تکیه‌گاه آقا مرتضی علی

تکیه‌گاه آقا مرتضی علی؛ تکیه‌ای به نام امام علی با هدف حمایت از آسیب‌دیدگان اجتماعی در منطقه هرندی تهران.

تکیه‌ها بعد از مساجد، همواره از مهم‌ترین مکان‌های معنوی شیعیان به‌شمار می‌رفتند که مردم در آنجا به عزاداری و سوگواری برای امام حسین و اهل‌بیت می‌پرداختند. تکیه‌ها در گذشته تنها محل برگزاری مراسم سوگواری نبود بلکه در آنجا به مشکلات اقتصادی و اجتماعی مردم نیز رسیدگی می‌شد. در سال‌های اخیر، غیر از تکایایی که از گذشته باقی مانده و بیشتر آنها هم رو به تخریب هستند، دیگر نام تکیه بر زبان مردم کمتر می‌چرخد و مکان‌های تازه تأسیس به حسینیه تغییر نام داده‌اند‌. در سال 1398ش، عبدالرضا هلالی در یک اقدام خلاقانه، تکیه‌ای برپا کرد که علاوه بر سوگواری و روضه‌خوانی برای اهل‌بیت، تیمارداری و رسیدگی به محرومان و بی‌پناهان اجتماعی را در دستور کار خود قرار داد و آن را «تکیه‌گاه آقا مرتضی علی» نامید.

تاریخچه تکیه

تِکیه یا تَکیه در اصطلاح شیعیان به مکان برگزاری مراسم مذهبی و سوگواری ائمه به‌ویژه در دهۀ محرم و اجرای تعزیه یا شبیه‌خوانی گفته می‌شود. تکیه در ابتدا به خانقاه دراویش گفته می‌شد که در آن به اجرای رقص سماع و چرخش می‌پرداختند. تکیه از سده هشتم هجری در عثمانی رواج داشت و سپس به ایران راه یافت. در عصر صفوی با گسترش تشیع در ایران، سنتِ ساختِ تکیه رواج پیدا کرد و کاربرد آن به محلی برای سوگواری امامان، به‌خصوص دهۀ محرم و اجرای تعزیه، تغییر پیدا کرد. اولین تکیه‌ای که در برخی منابع تاریخی به آن اشاره شده است؛ تکیه «شاهزاده خانم صفوی» معروف به تکیه «خانوم»، متعلق به خواهر شاه طهماسب صفوی است. در دوران قاجار کاربرد اصطلاح تکیه برای مکان سوگواری امام حسین چنان گسترش یافت که دیگر این اصطلاح برای مکان‌های ویژۀ صوفیان استفاده نمی‌شد. در ضمن اصطلاح تکیه فقط به مکان‌های ثابت برای عزاداری اطلاق نمی‌شد؛ بلکه هر چادر یا مکانی که به‌طور موقت مثلا در چهارراه‌ها، میدان‌ها و یا مکان‌های دیگر به‌منظور عزاداری برپا می‌شد، تکیه خوانده می‌شد. دورۀ قاجار به‌خصوص زمان سلطنت ناصرالدین شاه، دورۀ اوج تکیه‌سازی در ایران بوده است. در دوره مظفرالدین شاه، تکیه‌ها از رونق افتادند و تا دورۀ پهلوی این افول بیشتر و بیشتر ‌شد تا جایی که دیگر تکیه جدیدی ساخته نشد و تکیه‌های قدیم هم رو به خرابی رفتند. از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران می‌توان به تکیه دولت، تکیه تجریش، تکیه نیاوران، تکیه رضاقلی خان، تکیه نفرآباد، تکیه دزاشیب، تکیه سادات اخوی، تکیه درخونگاه و تکیه خرازها اشاره کرد. تکیه دزاشیب در سال 1384ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تفاوت حسینیه با تکیه

تفاوت قائل شدن میان حسینیه و تکیه بسیار مشکل است. هر دو مکان، محلی برای عزاداری و شبیه‌خوانی به کار می‌روند. در بیشتر نقاط ایران مانند تهران و شهرهای شمالی به محل برپایی عزاداری و روضه، حسینیه و به محل تعزیه‌خوانی، تکیه گفته می‌شود.

