خانواده قرآنی
خانواده قرآنی؛ الگوی قرآنی نهاد خانواده در سبک زندگی اسلامی.
خانوادۀ قرآنی، نهاد مبتنی بر الگو و شاخص‌های الهی، نهاد مقدس اجتماعی، زیربنای معنوی جامعه و کانون اصلی پروش‌اندیشه، اخلاق و تعالی روح انسان معرفی شده است. متون دینی هدف از تشکیل خانواده را تامین نیازهای عاطفی و معنوی انسان از جمله دست‌یابی به آرامش می‌داند. از منظر اسلام، خانواده، مهم‌ترین و بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی محسوب می‌شود و از جایگاه مهمی در راستای تعالی و رشد جامعۀ اسلامی برخوردار است.
مفهوم‌شناسی
خانوادۀ قرآنی، نهادی است که بر مبنای پیوند شرعی مرد و زن شکل می‌گیرد و ساماندهی و تداوم آن بر پایۀ «مودت» و «رحمت» است. از نظر قرآن، این نهاد با در نظرگرفتن حقوق والدین و خویشاوندان، در جهت بقا، تربیت نسل بشر و تامین نیازهای معنوی و مادی، ایجاد می‌شود.[۱]اندیشمندان و مفسران تاکید قرآن بر تشکیل خانواده از طریق ازدواج را با هدف ادامه و گسترش فرهنگ دینی، تربیت نسل توحیدی[۲] و تامین نیازهای عاطفی و غریزی می‌دانند.[۳]
اهمیت و جایگاه
در متون دینی بر اهمیت و جایگاه خانواده تاکید فراوان شده است:
تشویق به ازدواج
متون اسلامی و آموزه‌های دینی خانواده را مقدس‌ترین و محبوب‌ترین نهاد نزد خداوند می‌داند، مردم را به ازدواج و تشکیل خانواده تشویق می‌کند و با دستورات سازندهای در رابطه با تعامل همسران و امور خانواده، به استحکام و دوام آن نوید می‌دهد.[۴] برای مثال در روایتی از پیامبر اسلام آمده که هیچ بنیانی پیش خداوند محبوبتر و ارزشمندتر از بنیان ازدواج و تشکیل خانواده نیست.[۵] به‌دلیل اهمیت خانوده، رهبانیت به‌معنای ترک لذت‌های دنیوی مانند ازدواج و تشکیل خانواده یکی از موارد نهی‌شده در اسلام است.[۶]
سنت پیامبران
دسته‌ای از متون دینی، ازدواج و تشکیل خانواده را سنت پیامبران می‌دانند و بر مبنای آن اگر کسی بخواهد در زمرۀ پیروان پیامبران محسوب شود، باید از این سنت نیز پیروی کند. برای مثال حضرت علی، امام اول شیعیان، جوانان را به امر ازدواج تشویق می‌کند و آن را سنگ‌بنای خانواده و «سنت» پیامبر اسلام معرفی می‌کند.[۷] همچنین در روایت معروفی از پیامبر اسلام بیان شده است که هر کس از این سنت روی بگرداند، [۸] یا هر کسی توان مالی داشته و ازدواج نکند، از امت او نیست.[۹]
افزایش ارزش عبادت
در برخی روایات تاکید شده است که ارزش عبادت ازدواج‌کرده‌ها افزایش می‌یابد. برای مثال در حدیثی آمده که دو رکعت نماز فرد متاهل، برتر از مرد مجردی است که شب را به عبادت و روز را به روزه‌داری سپری کند.[۱۰]یا دو رکعت نمازی که فرد همسردار می‌خواند، برتر از هفتاد رکعت نمازی است که فرد بی‌همسر بخواند.[۱۱] بر همین مبنا، شهید مطهری معتقد است کمالات انسانی و پویایی که انسان در پرتو ازدواج و تشکیل خانواده به دست می‌آورد، در مدرسه یا جهاد با نفس و نماز شب نمی‌تواند به دست بیاورد.[۱۲]
وسعت رزق بعد از تشکیل خانواده
برخی افراد بر اساس بینش و محاسبات مادی و از ترس فقر، ممکن است تن به ازدواج ندهند، اما بر اساس آموزه‌های دینی خانواده به‌دلیل ایجاد حس وظیفهشناسی و مسئولیتپذیری موجب شکوفایی استعداد همسران شده و آنها را به‌سوی تلاش، سازندگی و نقشپذیری وادار می‌سازد و موجب رفاه اقتصادی می‌شود.[۱۳] قرآن کریم نیز به‌صراحت دستور می‌دهد که مردان و زنان مجرد خود را همسر دهید و اگر تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی‌نیاز می‌سازد.[۱۴] برخی روایات از پیشوایان دین نیز ازدواج را مایۀ افزایش روزی می‌داند.[۱۵]
