گردشگری خلاق در ایران

گردشگری خلاق در ایران؛ گونه‌ای از گردشگری با هدف تجربه‌کردن سبک زندگی و سنت‌های اقوام مختلف در ایران.

گردشگری خلاق در ایران، از جمله رویکردهای نوین با هدف پایداری شهرها و مناطق مختلف در ایران است. بسیاری از ظرفیت‌های پنهان شهری، در چارچوب گردشگری خلاق به رشد و شکوفایی می‌رسند و مناطق مختلف با خلاقیت به دارایی‌هایی ارزشمند و جلب‌کنندۀ توجه گردشگران تبدیل می‌شوند. گردشگری خلاق، در مجموع، به منابع غیرمادی همچون یادگیری، توسعۀ تجارب و سنت‌ها، آداب‌ورسوم و آیین‌های مختلف معطوف شده و گردشگر خلاق نیز کسی است که تلاش دارد علاوه بر بازدید از منطقه، آن را به‌صورت عینی و همه‌جانبه تجربه کند. گردشگری خلاق امروزه ابزاری مهم برای توسعۀ کسب‌وکارهای مرتبط با صنایع دستی شناخته می‌شود که بخش مهمی از میراث فرهنگی ایران است.

مفهوم‌شناسی

امروزه گردشگری، به‌عنوان عنصر متعادل‌کننده‌ در پیشرفت ملی و منطقه‌ای، احیای جوامع و ارائۀ مزایا به مردم محلی در نظر گرفته می‌شود. این صنعت، امروزه، به یکی از بخش‌های مهم و در حال رشد سریع در جهان تبدیل شده که بر رشد اقتصادی کشورها نیز بسیار تأثیرگذار بوده و منافع اقتصادی آن شامل جوامع محلی نیز می‌شود. گردشگرانی هم که از تکرار خسته شده و به‌دنبال کسب تجربه‌های نوین و حس تازگی هستند، دیگر در گردشگری تنها به‌دنبال تماشای بناهای تاریخی یا تفریح و آرامش نبوده، بلکه بیشتر به‌دنبال ارضای حس تنوع‌طلبی و هیجانات خود هستند. گردشگران امروزی، پویاتر بوده و به‌جای گوش‌سپردن به گفتار راهنمایان سفر در رابطه با بناهای طبیعی و تاریخی، به‌دنبال لمس کردن و ساختن زیبایی‌ها و بروز حس خلاقیت در وجود خود هستند. فعالیت‌های مرتبط با گردشگری خلاق به گردشگران فرصت کسب تجربه‌ها و اطلاعات بیشتر را در رابطه با مهارت‌های محلی، سنت‌ها و کیفیت‌های منحصربه‌فرد اماکن مختلف می‌دهد. از سوی دیگر، شهرهای امروزی نیز در حال تغییر بوده و شهرهای مدرن در حال تلاش برای تبدیل شدن به شهرهای خلاق هستند که پویایی اقتصاد و حفظ فرهنگ و سنن محلی و منطقه‌ای را با روش‌های خلاقانه دنبال می‌کنند. در این چارچوب، استانداردسازی گردشگری فرهنگی به‌همراه تغییر در انگیزه‌های گردشگران به توسعۀ نوع جدیدی از گردشگری به‌نام «گردشگری خلاق» منتهی شده است که موجب می‌شود گردشگر از نظر آموزشی، عاطفی، اجتماعی و مشارکتی با مکان، فرهنگ و افراد ساکن در آن‌جا تعامل بیشتری برقرار کند. گردشگر در این وضعیت همچون شهروند رفتار کرده و این فرصت را در اختیار دارد که در بطن جامعه، با شرکت فعال در کارگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی بومی، قابلیت‌های خلاقانۀ خود را آشکار کند.