معرفی

تکیه‌گاه آقا مرتضی علی در خیابان و محلۀ شهید هرندی تهران قرار دارد. این تکیه‌گاه در روز عید غدیر در سال 1398ش به همت عبدالرضا هلالی با برپاکردن سفرۀ اطعامی در محلۀ هرندی تهران افتتاح شد. در تکیه‌گاه آقا مرتضی علی، افراد آسیب‌پذیر و رانده شده از اجتماع، مورد حمایت قرار می‌گیرند و خدمات اجتماعی دریافت می‌کنند. این افراد طیف گسترده‌ای از اقشار اجتماعی را در بر می‌گیرند مانند نیازمندان؛ معتادان طردشده از سوی خانواده‌ها که در جامعه با آنها مانند مجرم برخورد می‌شود؛ افرادی که با داشتن خانواده‌های ثروتمند، به هر دلیلی از سوی خانواده طرد شده‌‌اند. در این مجموعه حتی جانباز، شاعر یا افراد تحصیل‌کرده‌ نیز دیده می‌شوند که به این مکان رو می‌آورند و این تکیه‌گاه، پناه‌شان می‌شود.

نام‌گذاری و انگیزه این اقدام

عبدالرضا هلالی در مصاحبه‌های خود علت نام‌گذاری این مکان به تکیه‌گاه را این‌گونه بیان کرده است که آنجا پناهگاهی برای مردم نیازمندی است که دست نیاز خود را به سمت هیأت‌ها دراز می‌کنند. او همچنین جرقۀ این اقدام را از روزی می‌داند که برای کمک به نیازمندان به یکی از مناطق محروم رفته بود، فردی وی را صدا زده و به او گفته ما هم اهل روضه و گریه برای اهل‌بیت هستیم، ولی روا نیست که منزل ما روبروی حسینیۀ به این بزرگی باشد و خانوادۀ من با بیماری و فقر، محتاج نان شب خود باشد. همین صحبت‌ها، انگیزه را برای وی ایجاد کرد تا در کنار تعظیم شعائر، قدم مثبتی در تأمین احتیاجات افراد بی‌بضاعت، معتاد و گرفتار برداشته شود.

خدمات

در تکیه‌گاه آقا مرتضی علی، علاوه بر میزبانی مراسم‌های روضه و سخنرانی هیأت‌الرضا، به رتق و فتق امور آسیب‌دیدگان اجتماعی پرداخته می‌شود و خدماتی مانند اهدای لباس نو، اطعام با غذا و نان گرم، استحمام، اصلاح سر و صورت به آنها ارائه می‌شود. همچنین شفاخانۀ حضرت زهرا برای امور درمانی نیازمندان، خیریه بهشت امام حسن، رسیدگی به افراد بی‌بضاعت، رسیدگی به معتادان و بردن آنها به کمپ برای ترک اعتیاد و تلاش برای اشتغال‌زایی نیز از مواردی است که در این مکان با همکاری و همراهی جوانان هیأت و مردم صورت می‌گیرد.

در این مکان هر شب، سفرۀ غذا و مکان استراحت برای افراد نیازمند و معتادان برپا است، اما در روزهای چهارشنبه خدمات دیگری مانند اصلاح سر و صورت، استحمام و تعویض لباس نیز برای آنها انجام می‌شود.

احداث درمانگاه دندانپزشکی و درمان دندان‌ها از دیگر خدماتی است که در این مکان معنوی به‌دلیل هزینه‌های بالای دندانپزشکی برای مردم محروم و به‌خصوص معتادان، به‌صورت رایگان انجام می‌شود. همچنین در اعیاد و مناسبت‌های خاص مانند عید نوروز، روز تولد حضرت علی، شب یلدا و ایام ماه رمضان برنامه‌هایی برای این افراد برگزار می‌شود.

