تنظیم خانواده
تنظیم خانواده؛ ساماندهی باروری با هدف مدیریت جمعیت.
تنظیم خانواده و برنامه‌ریزی برای بهداشت و کاهش باروری ابتدا در کشورها غربی به‌دلیل رشد ناگهانی جمعیت اجرا شد و سپس در کشورهای در حال توسعه و اسلامی، به اجرا درآمد، اما به‌دلیل پیامدهای منفی آن در کاهش موالید و کوچک‌شدن خانواده، کشورها را به اصلاح آن و چاره‌جویی برای جبران کاهش جمعیت وادار کرد. در جمهوری اسلامی ایران، تنظیم خانواده از ۱۳۶۸ش آغاز شد و طی حدود دو دهه میزان باروری در کشور را به‌شدت کاهش داد به‌طوری‌که نگرانی‌های زیادی دربارۀ سال‌خوردگی جمعیت و تبعات مختلف اجتماعی، فرهنگی، امنیتی و سیاسی آن ایجاد کرده است.
مفهوم‌شناسی
تنظیم خانواده، به‌کارگیری تدابیر و ابزارهایی است که روند طبیعی باروری را کنترل می‌کند[۱] و تعداد فرزندان در خانواده‌ها را با شرایط اقتصادی و اجتماعی، متناسب می‌سازد. در این چارچوب، نتیجه تنظیم خانواده گاهی محدودساختن فرزندآوری و گاهی افزایش یا ثابت‌نگهداشتن جمعیت است.[۲] امروزه کنترل تعداد فرزندان و فاصله‌گذاری میان آنها در یک خانواده، طیفی از روش‌ها را شامل می‌شود، از جمله: کنترل باروری زنان، تأخیر در ازدواج، پرهیز از امور جنسی پس از ازدواج، عقیم‌سازی و سقط جنین.[۳]
تاریخچه
تنظیم خانواده به‌معنای تناسب فرزندان و جمعیت با شرایط زندگی در برخی از تمدن‌های گذشته از جمله یونان، چین و قوانین حمورابی وجود داشته و در خدمت سیاست‌های جمعیتی بوده است. در ایران باستان به‌دلایل اجتماعی، اقتصادی و نظامی، تشویق به فرزندآوری بیشتر و افزایش جمعیت، همواره جزء سیاست‌های حاکمان وقت بود. افلاطون از فلاسفۀ یونان قدیم نیز از طرفداران اندازۀ بهینۀ جمعیت بود که برحسب شرایط جغرافیایی و ظرفیت‌های طبیعی متفاوت می‌شود.[۴] «توماس مالتوس» کشیش و اقتصاددان انگلیسی در ۱۷۹۸م با انتشار کتابی پیش‌بینی کرد جمعیت جهان روزی از حد منابع غذایی پیشی خواهد گرفت؛ به نظر وی چهار فاکتور مرگ‌ومیر کودکان، جنگ، قحطی و طاعون کم شده و در نتیجه رشد جمعیت تصاعدی و رشد منابع عددی می‌شود و باید افزایش موالید تحت کنترل درآید.[۵] افزایش جمعیت جهان به گسترش این نظریه کمک کرد؛ در فاصلۀ سال‌های ۱۸۳۰م تا ۱۹۳۰م یک میلیارد بر جمعیت جهان افزوده شد و در سال ۱۹۷۵م جمعیت جهان به چهار میلیارد رسید. در کشورهای مختلف بحث کنترل جمعیت جدی شد و به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته برنامه‌های تنظیم خانواده را برای مدیریت جمعیت اجرا کردند. این برنامه به‌تدریج بر کشورهای در حال توسعه و اسلامی، از جمله ایران نیز تحمیل شد که پیامدهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و جمعیتی به‌دنبال داشت.[۶]
تنظیم خانواده و کنترل جمعیت
از لحاظ نظری «کنترل جمعیت» به مباحث کلان افزایش جمعیت و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی آن می‌پردازد و «تنظیم خانواده» به افزایش موالید از نظر فردی و در سطح خانواده، توجه دارد. از لحاظ عملی اما تنظیم خانواده از عناصر اصلی سیاست‌های کنترل جمعیت و شامل دستورالعمل‌هایی است که طی آنها بارداری زنان، کنترل شده و جمعیت خانوار کاهش می‌یابد. این دستورالعمل‌ها گاهی جنبه حکومتی پیدا می‌کند و یک سیاست کلان در جهت کنترل جمعیت کشور شناخته می‌شود.[۷]