ویژگی‌ها
محل آرامش
خانوادۀ قرآنی، محل تامین آرامش جسم و تسکین روح تمام اعضای آن است. فضای محدود و امن خانه، حریمی برای ابراز احساسات، بیان اسرار، ارضای غرایز و تامین نیازهای جسمی و روحی انسان بوده و قرآن می‌گوید این سکونت و امنیت را خداوند برای انسان آفریده است.[۱۶] به باور علامه طباطبایی آرامش‌بخشی ازدواج به این دلیل است که زن و مرد در خانواده، مکمل و مایۀ شکوفایی و نشاط یکدیگرند و هر یک بدون دیگری ناقص می‌مانند و چون هر ناقصی شوق تکامل دارد؛ پس طبیعی است میان یک موجود و مکمل او جاذبۀ نیرومند ایجاد شود که با رسیدن به آن احساس آرامش کند.[۱۷]
محل مهرورزی
در نگاه اسلام آن چیزی که زن و مرد را به یکدیگر پیوند می‌دهد، تنها شهوت و غریزه نیست بلکه پایۀ وحدت آنها براساس بیان قرآن، [۱۸] مودت و رحمت است.[۱۹] سفارش به ابراز محبت و دوستی در منابع دینی و سیرۀ پیشوایان دین زیاد آمده و در سیره عملی معصومان نیز موارد بسیاری از ابراز محبت نسبت به اعضای خانواده را می‌توان یافت. از جمله عبارت‌های پر مهر و محبت پیامبر اسلام خطاب به «فاطمه» دختر وی مانند «فداها ابوها»[۲۰] و «فاطمه بضعه منی»[۲۱] نمونه‌ای از این ویژگی مهم است. به باور شهید مطهری، اسلام محبت عمیق و صمیمی زوجین را به یکدیگر محترم شمرده و به آن توصیه کرده است و تدابیری به کار برده که این یگانگی هرچه بیشتر و محکم‌تر شود.[۲۲]
همدلی و همراهی
از دیگر ویژگی‌های خانواده قرآنی همدلی و همراهی اعضای خانواده با همدیگر در شرایط سخت و آسان و تشخیص مصلحت زندگی و ترجیح آن بر منفعت شخصی بیان شده است. با اینکه قراردادها و مقررات در خانوادۀ قرآنی احترام دارد، اما آنجا که پای مصلحت بزرگ‌تری در میان باشد، هر یک از افراد خانواده خواسته‌های فردی خود را فدای پیشبرد اهداف زندگی خواهد کرد.[۲۳] به‌عنوان مثال می‌توان به داستان ابراهیم پیامبر و همسر وی در قرآن کریم اشاره کرد؛ زمانی که به دستور خداوند هاجر را با فرزند خردسال خود در سرزمین بی‌آب وعلف مکه ساکن می‌کند و برای آنها دست به دعا برمی‌دارد.[۲۴]
عفاف و پاکدامنی
پاکدامنی و ترک روابط خارج از خانواده، از منظر قرآن، منحصر در زنان نیست، بلکه بر اساس جهان‌بینی اسلامی سرشت هر انسانی، اقتضای حیا و عفاف را دارد و پاسداری از حریم خانواده و داشتن عفت و حجاب را برای افراد خانواده ضروری می‌داند.[۲۵] در فرهنگ اسلامی، مردان باید از نگاه آلوده بپرهیزند و زنان نیز نباید از روی شهوت به مردان نامحرم بنگرند؛ بلکه باید نگاه خود را کنترل کنند و زینت و زیبایی خود را از نامحرم بپوشانند.[۲۶] با توجه به اینکه جلوه‌گری زنان در جامعه موجب تزلزل بنیان خانواده می‌شود، قرآن دستور می‌دهد که زنان همچون دوران «جاهلیت نخستین» با خودآرایی، در جامعه ظاهر نشوند.[۲۷] مفسران قرآن، رفتار موسی پیامبر را الگوی بارز این نوع عفت‌ورزی می‌دانند که هنگام رفتن به خانۀ شعیب، برای اینکه نگاه وی به زن نامحرم نیفتد، به دختر شعیب پیشنهاد کرد که پشت سر او حرکت کند و راه خانه را به او نشان دهد.[۲۸]
میانه‌روی
