سید محمدحسین مبین

سید محمدحسین مبین؛ پدر جذامیان ایران و بنیان‌گذار آسایشگاه جذامیان در تبریز.

سید محمدحسین مُبَیِّن پزشک توانا، نویسنده و شاعر اهل تبریز بود. او و همسرش، نشاط وثوقی، در دهۀ 30 و 40 که بیماری جذام در ایران و به‌ویژه در آذربایجان فراگیر شده بود برای ریشه‌کنی آن زحمات بسیاری کشیدند و فداکاری‌های زیادی انجام دادند. به‌همین منظور لقب «پدر و مادر جذامیان ایران» را به آنها اعطا کرده‌اند. در تاریخ پزشکی ایران از آن دو، به زوج تاریخ‌ساز و فداکار یاد می‌شود.

تولد و خانواده

دکتر سید محمدحسین مبین در سال 1306ش در محلۀ چرنداب تبریز به دنیا آمد. او سه برادر و دو خواهر داشت. پدر وی عطار بود و با گیاهان دارویی به معالجۀ بیماران می‌پرداخت.

تحصیلات

سید محمدحسین تحصیلات ابتدایی را در شهر تبریز به اتمام رساند و در سال 1319ش به‌دلیل حضور برادرش در کرمان به همراه خانواده به آنجا مهاجرت کرد و تحصیلات دبیرستان را در آن شهر گذراند. سید محمدحسین در مقطع متوسطه متوجه علاقه خود به شعر شد و به شاعری پرداخت؛ اما برادر بزرگ‌ترش که حکم پدر را برای او داشت، به محمدحسین توصیه کرد در رشته‌ای درس بخواند که بتواند دردی از دردهای مردم را دوا کند. به‌همین دلیل او تحصیل در رشتۀ تجربی را انتخاب کرد. محمدحسین به‌همراه خانواده پس از 6 سال به تبریز بازگشت و دیپلم خود را در سال 1328ش، از دبیرستان فردوسی گرفت. سپس در دانشکدۀ پزشکی تبریز مشغول به تحصیل شد. او موفق شد در سال 1334ش دکترای پزشکی را دریافت کند. مبین در سال 1337ش پس از گذراندن دورۀ سربازی در وزارت بهداری استخدام شد و فعالیت‌های خود را در زمینه بیماری جذام و راه‌های درمان آن آغاز کرد. وی در سال 1338ش سرپرست آسایشگاه جذامیان بابا باغی شد.

دکتر مبین در سال 1341ش از طرف سازمان بهداشت جهانی بورسیه شد و با سفر به کشورهای اروپایی اسپانیا و پرتغال و کشورهای آفریقایی نیجریه و مالی، دوره‌های آموزشی بیماری جذام را گذراند و سپس به ایران بازگشت. در سال 1348ش تخصص خود را در بیماری‌های پوستی و آمیزشی از دانشگاه تبریز گرفت و سپس در بیمارستان‌های تبریز و دانشگاه‌ها به طبابت و تدریس مشغول شد. دکتر مبین در سال 1367ش بازنشسته شد؛ اما تا آخر عمر دست از تلاش‌های علمی - ادبی خود و خدمت به هم‌نوعان برنداشت.

ازدواج و فرزندان

دکتر مبین در سال 1338ش با نشاط وثوقی که از نخستین فارغ‌التحصیلان رشتۀ مامایی در تبریز بود، ازدواج کرد. او هنگام ازدواج شرط کمک به جذامیان را برای همسرش قرار داد که وی این شرط را پذیرفت و 20 سال همراه دکتر مبین به بیماران جذامی خدمت کرد.

حاصل این ازدواج دو پسر و یک دختر است. سیدبهزاد مدیر عامل یک شرکت خصوصی و سیدفرزاد مهندس است و دخترشان شهرزاد پزشک روماتولوژی است و به کار طبابت مشغول است.