کمک به هم‌نوع در آیات و روایات

در آموزه‌های اسلام، در آیات و روایات زیادی به نیکوکاری، انفاق و دست‌گیری درماندگان، تأکید شده است. خدا در قرآن انفاق، احسان و نیکوکاری را از جمله عبادات پنهانی و ظاهری شمرده است. در آیه تعاون نیز بر مشارکت و همدلی مسلمانان در کمک به دیگران تأکید شده است. در فرهنگ مسلمانان به‌خصوص شیعیان مساجد و مکان‌های مذهبی از صدر اسلام تاکنون همیشه خاستگاه کمک به دیگران و نیازمندان بوده است. در همین راستا، گسترش فرهنگ تعاون در جامعه سبب ایجاد وحدت و همدلی شده و در نهایت موجب مصون ماندن جامعه از آسیب دشمنان می‌شود، برخلاف جوامع غربی که همیشه منافع شخصی و مادی برای آنها در اولویت است. در روایتی از امام کاظم، بندگانی از خدا که در زمین برای برآوردن نیازهای مردم می‏کوشند، ایمنی‌یافتگان روز قیامت‏ دانسته شده‌اند.

نقش هیئات و تکایا از منظر آیت‌الله خامنه‌ای

آیت‌الله خامنه‌ای در سخنرانی‌های خود به نقش مهم هیأت‌ها و تکایا اشاره کرده و بر این نکته تأکید کرده است که محبان واقعی امام حسین نمی‌توانند نسبت به مسائل اجتماع خود بی‌تفاوت باشند. وی همچنین معتقد است هیأت‌ها نمی‌توانند سکولار باشند؛ زیرا هرکس به امام حسین ارادت و علاقه دارد یعنی به اسلام سیاسی علاقه دارد. امام حسین نیز به‌دلیل احساس وظیفه نسبت به اجتماع، با استکبار زمان خود به مبارزه پرداخت تا بتواند بخش اجتماعی را اصلاح کند. او در بیانات خود هیأت‌ها را سنگر و پیشتاز در عرصۀ فرهنگی و جنگ نرم معرفی کرده که مانع از نفوذ فرهنگی دشمنان می‌شوند و باید آن‌ها را به‌خوبی حفظ کرد، زیرا هیأت‌ها با تشکیل اجتماعات بزرگ در جامعه، می‌توانند بین مردم به‌خصوص جوانان و نوجوانان فرهنگ‌ساز و اثرگذار باشند.

اهداف تکیه‌گاه

تکیه‌گاه آقا مرتضی علی، بدون دریافت حمایت و کمک از نهادهای دولتی، فقط با کمک مردم و خیرین اداره می‌شود. طریقۀ جذب افراد به این مکان به‌گونه‌ای است که جوانان هیأتی با انجام کارهایی مانند نذر آتش در شب‌های سرد زمستان با پیت حلبی و چوب به دیدن کارتن‌خواب‌های اطراف تهران می‌روند و با دادن غذای گرم، آنها را به آمدن به تکیه‌گاه آقا مرتضی علی، دعوت می‌کنند. هدف اصلی این تکیه‌گاه با انجام چنین خدماتی علاوه بر رسیدگی به امور نیازمندان، بازگرداندن آنها به زندگی است. در قدم اول، افراد معتاد یا کارتن‌خواب با ورود به این مکان با دیدن افراد مثل خود، احساس راحتی می‌کنند. آنها با لباس‌های ژولیده وارد این مکان می‌شوند، اما موقع خروج نمی‌شود آنها را با قبل مقایسه کرد و یا حتی شناخت. همین امر تلنگری برای آنان است تا شاید روزی به زندگی عادی برگردند و زندگی خود را از نو شروع کنند.

تکیه‌گاه آقا مرتضی علی با ایجاد حس خوب به افراد معتاد، انگیزه ترک مواد مخدر را در آنان ایجاد می‌کند و پس از انتقال آنها به کمپ‌های ترک اعتیاد، از فروپاشی این خانواده‌ها جلوگیری می‌کند. همچنین با ایجاد اشتغال برای افراد بیکار موجب حفظ آبروی آنان شده و خانواده‌های زیادی را به زندگی دلگرم می‌کنند. با اصلاح هر فرد، یک خانواده سروسامان یافته و آسیب‌ها و تنش‌های اجتماعی کاهش می‌یابد و جامعه سم‌زدایی می‌شود.