روش‌های تنظیم خانواده
جلوگیری از تشکیل نطفه
1. روش‌های فیزیکی؛ با ایجاد موانع فیزیکی مانند کاندوم، دیافراگم و اسفنج از رسیدن اسپرم مرد به تخمک زن و ترکیب آنها جلوگیری می‌شود.[۸]
2. روش‌های شیمیایی؛ مانند استفاده از قرص‌های مختلف و افشانه‌های مولد کف، کرم‌ها، پمادها و خمیرها، شیاف‌ها و ژله‌ها که پیش از نزدیکی در عمق دهانۀ رحم قرار گرفته و مانع از حرکت اسپرم و ورود آن به داخل رحم می‌شود. [۹]
3. روش‌های هورمونی؛ در این روش از انواع آمپول، کپسول و قرص‌های خوراکی استفاده می‌شود.[۱۰]
4. آمیزش ناتمام (عزل)؛ این روش قدیمی برای جلوگیری از بارداری در تمام فرهنگ‌ها و جوامع، شناخته شده است و هنوز در بعضی جوامع، به‌عنوان رایج‌ترین روش باقی مانده است.[۱۱]
6. بستن لوله‌های زنان (توبکتومی)؛ در این روش، به‌وسیله بستن لوله اتصال تخمدان به رحم، تخمک‌ها نمی‌توانند وارد محدوده فوقانی رحم شوند و اسپرم‌ها نمی‌توانند به لوله‌ها که تخمک‌ها در آنها وجود دارند، برسند و لقاحی صورت نمی‌گیرد.[۱۲]
7. بستن لوله‌های مردان (وازکتومی)؛ در این روش، لوله‌ای که اسپرم از آن عبور می‌کند، بسته می‌شود و در نتیجه منی مرد فاقد خصوصیت تولید مثل می‌شود.[۱۳]
از بین‌بردن نطفه (سقط جنین)
یکی از روش‌های مهم تنظیم خانواده در سبک زندگی غربی، از بین‌بردن نطفه (سقط جنین) است که در کشورهای اسلامی نیز رایج شده و به دو دسته تقسیم می‌شود:
1. ازبین‌بردن نطفه قبل از لانه‌گزینی؛ با استفاده از قرص یا دستگاه‌های داخلی رحم، محیط داخلی رحم را به گونه‌ای فضاسازی می‌کنند که نطفه به حرکت درآمده، نتواند بر جداره رحم لانه‌گزینی کند.[۱۴]
2. ازبین‌بردن نطفه بعد از لانه‌گزینی؛ افتادن نطفه منعقده، اگر قبل از 20 هفتگی باشد، آن را در اصطلاح پزشکی سقط می‌گویند و اگر بعد از این تاریخ باشد آن را، زایمان زودرس می‌نامند.[۱۵]
روش‌های تنظیم خانواده از نظر فقهی
- سقط جنین؛ فقها از بین‌بردن نطفه بعد از استقرار آن در رحم را جایز نمی‌دانند و تنها موارد ذیل را استثنا کرده‌اند: قبل از دمیده‌شدن روح در صورتی که ناقص‌الخلقه باشد و نگهداری آن موجب مشقت غیرقابل تحمل برای والدین باشد؛ همچنین پس از دمیده‌شدن روح اگر استمرار بارداری، حیات مادر و جنین را تهدید کند و نجات زندگی مادر فقط با سقط جنین ممکن باشد.[۱۶]
- بستن لوله؛ برخی فقهای شیعه بستن لوله‌های حامل اسپرم در مردان و تخمک در زنان را نوعی عقیم‌سازی و زیان‌رساندن به نفس،[۱۷] مصداق ناقص‌کردن عضو بدن و تغییر خلقت الهی[۱۸] و حرام می‌دانند؛ اما برخی دیگر معتقدند دلیلی بر حرمت بستن لولۀ مرد یا زن با روش جدید وجود ندارد.[۱۹]