پیشینه

گردشگری خلاق، برای نخستین‌بار در سال 2000م معرفی شد. این نوع از گردشگری تاکنون، چهار نسل را تجربه کرده است:

1. نسل اول: گردشگری خلاق را نوعی بازار دنج و زیرمجموعه‌ای از گردشگری فرهنگی معرفی کرده بودند که در آن، گردشگری از مصرف منفعل به فعال و از فرهنگ متعالی به‌سمت فرهنگ عامیانه و روزمره، تغییر جهت داده است.
2. نسل دوم: سیاست‌های توسعۀ گردشگری خلاق و ساخت پورتال‌های اینترنتی در دستور کار قرار گرفتند، اما همچنان به گردشگری خلاق به‌عنوان بازاری دنج و زیرمجموعۀ گردشگری فرهنگی نگریسته شد.
3. نسل سوم: توسط سازمان همکاری اقتصادی و توسعه معرفی شد که در آن، گردشگری خلاق را فراتر از بازاری دنج معرفی کرده و با تأکید بر شبکه‌سازی، ادغام وسیع‌تر گردشگری و اقتصاد خلاق را دنبال می‌کند.
4. نسل چهارم: از طرف مؤسسۀ اروپایی اطلس معرفی و مورد تأکید قرار گرفت. در این نسل، علاوه بر حفظ ویژگی‌های قبلی گردشگری خلاق، ارتباطات انسانی نیز در محور فعالیت‌ها قرار گرفت.

اهمیت و دستاوردهای گردشگری خلاق

1. گردشگری خلاق، از نظر اقتصادی و اشتغال‌زایی چنان اهمیت یافته که از آن به‌عنوان نیروی محرکۀ اقتصادی در هر شهری یاد می‌کنند.
2. گردشگری خلاق می‌تواند بخش مهمی از صادرات سودآور در جهان را تأمین کرده و نیز تأمین‌کنندۀ ارز خارجی و اشتغال برای کشورهای در حال رشد باشد.
3. گردشگری خلاق این قابلیت را دارد تا عاملی اثرگذار در توسعۀ اقتصادی مناطقی باشد که کمتر در معرض گردشگری سنتی قرار دارند و نیز ابزاری برای ارزش‌گذاری ویژگی‌های فرهنگی و طبیعی یک قلمرو در مقیاس جامعه باشد.
4. گردشگری خلاق روشی برای پاسخ به نیازها و انتظارات در حال تغییر گردشگران است. این تغییر، با بهبود و ارتقای سطح زندگی مردم، توسعۀ سریع صنعت خلاق و افزایش تقاضای گردشگری همراه خواهد شد.
5. گردشگری خلاق مبتنی بر فعالیت‌های تجربی و تعامل عمیق با سبک زندگی مقاصد گردشگری بوده و گردشگران با میراث ناملموس شامل سنت‌های شفاهی، هنرهای نمایشی، آیین‌ها و رویدادها، دانش و تجربیات مرتبط با طبیعت در هر منطقه و صنایع دستی مقصد ارتباطی متفاوت برقرار می‌کنند.
6. گردشگری خلاق، تأثیرات منفی کمتری در مناطق مقصد، محیط و جمعیت دارد. این نوع از گردشگری همواره بر ایدۀ حفظ دارایی‌های اجتماعی، طبیعی و تاریخی تأکید داشته و به‌همین دلیل است که مفهوم گردشگری پایدار به‌عنوان هدف اصلی توسعۀ گردشگری خلاق انتخاب شده است.
7. در گردشگری خلاق، استفادۀ بهینه از منابع محیطی (حفظ فرآیندهای اساسی زیست‌‌محیطی، کمک به حفظ منابع طبیعی و زیست‌محیطی)، مورد احترام قرار گرفتن اصالت فرهنگی_ اجتماعی جوامع میزبان (حفاظت از میراث فرهنگی ساخته شده و ارزش‌های سنتی، کمک به درک و تحمل بین فرهنگی) و نیز تضمین فعالیت‌های اقتصادی طولانی‌مدت، همواره مورد نظر هستند.