اسلام، دین اعتدال بوده و از رفتار افراط و تفریطی به‌طور کلی و در امور خانواده به‌صورت خاص، نهی کرده است[۲۹] که شامل اخلاق جنسی در خانواده، محبت‌کردن اعضای خانواده، هزینه‌های مختلف خانه، مهمانی‌رفتن و مهمانی‌دادن، کارکردن و بیکاری می‌شود. کارشناسان میانه‌روی در امور خانواده را سبب شیرین‌شدن زندگی خانوادۀ قرآنی می‌دانند.[۳۰]
آداب معاشرت در خانوادۀ قرآنی
پژوهشگران معتقدند که در دنیای مدرن، مفهوم خانواده و روابط خانوادگی، جایگاه اصلی خود را از دست داده و زن و مرد، به‌صورت قراردادی زیر یک سقف زندگی می‌کنند که در میان آنها انس و محبت وجود ندارد. این در حالی است که اسلام، محیط خانه را محل عشق و محبت و ارتباطات عاطفی دانسته و توجه به غرایز جنسی را محدود به محیط خانواده می‌داند. به‌همین دلیل خانوادۀ قرآنی بر مبنای آداب معاشرت دینی و قدسی اداره می‌شود که آگاهی و رعایت اصول آن در تحکیم خانواده و ایجاد روابط گرم و صمیمی بین اعضای خانواده نقش دارد. برخی از مهم‌ترین آداب معاشرت در خانوادۀ قرآنی عبارتند از:
رفتار شایسته
در منابع اسلامی، دربارۀ رعایت حسن‌خلق و رفتار شایستۀ دینی در خانواده بسیار سفارش شده است. بسیاری از آیات و روایات، مردان را به خوش‌اخلاقی با همسران‌شان فرا می‌خوانند.[۳۱] در برخی روایات نیز خوش‌اخلاقی از بهترین صفات و بداخلاقی از صفات بسیار ناپسند زنان معرفی شده و از آنان خواسته شده با شوهر خود با اخلاقی خوش برخورد کنند و از بداخلاقی بپرهیزند.[۳۲] قرآن کریم به مردان دستور می‌دهد با همسران خود به‌طور شایسته رفتار کنند.[۳۳] از نگاه متون دینی رفتار شایسته سبب زدودن کینه‌ها، گوارایی زندگی، ایجاد محبت و تثبیت مودت و عشق در زندگی و لطافت گفتار در خانواده می‌شود.[۳۴]
خوشرویی
در منابع دینی، خوشرویی را عامل بسیار مؤثری در آرامش و موفقیت خانوادگی دانسته است. در بیانات اهل‌بیت، عباراتی همچون «وجه منبسط»، «البشر»، «بشر حسن»، «طلاقة الوجه» و «البشاشة» مترادف با خوشرویی به کار رفته است. «وجه منبسط» به چهرۀ خالی از عبوسی گفته می‌شود. قرب به خداوند، فرجام نیک زن و شوهر، ایجاد الفت و محبت و کینه‌زدایی از مهم‌ترین آثار خوشرویی در خانواده ذکر شده است.[۳۵] پیامبر اسلام نیز یکی از حقوق همسر را خوشرویی می‌داند.[۳۶]
خوش‌زبانی
در قرآن کریم سفارش شده است که با مردم به نیکی سخن بگویید[۳۷] که اعضای خانواده را نیز در بر می‌گیرد. در روایات نیز به افراد سفارش شده که با همسر خود به نیکی سخن بگویند. برای مثال امام علی توصیه کرده است که در همه حال با همسران خود با نیکویی سخن بگویید.[۳۸]
سلام‌کردن
از آداب مهم در خانوادۀ قرآنی، سلام‌کردن است که موجب گرمی روابط و تحکیم خانواده می‌شود. به‌همین دلیل پیامبر اسلام توصیه کرده است که هنگام ورود به خانه به اهل آن سلام کنید؛ چرا که این کار برکت را بر آن خانه نازل می‌کند و ملائکه با آن مانوس می‌شوند.[۳۹] وجوب جواب سلام، حتی در حال نماز، نشانۀ اهتمام اسلام به سنت سلام محسوب می‌شود.[۴۰]
استقبال یا بدرقه همسر
در خانوادۀ قرآنی استقبال از همسر به هنگام ورود به خانه یا بدرقه او به هنگام بیرون رفتن، نشانه صفا و صمیمیت میان آن دو و نیز افزایش‌دهندۀ مهر و محبت بین آنها معرفی شده است. پیامبر اسلام به همسر خانواده سفارش کرده است که هنگام ورود مرد به خانه، تا جلوی در، به استقبال او برود و به او خوش‌آمد بگوید.[۴۱]