- عزل؛ در ازدواج موقت همۀ فقهای شیعه این روش را جایز دانسته‌اند،[۲۰] اما برخی فقهای معاصر، تفاوتی میان ازدواج موقت و دایم قائل نشده و آمیزش ناتمام را در هردو مورد جایز می‌دانند.[۲۱] برخی دیگر به حرمت این روش در ازدواج دائم فتوا داده‌اند.[۲۲]امام خمینی قایل به جواز این روش بوده، اما آن را مکروه دانسته است.[۲۳]
- شیوه‌های نوین (دارو، کاندوم، دیافراگم، آمپول و هورمون‌های تزریقی)؛ فقهای معاصر به‌صورت عموم یادآور شده‌اند جلوگیری از انعقاد نطفه با هر وسیله‌ای که بی‌ضرر باشد و باعث نقص مرد یا زن (عقیم‌شدن دائمی) نشود، مجاز است.[۲۴]
مراحل تنظیم خانواده در ایران
الف) قبل از انقلاب اسلامی ایران
اقدامات سازمانی
در 1330ش سازمان «همکاری بهداشت بین‌المللی» در ایران تأسیس شد که بهداشت مادر و کودک جزئی از برنامه‌های آن بود. در 1334ش «ادارۀ بهداشت مادر و کودک» در وزارت بهداری به وجود آمد و به‌دنبال آن در 1335ش قرص‌های خوارکی «پیشگیری از بارداری» و «آی یو دی» وارد ایران شد. سپس در 1337ش اولین درمانگاه تنظیم خانواده در ایران آغاز به کار کرد و در اواخر دهۀ 1340 صندوق جمعیت ملل متحد در ایران فعال شد. در برنامۀ سوم عمران کشور 1342-1346ش نتایج سرشماری، دولت وقت را به‌سوی تنظیم خانواده و کنترل جمعیت سوق داد، اما به‌دلیل موانع فرهنگی و پایین‌بودن سطح سواد عمومی و عدم پذیرش از سوی اقشار مذهبی جامعه، این برنامه موفقیت چندانی نداشت. در 1346ش واحدی به نام «بهداشت و تنظیم خانواده» استقرار یافت تا هدف کنترل جمعیت و محدویت جمعیت را پیگیری کند. در 1348ش برنامه‌های تنظیم خانواده به‌صورت متمرکز ادامه یافت و در برنامۀ پنجم عمرانی نیز بر تنظیم خانواده تأکید بیشتری شد و ایران به جمع کشورهای کاهش موالید پیوست.[۲۵]
اقدامات آموزشی و بهداشتی
پوشش خدمات بهداشت باروری برای زنان، تأمین دارو و وسایل جلوگیری از بارداری، آموزش کادر پزشکی مانند پرستاران، ماماها، پرسنل بهداشتی، سپاهیان بهداشت به‌منظور توجیه بیشتر آنان در مورد برنامه‌های تنظیم خانواده، آموزش قشرهای مختلف جامعه از طریق وسایل ارتباط جمعی، اجرای پروژه‌های مختلف تحقیقاتی و تصویب بودجۀ تنظیم خانواده طی برنامه‌های عمرانی، از دیگر اقدامات در طول این مرحله بود.[۲۶]
اقدامات قانونی
در1350ش اولین گام قانونی برای عقیم‌سازی داوطلبانه در ایران صورت گرفت. بر مبنای این قانون مقرر شد که هر عمل جراحی و یا پزشکی لازم با اجازۀ فرد یا قیم و یا سرپرست قانونی او و مطابق با اصول علمی و صحیح انجام گیرد جنایت محسوب نمی‌شود. در همان سال اولین گام قانونی بستن لوله‌ها نیز برداشته شد.[۲۷]
ب). بعد از انقلاب اسلامی ایران
- با آغاز تحولات ناشی از انقلاب اسلامی از اوایل 1356ش برنامۀ تنظیم خانواده تحت تأثیر قرار گرفت و ساختارها و نهادهای مربوط به آن مختل شد. برای مثال روش‌های خدمات تنظیم خانواده از جمله عقیم‌سازی در درمانگاه‌های انجمن (که قبل از انقلاب رونق بسیاری داشت)، واحدهای سیار روستایی و تعدادی از مراکز ارائه‌دهندۀ خدمات تنظیم خانواده، توزیع داروها و وسایل پیشگیری از حاملگی، معاونت بهداشت و تنظیم خانواده و اجرای برنامه‌های آموزشی برای عموم مردم تعطیل شد.