بیماری جذام

1ـ بیماری جذام در دانش پزشکی

جذام از نظر دانش پزشکی، بیماری عفونی واگیرداری است که باکتری مولد آن از راه پوست و مخاط به بدن انسان منتقل می‌شود و موجب عفونت در پوست، چشم‌ها، اعصاب محیطی، مخاط دستگاه تنفسی و سپس دیگر اندام‌ها می‌شود. این بیماری بر اثر فقر بهداشت و کمبود ویتامین A بروز می‌یابد. امروزه این بیماری قابل درمان است و مانند گذشته خطرناک نیست و دورۀ درمان برخی از گونه‌های آن از 15 سال در گذشته به 45 روز در حال حاضر رسیده است. سال 2000م از سوی سازمان بهداشت جهانی، سال ریشه‌کنی جذام در جهان اعلام شد. بیماری جذام در حال حاضر در ایران کاملاً کنترل شده است و فقط در افغانستان و چند کشور عربی وجود دارد. از سوی سازمان بهداشت جهانی، کنترل و درمان جذام در منطقه به ایران واگذار شده است که از افتخارات پزشکی ایران به‌حساب می‌آید.

2ـ بیماری جذام در فرهنگ مسلمانان

جذام در زبان فارسی با نام «خوره» و «آکله» نیز شناخته می‌شود. پیشینۀ طولانی بیماری جذام در تاریخ بشر و نیز طولانی بودن دورۀ نهفتگی آن در بدن انسان که گاهی تا 15 سال پنهان می‌ماند و همچنین ناشناخته بودن دلیل ابتلای انسان به این بیماری، موجب وحشت انسان‌ها از این بیماری و مبتلایان آن می‌شود و در باور عمومی، جذام در تمام مراحل، یک بیماری واگیر دانسته می‌شود. جذامیان از دوران ایران باستان، همواره دور از اجتماع زندگی می‌کردند و در بسیاری از زمان‌ها، طردشدگان اجتماعی بودند و اجازه حضور در جامعه را نداشتند. پیامدهای جسمی جذام از جمله زشتی اندام‌ها و به‌ویژه چهره، موجب شده است که در فرهنگ بسیاری از جوامع، این بیماری با تحقیر قربانیان آن، همراه باشد و حتی در فرهنگ مسلمانان نیز گاهی این بیماری، عذاب الهی معرفی شده است. با وجود این، بر خلاف سایر جوامع، مسلمانان، جذامی‌ها را انسان‌هایی منحرف و بی‌بندوبار نمی‌دانستند و در سراسر جهان اسلام، جذام‌خانه‌ها را برای سکونت و زندگی این دسته از بیماران برپا کرده بودند. برخی اندیشمندان مسلمان، تحقیر جذامیان را نکوهش کرده و باور داشتند که چنین بیماری‌هایی ننگ اجتماعی نیستند و بلکه مبتلای به این بیماری به سبب رنجی که می‌برد، از خداوند پاداش معنوی می‌گیرد. طبیبان مسلمان نیز این بیماری را بسیار مسری نمی‌دانستند و نسبت به بیماران جذامی، سخت‌گیر نبودند و در رساله‌های پزشکی مسلمانان به طرد جذامی از جامعه سفارش نشده است. در سال 88 قمری، نخستین بیمارستان جامعۀ مسلمان دارای بخش ویژۀ بیماران جذامی بود که حکومت نیز برای آنان، مقرری تعیین کرده بود. اهمیت اجتماعی این بیماری موجب شده است که در فقه اسلامی، پیامدهای ابتلا به جذام در حوزه‌هایی مانند ازدواج، طلاق، ارث‌، قیمومت‌ و محرومیت‌ از موقعیت‌ اجتماعی، مورد توجه باشد. امروزه نیز مبتلایان به بیماری جذام، در مکان‌هایی جدا از دیگر مردم زندگی می‌کنند؛ در ایران، آسایشگاه‌ها و محله‌های ویژه‌ای برای سکونت جذامیان در تبریز، مشهد، کرمانشاه و مهاباد، وجود دارد که مهم‌ترین آنها آسایشگاه بابا باغی در تبریز است که توسط دکتر مبین، برپا شد.

