نوروز در قوم بلوچ

نوروز در قوم بلوچ؛ آیین گرامی‌داشت نوروز توسط مردم بلوچ.

نوروز در قوم بلوچ، از آیین‌های سنتی است که وحدت این مردم را با دیگر اقوام ساکن در ایران حفظ کرده است. هرچند بلوچ‌های خارج از مرزهای ایران نوروز را جزء فرهنگ خود نمی‌دانند، اما بلوچ‌های ایران، از نوروز با برگزاری مراسم‌های متنوع، به‌صورت گسترده تجلیل می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

نوروز که در گویش محلی بلوچ به آن «بهارگاه» و «نوکین روچ» می‌گویند، در فرهنگ مردم بلوچ با هدف گرامی‌داشت بهار طبیعت با جشن و سرور و برپایی آیین‌های ویژه نوروزی همراه است.

پیشنیه

بلوچ‌ها که از اقوام اصیل ایرانی هستند، نوروز را به‌عنوان یکی از اعیاد کهن و باستانی ایرانیان، همواره گرامی داشته‌اند. عید نوروز در مکران بلوچستان، همواره با شکوه بسیار برگزار می‌شده است. از نظر پژهش‌گران، مراسم برافروختن آتش‌ در نوروز و احترام به آن توسط قوم بلوچ، به‌دلیل همجواری با پیروان زرتشت، وارد فرهنگ مردم بلوچ شده است. امروزه نیز عید نوروز در منطقۀ مکران بلوچستان بیش از هر جای دیگر ایران تجلیل می‌شود. بلوچ‌ها آیین‌های نوروزی را به‌صورت جمعی برگزار می‌کنند و با نزدیک‌شدن نوروز، سران طوایف و قبایل با مشارکت یکدیگر، برای برگزاری جشن‌های نوروزی، برنامه‌‌ریزی می‌کنند. مردم بلوچ در آیین‌های نوروزی می‌کوشند تا شیوۀ زندگی، معیشت، باورهای سنتی و ویژ‌گی‌های فردی و اجتماعی خود را به نمایش بگذارند.

استقبال از نوروز

بلوچ‌ها مراسم استقبال از نوروز را از نیمه اسفند آغاز می‌کنند:

1.هلک لدیی/ گدا لدیی؛

این مراسم در واقع همان خانه‌تکانی یا جا‌به‌جایی است. در منطقه سرحد، آن دسته از بلوچ‌ها که پیشۀ دام‌پروری دارند، طی مراسم خاص از محل زمستانی خود به چراگاه‌ها و محل بهاری کوچ می‌کنند. در این مراسم تمام افراد قبیله در یک حلقۀ دایره‌ای جمع می‌شوند و زنان آوای «لیکو» با محتوای خداحافظی، امید بازگشت، دعا برای سردار و اجازۀ حرکت را می‌خوانند. با رسیدن به محل جدید، دوباره همه در یک دایره جمع می‌شوند و با اجرای آواهای جمعی «لیکو» توسط زنان با محتوای شاد و توصیف از چراگاه و ستایش سردار طایفه، سیاه‌چادرها را برپا می‌کنند.

2.پشم‌چینی و آراستن گوسفندان؛

دام‌داران بلوچ با نوید آمدن بهار گوسفندان را در آب روان می‌شویند، سپس موهای آنها را می‌چینند. زنان با حنا یا رنگی از پوست انار، دو طرف شکم و روی دنبۀ گوسفند را مانند گل‌های منطقۀ سرحد، رنگ می‌کنند و شاخ‌های آنان را حنا می‌بندند و برای جشن بهارچرانی آماده می‌کنند؛

3.سرمه‌سایی؛

مراسمی است که زنان بلوچ قبل از رسیدن نوروز، سنگ سرمه را برای استفادۀ طول سال آینده، با دست روی سنگ می‌سایند و در سرمه‌دان ریخته در هنگام تحویل سال برای دختران خود هدیه می‌دهند.

