اشتغال در قوم بلوچ

اشتغال در قوم بلوچ؛ فعالیت‌های اقتصادی مردم بلوچ به‌منظور کسب درآمد و تأمین معیشت.

اشتغال در قوم بلوچ، تابع شرایط جغرافیایی زیستگاه این قوم و نیز سبک زندگی آنان است. مردمان بلوچ با وجود دگرگونی‌های اجتماعی، همچنان علاقمند به شغل‌های سنتی و حفظ فرهنگ قومی در زندگی روز‌مرۀ خود هستند. کار و تلاش در فرهنگ قوم بلوچ از اهمیت فوق‌العاده برخوردار است و معمولاً کارهای خود را گروهی انجام می‌دهند. نقش سنتی زنان نیز در اقتصاد بلوچ‌ها بسیار پررنگ است و برخی محصولات تولیدی آن‌ها شهرت جهانی دارد.

اهمیت اشتغال در قوم بلوچ

سخت‌کوشی، زحمت و تلاش‌گری مردم بلوچ، جزء افتخارات آنها و زبانزد دیگر اقوام است.

کارآوا در قوم بلوچ

مردم بلوچ به‌طور معمول کارها را به‌صورت گروهی انجام می‌دهند و برای هر کاری در کشاورزی و ماهی‌گیری، کارآوای مخصوصی دارند و این آواها را برای نیروگرفتن و پیشرفت کار به‌صورت گروهی و به‌شکل سؤال و جواب می‌خوانند. بلوچ‌ها برای هر مرحلۀ ماهی‌گیری ترانۀ ویژه دارند که یک مصرع آن تک‌خوان است و مصرع دیگر به‌صورت گروهی جواب داده می‌شود؛ به‌عنوان نمونه این ترانه در هنگام کشیدن تور ماهی از زیر آب خوانده می‌شود «جُمبِت بچَکّان ای والله، ماهورَ کشّ‌ ات ماهورَ کشَگ ای والله، مردانِ کارِنت، کشَ ات ماهورَ ای والله، مردانِ کارِنت.» (برخیزید ای دوستان ای والله! تور پر از ماهی را بالا بکشید. از آب کشیدن تور ماهی، ای والله! کار مردان است. تور ماهی را از آب بیرون بکشید، ای والله! این کار مردان است.)

مشاغل قوم بلوچ

الف) صنایع دستی

این صنعت در میان قوم بلوچ جایگاه ویژه دارد و طبق تحقیقات انجام شده پس از کشاورزی و دام‌داری سومین منبع درآمد این مردم است.

• سوزن‌دوزی؛ مهم‌ترین صنعت دستی است که اکثر زنان و دختران بلوچ بین فاصلۀ سنی چهار تا شصت سالگی به آن مشغول هستند و آن را نسل‌به‌نسل انتقال می‌دهند و با ظرافت‌ ویژه، لباس‌های زیبا و گران‌قیمتی را می‌سازند که دارای شهرت جهانی است. سوزن‌دوزی بلوچ‌ها در کنار مصرف داخلی، مورد توجه گردش‌گران از نقاط مختلف جهان است. این صنعت به‌صورت سنتی، از منابع درآمد زنان بلوچ بوده است. در گذشته زنان بلوچ سوزن‌دوزی را در کنار دیگر فعالیت‌ها، در خانه انجام می‌دادند، اما امروزه کارگاه‌هایی در این عرصه فعالیت دارند و محصولات خود را صادر می‌کنند.
• سفال‌گری؛ این صنعت با قدمت چند هزارساله، منبع درآمد زنان بلوچ است و مردان فقط وظیفۀ حمل خاک از تپه‌ها تا محل سفال‌گری را بر عهده دارند. تولیدات سفال‌گری بلوچ‌ها شامل دیگ، سینی، کوزه، قلیان، گلدان، لیوان، قوری و مجسمۀ حیوانات است. روستای کلپورگان در بلوچستان ایران که زنان آن سفال‌گری را به شکل و روش سنتی، انجام می‌دهند، امروزه به‌ شهرت جهانی رسیده‌، به‌عنوان روستای جهانی سفال ثبت شده و یکی از اهداف مهم گردشگری در این منطقه است.
• زرگری؛ از زمان‌های بسیار دور منبع درآمد مردم بلوچ بوده است. در گذشته زرگران،، زیورآلات زنان را با مهارت زیاد از نقره می‌ساختند، اما با گذشت زمان، نقره جای خود را به طلا داده است؛
• سکه‌دوزی، این هنر که یک منبع درآمد مهم برای زنان بلوچ است، در تمام مناطق بلوچ‌نشین رایج است و مصرف داخلی و خارجی دارد. این هنر به‌منظور تزیین رویه‌های رخت‌خواب، زینت گردن شتر برای مراسم عروسی و زینت اتاق استفاده می‌شود.
• بافندگی؛ قالی‌‌بافی هنر دیگر زنان بلوچ است. قالی بلوچی در کنار ارزش فرهنگی، دارای ارزش‌ اقتصادی بالایی است که علاوه‌بر مصرف داخلی جامعۀ بلوچ (مَلِک‌ها و سرداران)، محبوبیت ملی و منطقه‌ای دارد. مواد خام قالی بلوچی از گیاهان بومی و پشم گوسفند، بز و اسب تهیه می‌شود. رنگ‌آمیزی و نقش‌های روی آن، نماد قبیله‌ای دارد. هرچند در حال‌حاضر دیگر اقوام نیز در تولید فرش بلوچی مشارکت دارند، اما از آن‌جایی ‌که خاستگاه اصلی آن جامعۀ بلوچ است، به فرش بلوچی معروف است و بیشتر آن در مرزهای ایران، افغانستان و پاکستان، تولید می‌شود. مردم بلوچ علاوه بر ‌قالی، انواع خورجین، گلیم و قالیچه‌ را نیز تولید می‌کنند.