گردشگری خلاق در ایران

امروزه، گردشگری، سهم بزرگی از تولید ناخالص داخلی کشورها را تأمین کرده و در مواردی این میزان به حدود 80درصد از سهم درآمدی کشورها ارتقا یافته است. کشور ایران، با وجود دارا بودن ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های بالقوۀ بسیار، هنوز نتوانسته است از این قابلیت، بهره‌برداری درست و کافی کند. گردشگری در ایران این قابلیت را دارد تا به‌منزلۀ الگوی توسعۀ درون‌زا و بدون تکیه بر نفت عمل کرده و شکلی پایدار از گردشگری با مقاصد کاملا متمایز را ایجاد کند. ایران، کشوری اسلامی است که تمامی اصول دینی در آن رعایت می‌شود و فرهنگ و عرف اسلامی، بر فضای عمومی شهرهای ایران حاکم است. همچنین، شهروندان ایرانی، به رعایت اصول، قوانین و ضوابط اسلامی در این کشور متعهد هستند. تمامی این ویژگی‌ها مناطق مختلف ایران را محلی امن و آرام ساخته و به گردشگران داخلی و خارجی فرصت می‌دهد تا با خیالی راحت به این مناطق سفر کنند. همچنین محدودیت منابع آبی در ایران، روی‌آوری این کشور به صنعت گردشگری را توجیه می‌کند تا درآمد مورد نیاز خود را به‌صورت مطمئن تأمین کند. کارشناسان، برآورد کرده‌اند که هر مترمکعب آب در ثانیه، در بخش کشاورزی تنها می‌تواند نیم اشتغال ایجاد کند اما همین میزان آب، در بخش گردشگری، حداقل 200 شغل را به‌وجود می‌آورد. این چشم‌انداز باعث شده تا در سال‌های اخیر، بخش گردشگری، به‌خصوص در شهرهای کویری و خشک ایران، مورد توجه بیشتری قرار بگیرد. در این میان، استان‌های میان‌راهی، همچون خراسان جنوبی که تنها برای عبور استفاده شده و کمترین ماندگاری مسافر در آنها صورت می‌پذیرد، توانایی خدمات‌رسانی به بیش از 2 میلیون گردشگر را دارند. استان خراسان جنوبی، دارای شهرها و مناطق تاریخی بسیاری است؛ برای مثال، شهر بشرویه در این استان، دهمین شهر خشت و گلی ایران است که کوچه‌های پُر پیچ‌وخم، نماهای کاهگلی، انواع بادگیرها و سقف‌های گنبدی بسیار زیبایی داشته و 54 اثر ملی را در خود جای داده است. سرمایه‌گذاری هدفمند بر این گروه از شهرها و مناطق ایران، گردشگری خلاق را توسعه می‌دهد. جشنواره‌های نظارۀ آسمان کویری و بررسی آسمان، تغییر نمادها و المان‌های شهری، برگزاری جشنواره‌های غذایی، مسابقات مربوط به فیلم‌های مستند، برگزاری جلسات سخنرانی، تهیۀ کتب و انواع بروشورهای جذاب از جمله اقداماتی است که به گردشگران این مناطق اطلاعات بسیاری داده و آنها را به ماندن و بازدید متفاوت از این مناطق تشویق می‌کند.
امروزه، چند شهر ایران، از جمله اصفهان و رشت عضو شبکۀ شهرهای خلاق بوده و برخی شهرهای دیگر ایران از جمله تبریز، بندرعباس، کرمانشاه و سنندج نیز با توجه به غنای فرهنگی- هنری و برخورداری از قومیت و سبک زندگی خاص به شبکۀ شهرهای خلاق پیوسته‌اند. اصفهان، به‌عنوان اولین نمایندۀ ایران در سال 1394ش، به‌عنوان «شهر خلاق صنایع دستی»، رشت به‌عنوان دومین نمایندۀ ایران در سال 1395ش با عنوان «شهر خلاق در تنوع و سلیقۀ غذایی (خوراک)»، بندرعباس در سال 1397ش به‌عنوان «شهر خلاق صنایع دستی» و سنندج در سال 1397ش به‌عنوان «شهر خلاق موسیقی» در شبکۀ شهرهای خلاق یونسکو ثبت شدند. کرمانشاه نیز در سال 1400ش، به‌عنوان «شهر خلاق خوراک» انتخاب و در این سازمان جهانی به ثبت رسید. بهره‌برداری از این فرصت، شهرها را به مقاصد جدید بین‌المللی در «گردشگری خلاق» تبدیل می‌کند.

عوامل توسعه گردشگری خلاق در ایران

جوانی جمعیت

پژوهش‌های مختلفی اثبات کرده‌اند که وجود جمعیت جوان در ایجاد حس خلاقیت و به‌دنبال آن رشد و توسعۀ گردشگری خلاق، اهمیتی اساسی دارد. جمعیت جوان، ایده‌هایی نو دارند که به‌کارگیری آنها در کنار بهره‌مندی از تجارب افراد مسن در مناطق می‌تواند ترکیبی موفق در تمامی عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی باشد و در نهایت به توسعۀ گردشگری خلاق منتهی شود.