دیدگاه‌های هلالی

به اعتقاد عبدالرضا هلالی امام حسین فقط سوژه‌ای برای گریه و سوگواری نیست، بلکه باید دستاورد عینی برای آن وجود داشته باشد که در بهبود وضعیت جامعه و خدمت به خلق‌الله، بازنمایی شود. از نظر او رسیدگی به گرفتاری‌های مردم به‌خصوص در مناطق محروم از وظایف روحانیون، هیأت‌ها و مساجد است و درب مساجد، حسینیه‌ها و تکایا باید همیشه به روی درمانده‌ها باز باشد. عزادار حقیقی اهل‌بیت، کسی است که به راحتی از کنار درد و گرفتاری‌های مردم عبور نمی‌کند و نسبت به این امور بی‌تفاوت نیست. همچنین او از مسئولین هیئات مذهبی انتظار دارد که شنوندۀ خوبی برای مشکلات مردم و زبان گویای مشکلات مردم به مسئولین باشند. او باور دارد؛ حال خوبی که پس از رسیدگی به افراد گرفتار به‌دست می‌آورد را با هیچ چیز دیگری نمی‌تواند تعویض کند.

منابع

• قرآن.
• «از «تکیه شاهزاده خانم صفوی» چه می‌دانید؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1401ش.
• «افتتاح تکیه‌گاه آقا مرتضی علی»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1403ش.
• «انگیزه حاج عبدالرضا هلالی از راه‌اندازی تکیه‌گاه آقا مرتضی علی در محله هرندی تهران چه بود؟»، وب‌سایت عقیق، تاریخ درج مطلب: 23 بهمن 1400ش.
• بلوک‌باشی، علی، «تکیه»، مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 8 بهمن 1398ش.
• «پناهگاه خانه به دوشان»، وب‌سایت عقیق، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1400ش.
• «تاریخچه قدیمی‌ترین تکیه تهران»، خبرآنلاین، تاریخ بازدید: 11 اردیبهشت 1403ش.
• «تکیه‌ای با قدمت 200 ساله/ تماشای معماری قاجاری در تکیه بزرگ تجریش»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 9 مهر 1399ش.
• «تکیه‌گاه آقا مرتضی علی»، وب‌سایت نشان، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1403ش.
• چلکووسکی، پتر جی، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران، ترجمه داوود حاتمی، تهران، علمی و فرهنگی، 1367ش.
• «حاج عبدالرضا هلالی | خدمات اجتماعی تکیه‌گاه آقا مرتضی علی»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 11 اردیبهشت 1403ش.
• حیدری، «پناهی برای خانه به دوشان»، وب‌سایت روزنامه ایران، تاریخ درج مطلب: 6 دی 1400ش.
• «خاطرات رضا هلالی از تکیه‌گاه آقا مرتضی علی»، وب‌سایت شبکه دو، تاریخ بازدید: 11 اردیبهشت 1403ش.
• «روایت رضا هلالی از فعالیت تکیه‌گاه آقا مرتضی علی»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 23 بهمن 1400ش.
• «روز تعاون»، پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه، تاریخ بازدید: 15 اردیبهشت 1403ش.
• «سفره اطعام عید غدیر خم تکیه‌گاه آقا مرتضی علی»، وب‌سایت عقیق، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1398ش.
• کیانی، محسن، تاریخ خانقاه در ایران، تهران، طهوری، 1369ش.
• شهیدی، عنایت‌الله، پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی، به کوشش علی بلوک‌باشی، تهران، کمیسیون ملی یونسکو، ۱۳۸۰ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407ق.
• «گزارش تصویری از تکیه‌گاه آقا مرتضی علی»، وب‌سایت تلوبیون، تاریخ انتشار: 30 آذر 1402ش.
• «گفتگو جنجالی با عبدالرضا هلالی – تکیه‌گاه مرتضی علی»، وب‌سایت آپارات، تاریخ بازدید: 11 اردیبهشت 1403ش.
• محمودآبادی و بختیاری، «بررسی پیشینه تاریخی ابنیه سنتی ایران با مطالعۀ موردی تکیه»، وب‌سایت تاریخ محلی، تاریخ انتشار: دی 1393ش.
• «مروری بر تکیه‌های قدیمی تهران»، همشهری‌آنلاین، تاریخ درج مطلب: 11 شهریور 1399ش.
• معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، نشر دانشگاهی تهران، 1381ش.
• «هلالی برای نیازمندان و معتادان، درمانگاه رایگان دندانپزشکی تأسیس کرد»، وب‌سایت جهان‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1399ش.
• «هیأت‌ها چگونه می‌توانند در مقابل نفوذ فرهنگی سد ایجاد کنند؟»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 25 مهر 1394ش.