زنان عشایر

زنان عشایر؛ نقش و جایگاه زنان در جامعۀ عشایری ایران.

زنان عشایر، با حفظ نقش‌های سنتی خویش، همچنان حضور پررنگی در فعالیت‌های روزمره ایل و خانواده دارند. آنها علاوه ‌بر ایفای نقش‌های رایج خانوادگی، مشارکت اثرگذاری در تولید صنایع دستی و فرآورده‌های دامی دارند. سبک زندگی عشایری، تا حد زیادی وابسته به تلاش و مشارکت زنان است.

محوریت زن در سبک زندگی عشایر

همانند هر اجتماع انسانی، نیمی از جمعیت عشایر را زنان تشکیل می‌دهند، اما نقش زن در فرهنگ عشایری فراتر از نقش‌های متداول زنانه، چنان گسترده و اثرگذار است که ستون زندگی پرمشقت در خانواده عشایری به‌شمار می‌آیند. میزان فعالیت زنان در سبک زندگی عشایری بیش از مردان است و نقش‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آنها موجب استحکام خانواده می‌شود.

نقش اقتصادی

عشایر ۳۵ درصد صنایع‌دستی کل کشور را تولید می‌کنند که از این 35 درصد، ۹۵ درصد آن توسط زنان تولید می‌شود. بر اساس سرشماری‌های مرکز آمار ایران، سهم نیروی کار زنان عشایر، از 7/9 درصد در 1335ش به 7/13 درصد در 1355ش رسید؛ این میزان در سه دهه اخیر بین 9 تا 12 درصد در نوسان بوده است. بررسی‌ها در مورد برخی گروه‌های عشایری نشان می‌دهد زنان در منطقۀ ییلاقی به‌طور میانگین 14 ساعت کار می‌کنند؛ با کاهش یا حذف فعالیت‌هایی مانند چرانیدن دام و تولید محصولات لبنی و صنایع‌دستی، میزان فعالیت زنان در منطقه قشلاق به 9 الی 10 ساعت و در میان‌بند به 8 ساعت کار می‌رسد. امروزه که استفاده از کالای تولید داخلی، از مشخصه‌های اقتصاد مقاومتی دانسته می‌شود، فعالیت زنان عشایر نقش مهمی در ‌تأمین نیازهای جامعه از تولیدات داخل، از جمله نیازهای غذایی دارد. این نقش به‌قدری اثرگذار است که برخی صاحب‌نظران خواستار برنامه‌ریزی دولت برای ایجاد تشکل‌ها و تعاونی‌های ویژۀ زنان عشایر شده‌اند تا نقش اقتصادی آنان را به صورت هدفمند ارتقا دهند. از این منظر، مهارت‌ها و دانش فنی زنان عشایر، گنجینه‌اي ارزشمند به‌شمار می‌آید.

انواع فعالیت

1. فرزندآوری و نگه‌داری و تغذیه کودکان؛

2. پخت نان و تهیۀ غذا؛

3. ریسندگی، بافندگی، خیاطی و تولید صنایع دستی مانند قالی، قالیچه، خورجین، جاجیم، گلیم، چادر، زیرانداز و شال؛

4. نظافت محل زندگی و مرتب‌کردن داخل چادر؛

5. تهیۀ انواع مشک از پوست دام، برای نگه‌داری آب، دوغ، روغن و غلات؛

6. شیردوشی و تولید فرآورده‌های لبنی مانند ماست، پنیر، کره، کشک، قره‌قوروت و دوغ؛

7. تهیۀ هیزم؛

8. آوردن آب؛

9. کشاورزی و جمع‌آوری سبزی‌های خوراکی در فصل بهار؛

10. چوپانی و مراقبت از دام.

ازدواج و فرزندآوری

مردم عشایر با حفظ بسیاری از سنت‌ها همچنان در چارچوب آداب‌ورسوم قومي ازدواج مي‌كنند. ازداوج عشایر معمولا درون‌گروهی است و خانوادۀ پسر، قاصدی می‌فرستد تا از خانوادۀ دختر اجازه خواستگاری بگیرد. پدر دختر پس از مشورت با بزرگان ایل، به آنها اجازه مي‌دهد. خانوادۀ پسر با جمعي از بزرگان قبیله به‌ خانۀ دختر مي‌روند؛ در اين جلسه پس از صحبت‌های بزرگان دو طایفه قرار جلسۀ بعدي براي تعيين مهريه، سیاهۀ جهیزیه و بازبيني شناسنامۀ دختر و پسر گذاشته مي‌شود. هريك از آداب و رسوم آيين ازدواج در عشاير براي حفظ کیان خانواده و هويت قبيله بسیار مهم است و در این سنت‌ها، زنان عشایر نقشی مهم دارند. فرزندآوری از مهم‌ترین نقش‌های تعریف‌شده برای زنان عشایر است؛ اما در سبک زندگی عشایری، هنگام زایمان معمولا دسترسی به پزشک و پرستار وجود ندارد و در این لحظات نفس‌گیر، زنان سالخورده و کاربلد ایل، به زنان باردار در روند زایمان کمک می‌کنند.