صنایع دستی

پژوهش‌های صورت‌گرفته در ایران نشان داده‌اند که صنایع دستی، نه‌تنها بخش مهمی از میراث فرهنگی ایرانیان هستند بلکه ارتباطی مهم بین خلاقیت و فرهنگ بشر با جهان مادی فراهم می‌کنند. تلاش‌های صورت‌گرفته در برخی مناطق کمک کرده تا تولیدکنندگان صنایع دستی، فعالیت‌های خود را به‌عنوان یک هنر، دوباره ارزش‌گذاری کرده و اشکال جایگزین درآمد، از جمله همکاری با صنعت گردشگری را دنبال کنند. از سوی دیگر، محبوبیت روزافزون گردشگری خلاق، منجر به تقویت فعالیت شبکه‌های محلی تولیدکنندگان صنایع دستی در ایران شده است. بنابراین، برآوردن نیازهای گردشگران به دانش بیشتری در زمینۀ مواد اولیه و هنرهای دستی از طریق تجربیات خلاق، می‌تواند ارزش اقتصادی گردشگری را برای صنایع دستی افزایش دهد. همچنین، امروزه، گردشگران بیشتر به‌دنبال یادگیری تجاربی هستند که بتوانند از طریق آن کسب مهارت کنند. بنابراین، تجربۀ خلاقانۀ یادگیری از یک صنعت به‌عنوان تجربه‌ای دگرگون‌کننده بسیار ارزشمند بوده و حتی در برخی از موارد، مهم‌تر از مواد اولیه یا حتی کالاها و خدماتی است که می‌توان از آنها تولید کرد. کسب این تجارب نوین، مستلزم ارتباط مستقیم بین گردشگران با افراد، فرهنگ، خلاقیت و استعدادهای موجود در اماکن مورد بازدید است. کشور ایران، با داشتن تاریخ و فرهنگ اصیل با قدمت چند هزار ساله و نیروی انسانی متخصص، ظرفیت بسیار زیادی در راستای پیشرفت در این زمینه دارد. گردشگری خلاق، امروزه، مفهوم شناخته‌شده‌ای است که با شعار «موزه‌های کمتر، میدان‌های بیشتر» و به‌عنوان نسل سوم گردشگری پس از گردشگری ساحلی و گردشگری فرهنگی معرفی شده است. این سبک نوین گردشگری، به گردشگران فرصت می‌دهد تا به‌صورت مستقیم با فرهنگ و هنر بومی مناطق آشنا شوند. در ایران، 25ام خرداد ماه، ششمین روز از هفتۀ صنایع دستی با عنوان «گردشگری خلاق، شهرها و روستاهای صنایع دستی» نام‌گذاری شده است. ایران، به‌دلیل تنوع فرهنگی و قومیتی، در زمینۀ صنایع دستی همواره در سطح جهانی دست پُر بوده و در مجموع 14 شهر و روستای این کشور، صنایع دستی خود را ثبت جهانی کرده‌اند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اصفهان: بیش از 102 اثر صنایع دستی این استان، مهر اصالت یونسکو گرفته‌اند؛ مانند خاتم‌کاری، میناکاری، گچبری، گره‌چینی، قلمدان‌سازی، کاشی‌کاری، مسگری و مینیاتور. اصفهان را یکی از قطب‌های صنایع دستی و گردشگری جهان می‌خوانند که می‌تواند مقصدی بی‌نظیر برای گردشگری خلاق باشد. علاوه بر آن، اصفهان، شهری ایرانی- اسلامی با جاذبه‌های فراوان و جایگاه متمایز در زمینۀ گردشگری در ایران و جهان است. این شهر، به پشتوانۀ تاریخ کهن، فرهنگ و هنر بی‌نظیر و نیز ویژگی‌های منحصربه فرد در زمینۀ هنر و معماری، دارای ظرفیت‌های بالقوۀ بسیاری در راستای رقابت با دیگر شهرهای جهان در زمینۀ گردشگری خلاق است.
2. میبد: این شهر، به شهر جهانی زیلو معروف است. دست‌بافته‌هایی که در عین سادگی، دنیایی از ذوق و هنر را در خود جای داده‌اند. تجربۀ حضور در کارگاه زیلوبافی و مشاهدۀ بافت این کف‌پوش‌های تاریخی برای هر گردشگر هنردوستی می‌تواند تجربه‌ای جذاب را رقم بزند.
3. تبریز: در سال 1395ش، تبریز به‌عنوان «شهر جهانی فرش و قالی دست‌بافت» به ثبت جهانی رسید.
4. لالجین: پایتخت سفال و سرامیک ایران که ظرفیت‌های عظیمی در حوزۀ گردشگری خلاق داشته و می‌تواند پیوندی عمیق بین فرهنگ بومی مردمان این سرزمین با گردشگرانی از سایر ملل و اقوام برقرار کند.
5. شیراز: نام این استان همچون اصفهان، از دیرباز، با فرهنگ، ادب، هنر و تاریخ گره خورده و دارای صنایع دستی پرشماری است.
6. مشهد: شهر جهانی سنگ‌های قیمتی با 39 گونۀ متفاوت از انواع سنگ‌های قیمتی؛
7. ملایر: شهر جهانی مبل و منبت‌کاری با ظرفیت تولید 50 درصد از مبلمان منبت کشور؛
8. سیرجان: شهر جهانی گلیم؛
9. زنجان: شهر جهانی ملیله؛
10. قاسم‌آباد: روستایی در استان گیلان که به روستای جهانی چادرشب بافی معروف شده است.