خدمات

1ـ ساخت آسایشگاه بابا باغی

در دهۀ 30 و 40 شمسی، جذام به‌دلیل فقر بهداشت، نبود پزشک متخصص و کمبود دارو در ایران فراگیر شده بود و ایرانیان روزگار سختی را می‌گذراندند. مردم هم به‌دلیل ناآگاهی و ترس از این بیماری، بیماران را از جامعه طرد می‌کردند. به‌همین دلیل در منطقه‌ای در 15 کیلومتری شمال‌غربی تبریز منطقه‌ای به‌نام باباباغی را برای این بیماران اختصاص دادند. آنجا به زندان بابا باغی نیز معروف بود. دکتر مبین در آن منطقه آسایشگاهی بنیان کرد که پناهگاه امنی برای این بیماران باشد. وی حصارهای دور زندان را برداشت و به‌منظور ارتباط با تبریز، در آنجا جاده و پل احداث کرد. آب‌رسانی به بابا باغی را پیگیری کرد و با برگزاری مراسم‌ها موجب خوشحالی بیماران می‌شد. او همچنین یک کلیسا برای مسیحیان بنا کرد. دکتر مبین در راستای از بین بردن افکار خرافی در مورد این بیماری، بر خلاف دیگر پزشکان، خود مستقیماً بر بالین بیماران می‌رفت و دست نوازش بر سر و روی بیمارانی که از سوی خانواده‌های خود طرد شده بودند، می‌کشید و مانند پدری مهربان با آنان رفتار می‌کرد؛ تا جایی که بیماران دکتر مبین را مهربان‌تر از پدر و مادر خود می‌دانستند و او هم بیماران را فرزند خود خطاب می‌کرد. او با بیماران در یک کاسه غذا می‌خورد و نیازهای زندگی آنان را فراهم می‌کرد. در ابتدا حدود 550 نفر بیمار جذامی از آذربایجان و مناطق دیگر ایران در این آسایشگاه زندگی می‌کردند. در آن زمان بسیاری از پزشکان ایرانی حاضر به مداوای این بیماران نبودند ولی دکتر مبین با دیدن درد و رنج بیماران به تأسیس این آسایشگاه اقدام کرد و به‌صورت شبانه‌روزی زندگی خود را وقف بیماران کرد و به خدمت بیماران پرداخت.

2ـ احداث کارگاه کفش

لقب پزشک کفش‌دوز نیز به دکتر مبین داده شده بود که علت آن دوخت کفش برای بیماران جذامی بود که به‌دلیل معلولیت ناشی از بیماری نمی‌توانستند از هر کفشی استفاده کنند. همچنین به‌علت پیشرفت معلولیت باید بعد از مدتی کفش آنها عوض می‌شد. دکتر مبین به همراه همسرش کارگاه کفش‌دوزی برای این بیماران راه‌اندازی کرده بود و برای آنان کفش می‌دوخت که نشان از خدمت صادقانه این پزشک و نوع‌دوستی او و همسرش بوده است.

3ـ ساخت شیرخوارگاه باباباغی

این شیرخوارگاه با کمک همسر دکتر مبین، به‌منظور رفع نگرانی بیماران جذامی از سلامت فرزندان‌شان ساخته شد. مسئولیت مامایی و نظافت آنجا با همسر دکتر مبین بود. نشاط وثوقی، فرزندان خود را به این مکان می‌برد تا به بقیه نشان دهد که نباید از این بیماران دوری کرد. او در کنار دکتر مبین تلاش‌های بسیاری برای نجات جان مادران جذامی و نوزادان آنها انجام داد و به‌عنوان مادر جذامیان ایران شناخته شد.

فعالیت‌ها

• عضو افتخاری انجمن کمک به جذامیان ایران از سال 1353ش؛
• ریاست انجمن کمک به جذامیان آذربایجان؛
• حضور فعال در نهادهای خیریه مانند: کمیته امداد امام خمینی، انجمن خیریه نوبر تبریز، مؤسسه حمایت از مستمندان و هیئت عیادت از بیماران؛
• عضو هیئت تحریریه مجله پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تبریز از سال 1355ش.
• ریاست مرکز بررسی و تحقیق بیماری‌های پوست آذربایجان شرقی و بیمارستان جذامیان باباباغی تبریز؛ امروزه بیمارستان باباباغی به مرکز فعالی برای تحقیق در مورد بیماری جذام و درمان بیماران جذامی تبدیل شده است و بسیاری از دانشجویان و پژوهشگران حوزۀ پزشکی از امکانات و تجربیات این مرکز در پایان‌نامه‌ها و تحقیقات خود استفاده می‌کنند.

افتخارات

• انتخاب به‌عنوان یکی از ده پزشک برتر کشور در سال 1378ش؛
• دریافت نشان افتخار تبریز در سال 1391ش توسط شهرداری تبریز؛
• بزرگداشت او به پاس خدمات انسان‌دوستانه از طرف سازمان‌های بین‌المللی از جمله یونیسف.

