایرین، بیشتر در معرض ضعف سیستم ایمنی بدن، سرماخوردگی و بیماری‌های عفونی هستند. از آن‌جایی که اضطراب مزمن، فرد را تحت فشار روانی قرار می‌دهد، او ممکن است برای رهایی از فشار به استعمال دخانیات، مشروبات الکلی، رفتار وسواسی یا خودکشی روی آورد.

راهکارهای غلبه بر اضطراب

آمادگی برای آزمون؛ فرد باید برنامه‌ریزی صحیحی در طول سال تحصیلی داشته باشد. در ضمن می‌توان از تکنیک‌هایی مثل خلاصه‌نویسی، یادداشت فشرده مطالب استفاده کرد و در موقعیت امتحان آنها را بازیابی کرد.

پرهیز از کمال‌گرایی؛ فرد باید بداند که اشتباه کردن یک امر طبیعی است و نباید همیشه انتظار بهترین بودن را از خود داشته باشد.

دعا کردن؛ به عقیده کارشناسان دینی دعا کردن و سپردن کارها به خداوند، باعث تقویت روحیه می‌شود. این شیوه، نشاط را افزایش داده و سستی را از بین می‌برد.

دفع افکار منفی؛ در این روش فرد سعی‌ می‌کند از گفت‌وگوها و افکار منفی پرهیز کند؛ این افکار فرد را خسته می‌کند. دوری از افکار منفی و جایگزین کردن افکار مثبت به جای آن، در نهایت باعث برانگیختن تلاش برای رسیدن به موفقیت می‌شود.

خواب کافی؛ یکی از عوامل کاهش اضطراب، خواب کافی است. زمانی که فرد خسته باشد نمی‌تواند بهترین عملکرد را ارائه دهد.

تغذیه مناسب؛ قبل از امتحان توصیه می‌شود که تغذیه مناسبی صورت بگیرد؛ مغز برای یادآوری معلومات و حل مسئله نیاز به مواد مغذی دارد و تا حد امکان بهتر است مصرف پروتئین و سبزیجات را افزایش داده و مصرف قند و کافئین را به حداقل برساند.

ورزش؛ ورزش و مدیتیشن تاثیر فوق‌العاده‌ای در آرامش جسم و ذهن دارد. فعالیت‌های ورزشی جریان خون و اکسیژن‌رسانی را به مغز افزایش می‌دهد و در پی آن شادی را افزایش و استرس را در فرد کاهش می‌دهد.

مراجعه به روانشناس؛ علاوه بر راهکار‌های خودمدیریتی، در صورت حاد بودن اضطراب می‌توان به روانشناس و روانپزشک مراجعه کرد. امروزه روانشناسان از شیوه‌های هیپنوتیزم، درمان شناختی-رفتاری و گروه‌درمانی برای درمان اضطراب استفاده می‌کنند.