چالش‌های زنان عشایر

زنان عشایر به دلیل اقتضائات زندگی عشایری با چالش‌هایی روبرو هستند؛ ازجمله آن‌که نرخ باسوادی زنان کوچندۀ عشایر، معمولا در دوره‌های مختلف بسیار پایین است. همچنین در میان اقوام گوناگون عشایر، با آنکه زنان همواره در امور زندگی در کنار مردان بوده‌اند، اما از حق ارث محروم هستند. از سوی دیگر تمایل بسیاری از گروه‌های عشایری به یکجانشینی در دهه‌های اخیر، موجب تغییر سبك زندگی آنها شده و هنرآفرینی زنان عشایر به‌ویژه در حوزۀ صنایع‌دستی را با تهدید جدی روبرو کرده و نقش خاص زنان عشایر در تأمین معاش خانواده را نیز متزلزل کرده است.

زنان نمونه عشایر

1. گلنار پیرزاده، بانوی عشایري منطقۀ چغاخور و کارآفرین بروجنی در سی‌ودومین دورۀ معرفی نمونه‌های بخش کشاورزی به‌عنوان زن نمونۀ عشایر کشور معرفی و از وی تجلیل شد. گلنار پیرزاده در بخش تولید، فرآوری و بسته‌بندی محصولات کشاورزی و تولید فرآورده‌های لبنی خانگی فعالیت دارد و با هزینۀ اندک برای 20 نفر از مردم اشتغال‌زایی کرده است. این بانو 150 رأس دام سبک نیز پرورش داده است.

2. مریم رجبی، از شاطرانلو شهرستان خلخال با کسب شاخص‌های معیار به‌عنوان زن نمونۀ عشایر کشور معرفی شد. این بانو در زمینه‌های گردشگری، تولید گیاهان دارویی، صنایع‌دستی، پرورش زنبور عسل و مدیرعامل صندوق اعتبارات خرد زنان عشایری فعالیت‌ دارد.

منابع

• «انتخاب بانوی عشایري بروجنی به‌عنوان زن نمونۀ عشايري کشور»، وب‌سایت سازمان امور عشایر ایران، تاریخ‌ درج مطلب: 13 اسفند 1396ش.
• بابایی، محبوبه و دیگران، «حق ارث در بین زنان عشایر»، نامۀ انسان‌شناسی، شمارۀ 35، 1401ش.
• «بانوی عشایر اردبیل زن نمونۀ کشوری شد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 7 تیر 1402ش.
• بریمانی، فرامرز و دیگران، «تأثیرات اسکان عشایر بر میزان مشارکت زنان در تأمین درآمد خانوار»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شمارۀ 4، 1396ش.
• پاپ‌زن، عبدالحمید و افشارزاده، نشمیل، «دانش بومی زنان عشایر کلهر در زمینۀ سیه‌مال، سازة پرتابل ایل»، زن در فرهنگ و هنر، شمارۀ 2، 1390ش.
• «تاریخچه»، وب‌سایت سازمان امور عشایر ایران‌، تاریخ بازدید: 23 دی 1402ش.
• جمشیدی، علی‌رضا و دیگران، «تحلیلی بر اثرگذاري اشتغال زنان مناطق عشایري بر اقتصاد خانوارهاي آن‌ها»، فصلنامۀ برنامه‌ریزي منطقه‌اي، شمارۀ 12، 1392ش.
• جمشیدی، معصومه و جمشیدی، علی‌رضا، «واکاوی چالش‌های اشتغال و درآمدزایی زنان منطقۀ عشایری زردالن معرفی رویکرد کیفی نظریۀ زمینه‌ای به مطالعات جغرافیای روستایی»، فصلنامۀ برنامه‌ریزی منطقه‌ای، شمارۀ 25، 1395ش.
• «چنته زنان عشایر»، وب‌سایت جام‌جم، تاریخ درج مطلب: 25 بهمن 1397ش.
• «رسم و رسوم ازدواج در بين عشاير»، وب‌سایت مدیریت امور عشایر استان بوشهر، تاریخ بازدید: 27 دی 1402ش.
• «زنان روستایی و عشایری نقش محوری در تولید دارند»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 23 مهر 1402ش.
• «زنان سالار زندگی عشایری»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 26 آذر 1401ش.
• «زنان عشایر جریان‌‌سازان فضای اجتماعی و سیاسی»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 21 اردیبهشت 1398ش.
• محمدی، مهدی، «توانایی‌های زنان در اقتصاد تولیدی عشایر»، فصلنامۀ پژوهش زنان، شمارۀ 6، 1382ش.
• نژادی، اطهره، «زنان و دختران روستایی و عشایری در جمهوری اسلامی ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج‌ مطلب: اسفند 1383ش.
• «نقش زنان عشایر در شکوفایی اقتصاد مقاومتی»، وب‌سایت اجتماعی، تاریخ بازدید: 24 دی 1402ش.