4.آذین‌بندی درهای خانه‌ها؛

بلوچ‌های منطقۀ مکران قبل از تحویل سال، شاخه‌های دارای برگ‌ خرما را در جای مخصوصی که روی در منازل از قبل تعبیه شده، می‌گذارند. این آیین، اهمیت خرما در زندگی این مردم را بازنمایی می‌کند.

آیین‌های نوروزی

1. بهارچرانی، دام‌داران با بستن زنگوله در گردن و پاهای گوسفندان که از قبل رنگ‌آمیزی کرده بودند، آنها را در روز اول بهار به چراگاه می‌برند و جشن بهارچرانی را برپا می‌کنند. این مراسم با جشن و پای‌کوبی همراه است و آواهایی در وصف بهار و طبعیت می‌خوانند، از جمله: «نوروزه وش، هوشین هوا – دل بوده کاریت بی‌دوا. سرسبزه کَنت، باغ و بهار- جنت بلبلان گونگین تَوار. بیاهِت کِه نوروز هاتَک پَدا – هاتُکُه مِه سِنده مَل پدا».

2. نهال‌کاری/ دست‌نهال، بزرگان بلوچ‌ منطقۀ مکران، نهال‌های خرمایی را که از قبل آماده کرده‌اند، هنگام تحویل سال، به کوچک‌ترها عیدی داده و آنان را راهنمایی می‌کنند که در زمین کشاورزی خانوادۀ خود بکارند. به‌ این نهال دست‌نهال می‌گویند و مربوط به خود شخص می‌شود که در زمان تقسیم ارث پدر، به او تعلق می‌گیرد.

3. سفرۀ هفت‌سین، مردم بلوچ همانند بسیاری از ایرانیان هنگام تحویل سال، دور سفرۀ هفت‌سین جمع می‌شوند. در این سفره، علاوه‌بر هفت‌سین، قرآن، نان، انواع کلوچه‌های محلی، انواع شیرینی‌های خرمایی و تخم‌مرغ خام که روی آینه گذاشته شده، وجود دارد. این سفره تا پایان ایام نوروز گسترده است و از مهمانان نیز در همین سفره پذیرایی می‌شود؛

4. نوکردن ظروف، رسم سنتی مردم بلوچ است که در سپیده‌دم نوروز، تمام ظروف سفالی کهن را می‌شکنند و ظروف نو را جای‌گزین می‌کنند. بلوچ‌ها معتقدند که با این مراسم ناخوشی‌ها دور شده و برکت وارد خانه و زندگی آنها می‌شود؛

5. احترام به پدر و مادر، مردم بلوچ نوروز را با دیدار پدر و مادر و بوسیدن دست آنها آغاز می‌کنند. مادر خانواده پس از خواندن نماز صبح برای فرزندان، همسر و بستگان خود دعا کرده، سفره را پهن می‌کند. پدر هم بعد از دعا سر سفره می‌نشیند و بعد از تلاوت قرآن، عیدی فرزندان را که در لای قرآن گذاشته، تقدیم می‌کند.

6. نام‌گذاری، مردم بلوچ نوزادی را که در نوروز متولد شود، با الهام از این ایام و طبیعت نام‌گذاری می‌کنند. به‌طور معمول اسم نوزاد پسر را نوروز یا نبروز و اسم دختر را سمسو، دِرنّه و ازگند که از گل‌ها و گیاهان گرفته شده، می‌گذارند.

7. حماسه‌سرایی، در این آیین، بزرگان قوم دور آتش چُلدان (شومینۀ محلی) حلقه زده، از ایزد پاک برای خود، خانواده، دوستان و طایفۀ خود روشنایی و گرمی می‌طلبند. حماسه‌سرایان از تاریخ گذشته و دلاوری قوم بلوچ در مقابل بیگانگان می‌گویند و بزرگان با الهام از فصل‌های سال، سخنان پندآمیز برای کوچک‌ترها می‌گویند. سپس با توصیف وطن و زیبایی طبیعی آن، به وصف بهار و نوروز می‌پردازند. در آخر با شرکت بزرگان رقص دوچاپی محلی اجرا می‌شود؛

8. ختنه‌سوری و عروسی، مردم بلوچ به‌طور معمول مراسم خوشی خود را در ایام نوروز برگزاری می‌کنند و این مراسم هفت شبانه‌روز با رقص دوچاپی محلی همراه است.