سپاسگزاری و قدردانی
از نظر متون دینی، قدردانی همسران از یکدیگر موجب استحکام خانواده و ایجاد محبت و آرامش بین اعضای خانواده و در برخی موارد، مانع از متلاشی‌شدن خانواده می‌شود. زن و مرد متدین، هر کدام به وظیفۀ خود توجه نموده و زحمات دیگری را دیده و به جای منت گذاردن کار خود، از تلاش او تشکر می‌کنند. اهمیت سپاسگزاری چنان مورد توجه دین است که کوتاهی در اجرای آن همانند سستی در شکرگزاری نسبت به خداوند به شمار آمده است.[۴۲]
همکاری
در خانوادۀ قرآنی هریک از اعضای خانواده بر خود لازم می‌داند برای حفظ و تقویت کانون پر مهر خانواده و نیز در جهت هرچه بهتر تربیت‌شدن فرزندان و اصلاح روابط اجتماعی آنان در آینده، با همدیگر همکاری کند.[۴۳] پیامبر اسلام خدمت به اعضای خانواده را موجب کفاره گناهان بزرگ و افزایش درجات انسان می‌داند.[۴۴]
رفتار احترام‌آمیز
الف) احترام متقابل همسران
با توجه به فرهنگ دینی، احترام متقابل زن و مرد در محیط خانوادگی، از ویژگی مهم خانواده قرآنی است. در تعالیم اسلامی آمده که هر یک از مرد و زن، باید به دیگری احترام بگذارد، چراکه احترام بین زوجین موجب محبت و صمیمیت بیشتر بین آنها و دیگر اعضای خانواده و استحکام کانون خانواده می‌شود.[۴۵] از نظر برخی متون دینی وظیفۀ مرد به‌عنوان مدیر و بزرگ خانواده، در این باره سنگین‌تر است و در روایات فراوانی، به مردها توصیه شده که به همسران خود احترام بگذارند.[۴۶]
ب) احسان به والدین
در خانوادۀ قرآنی پدر و مادر از جایگاه بسیار بلندی برخوردارند چنانکه خداوند، به احترام و تکریم پدرو مادر، پس از بیان حکم وجوب پرستش خدای یگانه، فرمان داده است.[۴۷] قرآن کریم حتی کوچک‌ترین بی‌احترامی به والدین را ممنوع می‌کند و فرزندان حتی اجازة «اف» گفتن به والدین خود را نیز ندارند.[۴۸]
ج) احترام به فرزندان
احترام به فرزندان نیز از ویژگی‌های بسیار مهم خانوادۀ قرآنی است. در آموزه‌های دینی توصیه شده که اگر خانواده‌ها این نیاز کودک را ارضا کند، موجب آرامش روانی، امنیت خاطر، اعتماد بنفس، اعتماد به والدین وحتی سلامت جسمی او می‌شود.[۴۹]
تعامل نیکو با خویشاوندان
رفتار نیکو با خویشاوندان از آداب سفارش‌شده در خانوادۀ قرآنی است. در 15 آیۀ قرآن با تعبیر «قُربی» یا ذی‌القربی از بستگان دور و نزدیک انسان، سخن به میان آورده و دربارۀ نیکی‌کردن به آنان سفارش کرده است.[۵۰] از دیدگاه اسلام، بعد از پدر و مادر و فرزندان، که نزدیکان درجه یک انسان محسوب می‌شوند، رفتار با دیگر خویشاوندان نزدیک و بستگان، از اهمیت به سزایی برخوردار است که خالق هستی از آنان در آیات متعدد به عنوان «رحم» و «ارحام» نام میبرد.[۵۱]
جمعیت و فرزندآوری در خانوادۀ قرآنی
در فرهنگ دینی فرزندآوری و ازدیاد نسل از اهداف و کارکردهای مهم خانوادۀ قرآنی دانسته شده است. نعمت، [۵۲] زینت زندگی، [۵۳] نور چشم[۵۴] و سبب یاری الهی[۵۵] توصیف قرآنی از فرزند است که بیانگر پسندیده‌بودن فرزندآوری و ادامۀ نسل از نگاه قرآن است.[۵۶] همچنین دعای حضرت ابراهیم[۵۷] و زکریا[۵۸] برای فرزندآوری در سنین پیری و از آن‌طرف، بشارت الهی بر اجابت دعای آنها[۵۹] نیز، نشانه اهمیت موضوع فرزندآوری ازنظر قرآن شمرده شده است.[۶۰]
پانویس
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ج 17، ص259.