- در ۱۳۵۸ش و به‌ویژه پس از شروع جنگ تحمیلی، رویکرد دولت به افزایش جمعیت تمایل یافت و با اعطای امتیازاتی مانند وام زمین، توزیع کوپن ارزاق عمومی و گسترش شبکه‌های بهداشتی و درمانی کشور و کاهش مرگ‌ومیر کودکان همراه بود.[۲۸] در نتیجۀ این سیاست غیررسمی، میزان باروری کل افرایش پیدا کرده و به حدود هفت فرزند در ۱۳۶۰ش رسید.[۲۹]
- با برگزاری سرشماری ۱۳۶۵ش و معلوم‌شدن ابعاد مختلف جمعیت‌شناختی کشور، برخی کارشناسان دربارۀ آثار منفی رشد جمعیت هشدار دادند و آن را عامل بازدارندۀ توسعه تلقی کردند.[۳۰]
- در ۱۳۶۸ش با تصویب برنامۀ اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سیاست تنظیم خانواده به‌صورت رسمی وارد سیاست‌های کشور شد و کاهش باروری عمومی زنان تا حد ۴ نوزاد و نرخ رشد طبیعی ۲.۳ درصد در ۱۳۹۰ش مهم‌ترین هدف سیاست تحدید موالید کشور شد. در این برنامه، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، به‌عنوان مجری این سیاست موظف شد تا با اجرای گستردۀ برنامه تنظیم خانواده نرخ باروری را کاهش دهد.
- با توجه رویکرد کاهش جمعیت، «شورای تحدید موالید» در 1369ش به ریاست وزیر بهداشت شکل گرفت و شورای عالی قضایی نیز اعلام کرد که تنظیم خانواده برای کنترل جمعیت منع شرعی و قانونی ندارد. به‌دنبال آن در ۱۳۷۰ش «اداره کل جمعیت و تنظیم خانواده» در وزارت بهداشت راه‌اندازی شد.[۳۱]
- در 26 مرداد ۱۳۷۲ش «قانون تنظیم خانواده» با چهار ماده و دو تبصره در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و در دوم خرداد ۱۳۷۲ شورای نگهبان آن را تأیید کرد.[۳۲]
- به دنبال تصویب قانون تنظیم خانواده، رسانه‌ها، مراکز آموزشی و سازمان‌های مختلف، تبلیغات گسترده و مستمر را برای فرهنگ‌سازی این برنامه آغاز کردند. برای مثال سازمان صداوسیما از طریق تبلیغات وسیع و پخش تیزر و فیلم‌های کوتاه نقش بزرگی در نهادینه‌‌شدن تنظیم خانواده ایفا کرد. همچنین تنظیم خانواده در سرفصل تمام رشته‌های دانشگاهی قرار گرفت و راه‌های پیشگیری از بارداری به دانشجویان آموزش داده شد.[۳۳]
پیامدهای تنظیم خانواده
جمعیت‌شناختی
تداوم اجرای برنامۀ تنظیم خانواده در سال‌های ۱۳۶۵ تا ۱۳۸۴ش موجب شد سطح باروری در ایران با سرعتی کم‌سابقه کاهش یابد و شاخص‌های باروری در مقایسه با سال ۱۳۶۵ش به کمتر از نصف و نرخ رشد جمعیت به اندکی بیش از یک درصد برسد.[۳۴]آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، در شانزدهم مرداد ۱۳۹۰ش نارضایتی خود را از تداوم برنامۀ تنظیم خانواده اعلام کرد و ایران را کشوری برخوردار از امکانات با توان پاسخگویی به ۱۵۰ میلیون جمعیت دانست.[۳۵] وی در ۱۳۹۱ش نیز اجرای سیاست تنظیم خانواده در اوائل دهۀ هفتاد را کار صحیحی دانست که ادامۀ آن در سال‌های بعدی اشتباه بود. همچنین وی اعلام کرد بررسی‌های کارشناسی نشان‌دهندۀ پیری جمعیت ایران در صورت تداوم این شیوه است و از مسئولان خواست در سیاست‌های کنترل جمعیت و تنظیم خانواده تجدید نظر کنند.[۳۶]بعد از آن در خرداد ۱۳۹۲ش محدودیت‌های مربوط به تنظیم خانواده لغو شد و برنامه‌هایی برای افزایش جمعیت در نهادهای قانون‌گذار به تصویب رسید.[۳۷]
فرهنگی و اجتماعی
کارشناسان معتقدند که کنترل جمعیت از طریق تنظیم خانواده باعث خطرات فرهنگی و اجتماعی در کشورهای مختلف از جمله ایران شده است. برای مثال به‌دلیل کاهش موالید و رواج فرهنگ تک‌فرزندی یا بی‌فرزندی بعد از اجرای تنظیم خانواده، برخی خانواده‌ها که از تنهایی رنج می‌برند، خلأ فرزند را از طریق انس با حیوانات به‌ویژه سگ پر می‌کنند و مفاهیمی مانند خواهر و برادر، عمه و عمو و خاله و دایی تضعیف خواهد شد.[۳۸] همچنین به نظر کارشناسان، تنظیم خانواده بر باورهای مردم نسبت به تقدس فرزندآوری، ساختار توزیع قدرت در خانواده، تفکیک نقش‌ها، الگوی تصمیم‌گیری زوجین در هزینه‌ها، اعتماد و وفاداری، ارتباط متقابل، پای‌بندی مذهبی، روابط جنسی، مدیریت مالی خانواده، برهم‌خوردن ارکان خانواده و هسته‌ای شدن آن، شکل‌گیری دیرهنگام خانواده، تفاوت سنی نامناسب و زیاد زوجین، فرزندآوری در سنین بالا و اهمیت پیداکردن اشتغال به جای فرزندآوری، نقش داشته است.[۳۹]
پانویس
- ↑ نخعی، جمعیت و تنظیم خانواده، 1389ش، ص۱۲۷.