9. غذای چهارراه، در گذشته مردم بلوچ بر سر راه‌های پررفت‌وآمد، برای رهگذران غذا می‌پختند و در پایان، ستایش خداوند را انجام می‌دادند؛ امروزه این سنت به‌طور کامل فراموش شده است.

10. میارجلی، مردم بلوچ همچون دیگر ایرانیان، در ایام نوروز و آغاز بهار، رسم دید و بازدید و مهمان‌نوازی را اجرا می‌کنند. آنها در نوروز به دیدار اقوام و دوستان می‌روند و سنت صلۀ رحم را زنده نگه می‌دارند و از مهمان خود با دل باز پذیرایی می‌کنند.

11. گاوجنگی/ گاوبازی، این مراسم ویژۀ کشاورزان است که به‌خاطر جلب توجه مردم استان‌های همجوار اجرا می‌شود. گاو‌های ویژه این مراسم، به‌طور معمول توسط زمین‌داران مرفه برای این مراسم و نیز جفت‌گیری نگهداری می‌شوند؛

12. پاگ‌واجهی/ پاگ‌بندی، این مراسم در گذشته توسط حاکمان برای تعیین سردار برگزار می‌شد که با دعوت از مردم روستاها، در ایام نوروز در کنار جشن و پای‌کوبی، موسیقی حماسی، رقابت‌های کشتی و تیراندازی نیز وجود داشت و به‌طور معمول جایزۀ این رقابت یک مَن برنج یا خرما بود. در روز بعد، مسابقۀ شترسواری میان بزرگان و ریش‌سفیدان برگزار می‌شد و برندۀ این مسابقه کسی بود که پاگ را بر سر سرداری که قرار است پاگ وی بسته شود، می‌گذاشت.

خوراکی و شیرینی نوروزی

1.حلوا مَدَر، زنان بلوچ در مراسم بهارچرانی، تمام کره و خامه‌ای را که از قبل جمع‌آوری کرده‌اند با آتش، سه‌پایه و دیگ مخصوص به روغن حیوانی تبدیل می‌کنند. تَه‌ماندۀ آن را با آرد گندم، ذرت و خرما حلوای محلی درست می‌کنند و به‌عنوان عیدی برای آشنایان می‌فرستند؛

2.کشک نوروزی، زنان بلوچ از شیر گوسفندانی که در همان سال اولین بره را آورده‌اند، کشک مخصوص درست می‌کنند و برای تازه‌عروس‌ها، تازه‌دامادها و زنانی که برای اولین‌بار حامله هستند، هدیه می‌برند.

3. نان و کلوچۀ محلی، زنان بلوچ در شب نوروز دور هم جمع می‌شوند و نان و کلوچه‌های محلی می‌پزند و هنگام تحویل سال، آن را روی سفره می‌چینند. مردم بلوچ معتقدند که بی‌بی نوروز در صبح نوروز از سفرۀ آنان دیدن می‌کند و این امر باعث ورود برکت در خانه و زندگی آنان می‌شود.

4.آجیل نوروزی، زنان بلوچ این آجیل را از دانکوک، وَشَک و تُرُشَک درست می‌کنند. دانکوک از نوع خاصی گندم به نام «پشمک»، پودر زردچوبه یا گیاه محلی «هِچک» که رنگ زرد دارد و شیر گوسفند درست می‌‌شود که پس از جوشاندن روی تابه تفت می‌دهند تا خشک شود. وَشَک از مغز هستۀ درخت کوهی «گواتا» با شیر گوسفند تهیه می‌شود و تُرُشک را به جای شیر، با دوغ تهیه می‌کنند. این دو را پس از جوشاندن در معرض آفتاب قرار می‌دهند تا خشک شود.