- ↑ سورۀ شوری، آیۀ 11.
- ↑ سورۀ روم، آیۀ 21.
- ↑ پناهی، «خانواده از منظر دین و روانشناسی»، 1387ش، ص15-16.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج100، ص222.
- ↑ مجلسی، عین الحیاة، 1382ش، ج1، ص376.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج103، ص218.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج103، ص220.
- ↑ متقی هندی، کنز العمال، 1425ق، ج16، ص280.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج103، ص221.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، 1367ش، ج20، ص21.
- ↑ مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، 1367ش، ص389.
- ↑ پناهی، «خانواده از منظر دین و روانشناسی»، 1387ش، ص15-16.
- ↑ سورۀ نور، آیۀ 32.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج103، ص117.
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ80.
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1396ش، ج16، ص166.
- ↑ سورۀ روم، آیۀ 21.
- ↑ مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، 1396ش، ص1.
- ↑ بحرانی، حلیۀ الابرار، 1411ق، ج1، ص208.
- ↑ مفید، امالی، 1413ق، ص260.
- ↑ مطهری، اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب، 1391ش، ص77.
- ↑ شرفی، خانواده متعادل، 1372ش، ص66.
- ↑ سورۀ ابراهیم، آیۀ 37.
- ↑ پورمحمدی و دیگران، «واکاوی شاخص‌های اخلاقی خانواده متعالی در بهبود سبک زندگی از منظر قرآن کریم»، 1399ش، ص131.
- ↑ سورۀ نور، آیۀ 30-31.
- ↑ سورۀ احزاب، آیۀ 33.
- ↑ حویزی، نورالثقلین، 1415ق، ج4، ص122.
- ↑ سورۀ الرحمان، آیۀ 8-9.
- ↑ قرائتی، سیمای خانواده در قرآن و روایات، 1398ش، ص35.
- ↑ فرج اللهی، «آداب معاشرت (7) معاشرت با خویشان و نیکی به آنان»، 1383ش، ص47.
- ↑ کلینی، اصول کافی، 1401ق، ج5، ص325.
- ↑ سورۀ نسا، آیۀ 19.
- ↑ ابن‌شعبه حرانی، 1404ق، تحف العقول، ص45.
- ↑ حسین‌زاده، «نقش خوشرویی و خوش‌زبانی در خانواده و اجتماعی»، 1392ش، ص130.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج100، ص254.
- ↑ بقره، 83.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج100، ص223.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1403ق، ج73، ص7.
- ↑ «فرهنگ زیبای سلام»، مجلۀ طوبی، شمارۀ 9، شهریور 1385ش، ص79.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص254.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار 1403ق، ج68، ص44.
- ↑ پورمحمدی و دیگران، «واکاوی شاخص‌های اخلاقی خانواده متعالی در بهبود سبک زندگی از منظر قرآن کریم»، 1399ش، ص135.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، 1408ق، ج13، ص49.
- ↑ پورمحمدی و دیگران، «واکاوی شاخص‌های اخلاقی خانوادۀ متعالی در بهبود سبک زندگی از منظر قرآن کریم»، 1399ش، ص10.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار 1403ق، ج73، ص85.
- ↑ سورۀ بقره، آیۀ 83.
- ↑ سورۀ اسرا، آیۀ 23-24.
- ↑ حسین‌زاده، سیرۀ تربیتی پیامبر و اهل بیت، 1385ش، ج1، ص82.
- ↑ فرج اللهی، «آداب معاشرت (7) معاشرت با خویشان و نیکی به آنان»، 1383ش، ص47.
- ↑ سورۀ انفال، آیۀ 75.