منابع

• «اضطراب امتحان چیست و چگونه درمان می‌‌‌‌شود؟»، وب‌سایت مجله سلامت دکتر بهشتیان، تاریخ به‌روزرسانی: 25 آبان 1402ش.
• «اضطراب امتحان و راه‌های مقابله با آن»، وب‌سایت دکتر آمنه ذاکری، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• «اضطراب امتحان و راهکارهای کاهش آن»، وب‌سایت جعبه ابزار‌ ذهنی، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• «اضطراب امتحان| راهکارهای مبارزه با اضطراب| راه‌های کاهش اضطراب امتحان»، وب‌سایت مرکز مشاوره پدرام، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• «اضطراب امتحان؛ علل، علائم و درمان آن»، وب‌سایت دکترعلیرضا جباری، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• «اضطراب امتحان»، وب‌سایت مجله مهرسا، تاریخ درج مطلب: 1 تیر 1398ش.
• «اضطراب تحصیلی»، وب‌سایت دانشگاه چمران اهواز، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• «اعتماد به نفس پایین، عامل اضطراب در امتحانات»، وب‌سایت میگنا، تاریخ درج مطلب: 14 اردیبهشت 1393ش.
• بخشایش، علیرضا، «بررسی رابطه توکل بر خدا، عزت نفس و پیشرفت تحصیلی در دانش‌آموزان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 27 خرداد 1391ش.
• بزرگمهری، مونا، «روش‌های مدیریت اضطراب امتحان»، تهران، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• پیمانی فروشانی، راضیه و عسگری، پرویز، «رابطه اضطراب امتحان و هوش هیجانی با عملکرد تحصیلی و فرسودگی تحصیلی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز»، در فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی، دوره 12، شماره 4، 1397ش.
• «تاثیر اضطراب در فرایند تحصیل»، وب‌سایت جستار، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1396ش.
• «تاثیر ورزش بر کاهش اضطراب»، وب‌سایت مجله تخصصی فیت‌کلاب، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• «تحقیق بررسی تاثیر خواندن آیات قرآن و اذکار بر ایجاد آرامش حین امتحان»، وب‌سایت بانک مقاله، تاریخ بازدید: 19 دی 1402ش.
• جباری، علیرضا، «اضطراب امتحان؛ علل، علائم و درمان آن»، وب‌سایت دکتر علیرضا جباری، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• جهانشاهی، عاطفه، «دلایل اضطراب قبل از امتحان در دانش‌آموزان و دانشجویان و ارائه راه حل جهت کاهش آن»، در کنفرانس بین المللی علوم انسانی، روانشناسی و علوم اجتماعی، 1394ش.
• «چرا موقع امتحان استرس داریم + کاهش اضطراب امتحان»، وب‌سایت علی میرصادقی. تاریخ درج مطلب: 24 مهر1401ش.
• «چند راهکار موثر برای غلبه بر اضطراب امتحان»، وب‌سایت تیزلاین، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• «دلایل ایجاد استرس‌ در روزهای امتحان و راهکارهای حمایتی اطرافیان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 19 خرداد1402ش.
• «راه‌های مقابله با اضطراب امتحان»، وب‌سایت دانشگاه خوارزمی، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1395ش.
• رحمتی، صلاح‌الدین، «روش‌های کاهش اضطراب امتحان»، وب‌سایت مشاوره تحصیلی پیرانشهر، تاریخ درج مطلب: 14 دی 1401ش.
• زارع، سمیه، «راهکارهای موثر براضطراب امتحان»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی شیراز، تاریخ درج مطلب: خرداد 1401ش.
• «شکستن چرخه اضطراب امتحان و عوارض بعد از آن می‌تواند به موفقیت در امتحانات کمک کند»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی گلستان، تاریخ درج مطلب: 25 دی 1400ش.
• «علائم، علل و روش‌های درمان اضطراب امتحان (آزمون)»، وب‌سایت کلینیک هیربد، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• علیجانی اردشیر، سمیه، «تاثیر والدین بر نمره امتحان»، وب‌سایت دفتر انتشارات و فناوری آموزشی، تاریخ درج مطلب: آبان 1400ش.
• «عوامل موثر در بروز اضطراب امتحان»، وب‌سایت مجله علمی بوبوک، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• قدمی، مجید، «بررسی رابطه کمال‌گرایی با اضطراب امتحان دانش‌آموزان»، در فصلنامه نوآوری‌های آموزشی، سال سیزدهم، شماره 49، 1393ش.
• «کنار آمدن با استرس مالی»، وب‌سایت پزشکت، تاریخ بازدید: 19 دی 1402ش.
• «مطالعه بموقع، خواب کافی و تغذیه مناسب رموز غلبه بر اضطراب امتحان»، خبرگزاری کیهان، تاریخ درج مطلب: 7 خرداد 1402ش.
• «مقایسه اضطراب امتحان در دختران و پسران»، وب‌سایت مشاوره آنلاین مهکام، تاریخ بازدید: 18 دی 1402ش.
• نجاریان، بهمن، «بررسی رابطه اضطراب امتحان با اضطراب عمومی، عزت نفس، انتظارات معلم و وضعیت اجتماعی- اقتصادی در دانش‌آموزان»، مجله علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره 21، 1376ش.
• یوسفی و دیگران، «بررسی رابطه بین عملکرد خانواده و اضطراب امتحان، با نقش واسطه‌ای تمایزیافتگی در دانش‌آموزان»، فصلنامه روانشناسی مدرسه و آموزشگاه، دوره 5، شماره 4، 1395ش.