5.حلوا، در سفرۀ نوروزی بلوچ حلواهای محلی مانند چنگال و حلوای مخصوص نوروز که از مخلوط خرما و دانکوک درست می‌کنند، وجود دارد.

سیزده‌بدر

این مراسم که در گویش محلی به آن «سفربدر» می‌گویند از آیین‌های نوروزی است که مردم بلوچ متفاوت از دیگر مناطق ایران برگزار می‌کنند. گذشتگان این مردم، معتقد بودند که در این روز ارواح پلید، جن‌ها و مصیبت‌ها از هر روزنه‌ای وارد خانۀ مردم می‌شود. بنابراین باید سفربدر و خانه‌تکانی انجام دهند و مواد خوشبو مانند سوچکی در آتش‌دان‌های خانه‌ها دود شود. در این مراسم کودکان نقش بیشتری دارند و با خواندن آوای «سفر خطر بلا‌به‌در» بلاها را از خانه‌های خود دور می‌کنند. امروزه این مراسم در برخی روستاهای شهرستان نیک‌شهر برگزار می‌شود؛ اما برخی از روستاییان به زیارتگاه رفته، از بز یا گوسفند ذبح کرده غذا می‌پزند. مردم بلوچ بخشی از این غذا را به‌نیت شادی ارواح پدر و مادر میان نیازمندان توزیع می‌کنند و مقداری را خود مصرف می‌کنند و مقداری را هم در کنار بوته‌ها برای پرندگان می‌ریزند.

کارکردهای گرامی‌داشت نوروز

1.مردم بلوچ در ایام نوروز تمام خصومت‌های گذشته را فراموش کرده و با یکدیگر آشتی می‌کنند تا فصل جدید از زندگی آنها بدون کدورت آغاز شود.

2.زنده نگهداشتن آیین‌های سنتی و انتقال آن به نسل بعدی.

3. آیین نورزوی مردم بلوچ در کنار دیگر جاذبه‌های گردش‌گری، تأثیر خوبی بر رشد صنعت گردش‌گری در این منطقه دارد.

منابع

• «آئین بهارگاه و نوکین روچ در منطقۀ بلوچستان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 27 اسفند 1392ش.
• تمنده‌رو، امان‌الله، «آیین‌های ویژۀ نوروزی در بلوچستان»، وبلاگ بلوچ ارتباط، تاریخ درج مطلب: 3 اسفند 1389ش.
• بزرگزاده، عبدالسلام، «مراسم و آئینهای نوروز و بهارگاه در بلوچستان»، وبسایت مجلۀ وبگرد، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1391ش.
• «سفرۀ هفت میم و مراسم ویژه مردم جنوب ایران در نوروز»، وبسایت لست سکند، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• «عید نوروز و خوراکی‌های خوشمزه آن در سیستان و بلوچستان / اینجا مردم نان سال را نماد برکت و روزی می‌دانند»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1401ش.
• «فرهنگ مردم چابهار؛ از عید نوروز تا لباس‌های محلی»، وب‌سایت سه‌کلیک، تاریخ درج مطلب: 23 فروردین 1402ش.
• ملک‌زاده، الهام، «فرهنگ نوروز در میان قوم ایرانی بلوچ: میراث ناملموس به‌مثابۀ پل اتصال اقوام ایرانی»، فصل‌نامۀ مطالعات مردم‌شناختی، سال دوم، شمارۀ اول، بهار 1399ش.
• «میزبانی سیستان و بلوچستان از دو میلیون گردش‌گر نوروزی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین 1402ش.
• «نوروز و جشنهای شادیبخش در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1401ش.
• «نوروز در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 1 فروردین 1402ش.
• «نوروز اقوام ایرانی؛ بلوچستان»، خبرگزاری بینالمللی تصویری ایران‌پرس، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1399ش.