- ↑ سوره نحل، آیه 72.
- ↑ سوره کهف، آیه 46.
- ↑ سوره فرقان، آیه 74.
- ↑ سوره اسراء، آیه 6.
- ↑ حیدری و غبیشاوی، «فرزندآوری در آئینه آیات قرآن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ سوره صافات، آیه 100.
- ↑ سوره آل عمران، آیه 38.
- ↑ سوره هود، آیات 71-73.
- ↑ حیدری و غبیشاوی، «فرزندآوری در آئینه آیات قرآن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
- احمدوند، خلیل‌الله و دیگران، «بررسی فقهی احکام و شرایط فرزندخواندگی در اسلام»، فصلنامۀ قانون‌یار، دورۀ سوم، شمارۀ دوازدهم، زمستان 1380ش.
- اعزازی، شهلا، جامعه‌شناسی خانواده، تهران، مطالعات زنان، 1383ش.
- بحرانی،هاشم، حلیۀ الابرار فی احوال محمد و آله الاطهار، قم، مؤسسۀ معارف، 1411ق.
- پناهی، احمدعلی، «خانواده از منظر دین و روانشناسی»، مجلۀ معرفت، شمارۀ 135، 1387ش.
- پورمحمدی، سیده‌راضیه و دیگران، «واکاوی شاخص‌های اخلاقی خانواده متعالی در بهبود سبک زندگی از منظر قرآن کریم»، مجلۀ بصیرت و تربیت اسلامی، دورۀ 17، شمارۀ 53، 1399ش.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، اسلامیه، 1367ش.
- حسینی‌زاده، علی، سیرۀ تربیتی پیامبر و اهل بیت، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385ش.
- حسین‌زاده، علی، «نقش خوش رویی و خوش زبانی در خانواده و اجتماعی»، مجلۀ معرفت، سال بیست و دوم، شمارۀ 192، آذر 1392ش.
- حویزی، جمعه العروس، نور الثقلین، قم، مؤسسۀ مطبوعاتی اسماعیلیان، 1415ق.
- حیدری و غبیشاوی، «فرزندآوری در آئینه آیات قرآن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 30 دی 1396ش.
- زارعی توپخانه، محمد و دیگران، «بررسی رابطه ساختار قدرت در خانواده با کارآمدی آن»، مجلۀ روانشناسی و دین، سال ششم، شمارۀ 3، 1392ش.
- شرفی، محمدرضا، خانوادۀ متعادل، تهران، انجمن اولیا و مربیان، 1372ش.
- طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، جامعه مدرسین حوزۀ علمیه، 1374ش.
- فرج‌اللهی، فرجالله، «آداب معاشرت (7) معاشرت با خویشان و نیکی به آنان»، ماهنامۀ مکتب اسلام، شمارۀ 5، 1383ش.
- «فرهنگ زیبای سلام»، مجلۀ طوبی، شمارۀ 9، شهریور 1385ش.
- قرائتی، محسن، سیمای خانواده در قرآن و روایات، تهران، مؤسسه فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1398ش.
- قنبرپور، معصومه و آزاددل، سمیه، «نقش عدالت در تنظیم اصول حاکم بر مدیریت خانواده از دیدگاه قرآن و نهج البلاغه»، پژوهش و مطالعات علوم اسلامی، شماره 7، بهمن 1398ش.
- قندانی آرانی، علی‌اکبر و صادقی آرانی، زهرا، «خانواده و سبک زندگی اسلامی (خانواده قرآنی)»، کنگرۀ بین‌المللی روانشناسی و علوم تربیتی با رویکرد اسلامی، 1394ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، بیروت، دارالتعارف، 1401ق.
- متقی هندی، علاءالدین علی بن حسام، کنز العمال فی سنن االقوال و االفعال، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1425ق.
- مجلسی، محمدباقر، عین الحیات، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، انوار الهدی، 1382ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، تحکیم خانواده، قم، دارالحدیث، 1390ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، قم، دارالحدیث، 1387ش.
- مطهری، مرتضی، اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب، تهران، صدرا، 1371ش.
- مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1367ش.
- مفید، محمد بن محمد، الامالی، قم، کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.
- مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، مطابق مذهب اهل‌بیت، زیرنظر سید محمود‌هاشمی شاهرودی، قم، موسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامی، 1389ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1362ش.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، بیروت، مؤسسۀ آل‌البیت، 1408ق.