- ↑ حسینی تهرانی، رساله نکاحیه، 1372ش، ص۶.
- ↑ طلعتی، رشد جمعیت، تنظیم خانواده و سقط جنین، 1383ش، ص۳۲ـ۳۳.
- ↑ جمالی و دیگران، پیشینه تاریخی برنامه جهانی کنترل جمعیت، 1393ش، ص161-165.
- ↑ بی‌آزار شیرازی، رساله نوین، 1379ش، ج۳، ص۹۷.
- ↑ صادقی، تنظیم خانواده، 1383ش، ص۱۶۰.
- ↑ شيخي، جمعيت و تنظيم خانواده، 1389ش، ص65.
- ↑ صراطی، روش‌های جلوگیری از آبستنی، 1364ش، ص10.
- ↑ خلجی، «نگرشی نو بر حکم فقهی؛ روش‌های پیشگیری از انعقاد نطفه در تنظیم خانواده»، 1389ش، ص46-47.
- ↑ خلجی، «نگرشی نو بر حکم فقهی؛ روش‌های پیشگیری از انعقاد نطفه در تنظیم خانواده»، 1389ش، ص46-47.
- ↑ خلجی، «نگرشی نو بر حکم فقهی؛ روش‌های پیشگیری از انعقاد نطفه در تنظیم خانواده»، 1389ش، ص46-47.
- ↑ ویلسون، مامایی و بیماریهای زنان، 1371ش، ص235.
- ↑ ویلسون، مامایی و بیماریهای زنان، 1371ش، ص236.
- ↑ ویلسون، مامایی و بیماریهای زنان، 1371ش، ص230.
- ↑ ویلسون، مامایی و بیماریهای زنان، 1371ش، ص40.
- ↑ «مسایل پزشکی»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ رهبری، اسلام و ساماندهی جمعیت، 1385ش، ص۹۱.
- ↑ حسینی تهرانی، رساله نکاحیه، 1372ش، ص۳۱۷–۳۱۸.
- ↑ حسینی تهرانی، رساله نکاحیه، 1372ش، ص۳۱۷–۳۱۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، 1404ق، ج۲۹، ص۱۱۴.
- ↑ مرعشی نجفی، منهاج المومنین، 1406ق، ج۲، ص207.
- ↑ طوسی، المبسوط، 1387ق، ج۴، ص۲۶۷.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیله، 1379ش، ج۲، ص۲۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتائات، 1379ش، ج۱، ص۴۵۹.
- ↑ حسینی، جمعیت و تنظیم خانواده، 1389ش، ص118.
- ↑ «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران.
- ↑ عباسی شوازی، «تحولات باروري، تنظيم خانواده و سياست‌هاي جمعيتـي درايران »، 1391ش، ص37.
- ↑ «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران.
- ↑ «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران.
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، 1397ش، ص۱۳۰.
- ↑ گلپایگانی، «بررسی عوامل موثر بر تغییر نگرش خانواده‌های ایرانی در خصوص کم فرزندآوری با نگاه به سیاست‌های جمعیتی»، 1394ش.
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی و جلالی، آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید، 1397ش، ص۱۳۰.
- ↑ «بیانات در دیدار مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار کارگزاران نظام »، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ غمامی و عزیزی، بایسته‌های تغییر سیاست‌های تقنینی، 1393ش، ص۱۳۱.
- ↑ سبحانی‌نیا، «تحدید خانواده، تهدید جامعه»، 1391ش، ص39.
- ↑ فولادی، «تحلیلی بر پیامدهای کاهش باروری و جمعیت در ایران» 1399ش، ص71-72.