دیدگاه‌ها

دکتر سید محمدحسین مبین دلیل حضور و خدمت خود به بیماران جذامی را اثرپذیری از ارزش‌های انسانی می‌دانست که ایثار و خدمت به همنوعان را سفارش می‌کند. مبین ثروت اصلی هر انسان را میزان اثرگذاری او در جامعه و برای همنوعان می‌دانست. او معتقد بود وقتی فردی پزشک می‌شود، مکلف و موظف می‌شود تا تمام و کمال تا زمان سلامتی بیمار، در خدمت او باشد. او طبابت را دانش و مهارت حساسی می‌دانست و تشخیص مرز بین خیانت و خدمت را مانند یک خط، بین سایه و روشنی عنوان می‌کرد. دوستان دکتر مبین، فلسفۀ انتخاب آسایشگاه باباباغی و حضور مستمر دکتر در آنجا را، مشارکت در رنج درد بیماران می‌دانستند و آن را تفاوت دکتر مبین با دیگر پزشکان به‌حساب می‌آوردند. دکتر مبین بر اساس سوگند پزشکی، رسیدگی به بیماران را فراتر از وظیفۀ شغلی، یک تکلیف انسانی می‌دانست؛ او برای بیماران خود وقت می‌گذاشت و به حرف‌ها و درددل‌های آنان خوب گوش می‌داد و همین موجب اعتماد بیماران به وی می‌شد. وی کار در آسایشگاه جذامیان را انجام وظیفه به‌همراه خدمت می‌دانست و معتقد بود انجام وظیفه برای گرفتن حقوق و درآمد است ولی خدمت بالاتر از آن و برای خدا است. دکتر مبین از بیماران نیازمند، پولی نمی‌گرفت و در تهیه دارو هم به آنها کمک می‌کرد.

دکتر مبین با آن‌که می‌توانست با استفاده از تخصص خود، زندگی مرفهی را برای خود و خانواده‌اش فراهم کند، اما زندگی‌اش را وقف بیماران جذامی و خدمت به آنها کرد تا علاوه بر درمان، با محبت خود مرهمی بر درد و رنج‌های این قشر مظلوم و محروم باشد. وی در خاطرات خود بهترین لحظه‌های زندگی خود را زمان بهبودی یک بیمار و بدترین لحظه‌های عمرش را هنگام درد و رنج ‌کشیدن بیمار معرفی می‌کرد. ایثار و ازخودگذشتگی دکتر مبین و همسر او، ریشه در آموزه‌های اسلامی دارد که ترجیح منافع دیگران بر مصالح خود را بهترین کرامت اخلاقیِ انسان و بالاترین نیکی‌ها، معرفی کرده است. از منظر کسانی که سال‌ها با دکتر مبین همکاری کرده‌اند، او بر خلاف رویکرد غالب بر دانش پزشکی مدرن که تنها به جنبۀ مادی انسان توجه دارد، با رویکردی معناگرا به بیماران توجه می‌کرد و می‌کوشید تا هماره دانش و آگاهی خود را در راه کاهش رنج و درد همنوعان به‌کار گیرد و از نگاه مادی به حرفۀ خویش پرهیز می‌کرد. از این منظر، دانش و فعالیت علمی دکتر مبین در راستای آموزه‌های دینی و در سازگاری کامل با انگاره‌های معنوی او به کار گرفته می‌شد.

آثار

دکتر سید محمدحسین مبین علاوه بر پزشکی، به‌دلیل علاقه به شعر در دوران کودکی، در حوزۀ ادبیات و شعر هم فعال بود. تخلص او در شعر، شمشک بود. برخی آثار او در این زمینه عبارتند از: «به یاد شهریار»، «سخنان عارفانه و نصایح حکیمانه نظامی گنجوی»، «غنچه‌های خونین»، «عاشیقلار»، «گل باهاریم گل» و «قوش یوواسی». او همچنین مجموعه اشعار «جوذاملی سارا» را به‌منظور شناساندن بیماری جذام و دردها و رنج‌هایی که این بیماران با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، سرود.

درگذشت

دکتر سید محمدحسین مبین در 6 مهر 1394ش در سن 88 سالگی از دنیا رفت. پیکر او در قبرستان وادی رحمت تبریز، در کنار مزار همسرش به خاک سپرده شد.