منابع

• ابراهیمی، مهدی و همکاران، «اولویت عوامل رقابت‌پذیری ایران در گردشگری حلال»، برنامه‌ریزی و توسعۀ گردشگری، دورۀ 8، شمارۀ 28، 1398ش.
• خادم‌الحسینی، احمد و همکاران، «شاخص‌سازی گردشگری خلاق شهری با رویکرد ایرانی- اسلامی (مورد مطالعۀ شهر اصفهان)»، فصلنامۀ گردشگری و توسعه، دورۀ 10، شمارۀ 4، پیاپی 29، 1400ش.
• دوستی، فرشته و دیگران، «سنجش ظرفیت‌های گردشگری خلاق در کلان‌شهر تبریز»، فصلنامۀ علمی گردشگری شهری، دورۀ 6، شمارۀ 2، 1398ش.
• شکوهی، مهدی و یزدان‌پناه، مسعود، «تأثیر توانمندسازی بر حمایت ساکنان از توسعۀ گردشگری منطقۀ گردشگری کمردوغ»، برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورۀ بیست‌ودوم، شمارۀ 1، 1398ش.
• «شهرهای خلاق ایران مقاصد بین‌المللی گردشگری خلاق»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 20 آبان 1400ش.
• صابری‌فر، رستم، «نقش گردشگری خلاق در ماندگاری گردشگران و اثر آن بر توسعۀ اقتصادی (نمونۀ موردی بشرویه خراسان جنوبی)»، برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورۀ 24، شمارۀ 4، 1399ش.
• کیانی‌زاده، زهرا، گردشگری و نقش آن در توسعۀ اقتصادی شهر بشرویه، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ جغرافیا، دانشگاه پیام نور، مرکز فردوس، 1398ش.
• «گنجینه‌ای از هنر و خلاقیت در دل ایران؛ ظرفیت‌های عظیم کشور در حوزۀ گردشگری خلاق»، وب‌سایت ایران هتل، تاریخ بارگذاری: 26 خرداد 1401ش.
• قادری، اسماعیل و دیگران، «شناسایی ابعاد و مؤلفه‌های بخش عرضۀ گردشگری خلاق (مورد مطالعه: شهر مشهد به‌عنوان شهر جهانی گوهرسنگ‌ها)، دانشگاه فردوسی مشهد، دورۀ 20، شمارۀ 1، پیاپی 38، 1401ش.
• محقق، فائزه و همکاران، «تبیین مؤلفه‌های گردشگری خلاق پایدار در کدیورهای طبیعی شهری از دیدگاه کارشناسان و متولیان (محور زاینده‌رود)»، گردشگری شهری، دورۀ 8، شمارۀ 4، 1400ش.
• محمدی، علی و همکاران، «گردشگری خلاق، ابزاری نوین برای توسعۀ صنعت گردشگری در ایران»، کنفرانس بین‌المللی نخبگان مدیریت، دورۀ 1، 1395ش.