منابع
- «ابعاد آماری مسئله جمعیت در ایران»، وب‌سایت پژوهشکدۀ آمار، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1403ش.
- خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۹ش.
- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، رساله نوین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- «بیانات در دیدار کارگزاران نظام»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 3 مرداد 1391ش.
- «بیانات در دیدار مسئولان نظام جمهوری اسلامی ایران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1390ش.
- «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 6 بهمن 1392ش.
- جمالی و دیگران، «پیشینه تاریخی برنامه جهانی کنترل جمعیت»، مجله تاریخ پزشکی، شمارۀ ۲۰، ۱۳۹۳ش.
- حسینی بهشتی، سیدمحمد، بهداشت و تنظیم خانواده، تهران، بنیاد نشر آثار و اندیشه‌های شهید آیت‌الله بهشتی، ۱۳۹۰ش.
- حسینی تهرانی، سیدمحمدحسین، رساله نکاحیه، کاهش جمعیت ضربه‌ای سهمگین بر پیکر مسلمین، تهران، حکمت، ۱۳۷۲ش.
- حسینی، سیدمجتبی، جمعیت و تنظیم خانواده، تهران، حکیم باشی، 1389ش.
- خلجی، حسن‌رضا، «نگرشی نو بر حکم فقهی؛ روش‌های پیشگیری از انعقاد نطفه در تنظیم خانواده»، مجلۀ فقه و تاریخ تمدن، سال هفتم، شمارۀ 4، زمستان 1389ش.
- خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹ش.
- دلالی اصفهانی، رحیم و رضا اسماعیل‌زاده، «نظریه جمعیت با نگرش نهادی محدود»، مجله پژوهشنامه اقتصادی، شمارۀ ۲۲، ۱۳۸۵ش.
- رهبری، حسن، اسلام و ساماندهی جمعیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- سبحانی‌نیا، محمد، «تحدید خانواده، تهدید‌جامعه»، مجلۀ ره‌توشۀ راهیان نور، شمارۀ 114، 1391ش.
- شیخی، محمدتقی، جمعیت و تنظیم خانواده، تهران، انتشار، 1379ش.
- صادقی، مریم، «تنظیم خانواده»، مجله فقه و حقوق خانواده، شماره، ۳۶، ۱۳۸۳ش.
- صراطی، محمدعلی، روش‌های جلوگیری از آبستنی، تبریز، نوبل، 1364ش.
- طلعتی، محمدهادی، رشد جمعیت، تنظیم خانواده و سقط جنین، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ش.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، مرتضوی، ۱۳۸۷ق.
- عباسی شوازی، محمدجلال، «تحولات باروری، تنظیم خانواده و سیاست‌های جمعیتـی در ایران»، ماهنامۀ علمی-تخصصی صدای جمهوری اسلامی ایران، سال یازدهم، شمارۀ 65، آذر 1391ش.
- عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه و زهرا جلالی، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، مجله فقه و حقوق خانواده، شماره ۶۸، ۱۳۹۷ش.
- علی‌نقی، امیرحسین، «دین و برنامه‌های تنظیم خانواده: مطالۀ مورد ایران»، مجلۀ مطالعات اجتماعی و روان‌شناختی زنان، سال هفتم، شمارۀ 3، زمستان 1388ش.
- غمامی، سیدمحمدمهدی و عزیزی، حسین، «بایسته‌های تغییر سیاست‌های تقنینی جمعیتی جمهوری اسلامی»، مجله مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ ۶۶، ۱۳۹۳ش.
- فولادی، محمد، «تحلیلی بر پیامدهای کاهش باروری و جمعیت در ایران» مجلۀ معرفت فرهنگی-اجتماعی، سال یازدهم، شمارۀ 3، تابستان 1399ش.
- گلپایگانی، زهرا، «بررسی عوامل موثر بر تغییر نگرش خانواده‌های ایرانی در خصوص کم فرزندآوری با نگاه به سیاست‌های جمعیتی»، کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی، روانشناسی و علوم اجتماعی، تهران، 27 آبان 1394ش.
- مرعشی نجفی، سیدشهاب‌الدین، منهاج المومنین، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۶ق.
- «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1403ش.
- «مسایل پزشکی»، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1393ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، ۱۳۷۹ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- نخعی، مهناز، جمعیت و تنظیم خانواده، تهران، آییژ، ۱۳۸۹ش.
- ویلسون، جیمزرابرت، مامایی و بیماریهای زنان، ترجمة داریوش کاظمی، تهران، دانش‌پژوه، 1371ش.