تصویرسازی

• مستند «به نام پدر» به کارگردانی قربانعلی طاهرفر و فرزین ریحانی‌راد، از شبکه مستند جمهوری اسلامی ایران پخش شد که مروری بر زندگی دکتر سید محمدحسین مبین است.
• همچنین در سال 1393ش و در زمان حیات دکتر مبین، تندیس برنزی مقابل مطب سابق او از طرف شهرداری تبریز نصب شد.
• از کتاب یادنامۀ دکتر محمدحسین مبین، تألیف محمدحسین قابل‌نژاد در سال 1396ش رونمایی شد. این کتاب شامل زندگی‌نامه، تصاویر و خاطرات دکتر مبین است.
• کتاب استاد خدمت و صداقت دکتر سید محمدحسین مبین (پدر جذامیان ایران)، نوشتۀ خلیل رضوی در 4 فصل به خاطرات، نکته‌ها و اشعار او پرداخته است.
• فروغ فرخزاد، شاعر مشهور ایرانی فیلم مستند «این خانه سیاه است» را در سال 1341ش در آسایشگاه بابا باغی ساخت و در آن درد و رنج بیماران جذامی را به خوبی به تصویر کشید. این مستند از نظر کارشناسان این حوزه از بهترین مستندهای جهان به‌شمار می‌رود.

منابع

• ابن‌ماجه، محمد، سنن، قاهره، محمد فؤاد عبدالباقی، 1373ق.
• «پدر جذامیان ایران درگذشت»، وب‌سایت آفتاب نیوز، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1402ش.
• «پدری که تمام عشق و زندگی‌اش وقف جذامیان شد»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1398ش.
• جاحظ‌، عمرو بن‌ بحر، کتاب‌ البرصان‌ و العرجان‌ و العمیان‌ و الحولان‌، بیروت، عبدالسلام‌ محمد هارون‌، ‌ 1410ق.
• «حکایت نیم قرن تلاش پدر جذام ایران و همسرش در گفت‌وگو با گروه زندگی»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 13 بهمن 1392ش.
• حیدری، محمدرضا، «بابای مهربان باباباغی‌ها»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: 2 شهریور 1394ش.
• «داستان 50 سال تلاش «پدر جذام ایران» و همسرش»، پایگاه خبری تحلیلی خرداد، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1392ش.
• دانس، م.و. و دوکروسل، ب.تی.یری، «جذام»، ترجمه نگار نادری، در دانشنامه جهان اسلام، 1393ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت موسسه لغت‌نامه دهخدا، تاریخ بازدید: 9 آذر 1402ش.
• راد، زهرا، «دکتر سید محمدحسین مبین، پدر جزامیان ایران»، وب‌سایت سیستم راهنمای تلفنی 118 تبریز، تاریخ درج مطلب: 20 اسفند 1398ش.
• رستم‌زاده، ولی، «به‌یاد دکتر سید محمدحسین مبین»، پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی انجمن پزشکان عمومی ایران، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1395ش.
• سرمدی، محمدتقی، پژوهش در تاریخ پزشکی و درمان جهان از آغاز تا عصر حاضر، تهران، سرمدی، ۱۳۷۸ش.
• غلامی، خلیل، «تشییع پیکر دکتر سیدمحمدحسین مبین پدر جذامیان ایران»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1394ش.
• «کتاب یادنامه زنده‌یاد دکتر «سید محمدحسین مبین» رونمایی شد»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 13 مرداد 1396ش.
• متین، پیمان، «جذام»، وب‌سایت مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ به‌روزرسانی: 4 آذر 1398ش.
• «محمدحسین مبین ،پدر جذامیان ایران درگذشت»، وب‌سایت ساتین، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1394ش.
• «مستند «به نام پدر» روایت زندگی دکتر محمدحسین مبین»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 5 آذر 1402ش.
• «مستند خانه سیاه است - فروغ فرخزاد»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 5 آذر 1402ش.
• «مصاحبه ترکی مرحوم دکتر محمدحسین مبین پدر جذامیان ایران»، وب‌سایت آپارات، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1402ش.
• «معرفی و دانلود کتاب استاد خدمت و صداقت دکتر سید محمدحسین مبین (پدر جذامیان ایران)»، وب‌سایت کتابراه، تاریخ بازدید: 5 آذر 1402ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 9 آذر 1402ش.
• مقریزی‌، احمد بن علی، کتاب‌ الخطط‌ المقریزیة، مصر، بی‌نا، 1326ق.
• «نصب مجسمه دکتر مبین درخیابان هفده شهریور»، پایگاه خبری تحلیلی آئل خبر، تاریخ درج مطلب: 15 دی 1393ش.