ب) دام‌داری

بخش بزرگی از قوم بلوچ به‌صورت تاریخی، کوچ‌نشین بوده‌اند و دام‌داری از منابع اصلی و مهم اقتصادی این قوم به‌حساب می‌آید. تعداد دام، نشان قدرت در قوم بلوچ است و برای پرورش آن کوچ‌ دورانی دارند. با توجه به وضعیت اقلیمی زیستگاه مردم بلوچ در مرزهای ایران، پاکستان و افغانستان، نژادهای خاص گاو، گوسفند و بز، در آن مناطق پرورش می‌یابد و مردم بلوچ از گوشت، پوست، پشم و شیر آن کسب درآمد می‌کنند. پرورش شتر نیز یک منبع سنتی اقتصاد بلوچ‌ها است. آّب، هوا و طبیعت منطقۀ بلوچ‌نشین و زندگی کوچ‌نشینی مردم بلوچ را به‌ پرورش شتر واداشته است. این مردم در کنار استفاده از شتر به‌عنوان وسیلۀ حمل و نقل درآمد اقتصادی از شیر، گوشت و پشم شتر دارند.

ج) مرغ‌داری

گسترش مراکز مرغ‌داری در سیستان و بلوچستان ایران و ایجاد فارم‌های کوچک مرغ‌داری در روستاهای ولایت نمیروز افغانستان، منبع دیگری است که مردم بلوچ از آن درآمد اقتصادی دارند.

د) کشاورزی و باغ‌داری

یکی دیگر از منبع اقتصادی مردم بلوچ کشاورزی و باغ‌داری است. محصولات کشاورزی و باغ‌داری بلوچ‌های ایران، ترنج، پرتقال، فروت، نارنگی، انار، انبه، میوه‌های جالیزی، خرما، انگور، هندوانه، گندم، جو، یونجه، پیاز، گوجه‌فرنگی، باقلا، دانه‌های روغنی و گیاهان دارویی است که امروزه محصولات گل‌خانه‌ای، و گیاهان صنعتی نیز به آن اضافه شده است. بلوچ‌های افغانستان بیشتر به کاشت پنبه، گندم، ذرت، هندوانه، خربزه، خرما، انگور، عناب، پسته و انار اشتغال دارند. در این اواخر محصولات گل‌خانه‌ای نیز در ولایت نیمروز، مرکز بلوچ‌های افغانستان، رواج یافته است. بلوچ‌های پاکستان با استفاده از آب قنات، چاه و کاریز، بخش عمدۀ محصولات کشاورزی خود مانند خرما، برنج، ذرت و انبه را تولید می‌کنند. طبق گزارش‌های موجود، بسیاری از کشاورزان بلوچ، صاحب زمین نیستند. تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد که بخش عمدۀ بلوچ‌های مهاجر در شرق آفریقا نیز به‌ کشاورزی مشغول بوده و از درآمد بالایی برخوردار هستند.

ه) شکار و ماهی‌گیری

ماهی‌گیری یکی از منابع اصلی درآمد برای بلوچ‌های ایران به‌حساب می‌آید که از زمان‌های دور به آن مشغول بوده‌اند. «اَمبا» ترانۀ مخصوص ماهی‌گیری نشان از اهمیت این شغل در میان مردم بلوچ است. بلوچ‌ها برای ماهی‌گیری از تور، قلاب، گرگور (قفسی فلزی نیم‌کره‌ای شکل) و قایق که در اصطلاح محلی به آن هوری می‌گویند در سواحل و توتن که شبیه قایق است و از توتک خشک (نی‌ مخصوص) ساخته می‌شود در تالاب‌ها و رودخانه‌ها استفاده می‌کنند. در گذشته ماهی‌گیران بلوچ که در گویش محلی به آنها «مید» می‌گویند، ماهی‌های مازاد بر مصرف خود را نمک‌سود می‌کردند و با غلات و حبوباتی که از جاهای دیگر می‌آوردند، معاوضه می‌کردند. امروزه با فعالیت شرکت‌ها، صنعت صیادی میان بلوچ‌ها رونق بیشتر یافته و طبق گزارش‌ها ماهی‌گیران سیستان و بلوچستان از 1394 تا 1398ش مقام اول را در ایران از آن خود کرده‌اند. در کنار صید ماهی تعداد زیادی از مردم بلوچ در ساخت و تهیۀ ابزار ماهی‌گیری مشغول هستند. صنعت‌ ماهی‌گیری در میان بلوچ‌های پاکستان نیز رونق خوبی دارد. در گذشته شکار حیوانات و پرندگان وحشی، از فعالیت‌های اقتصادی مردم بلوچ بود.

و) جمع‌آوری و فروش گیاهان دارویی

جمع‌آوری گیاهان دارویی یکی از منابع سنتی درآمد مردم بلوچ است که با توجه به خاصیت آب‌وهوایی جغرافیای زیستی این مردم، گونه‌های زیادی از این گیاهان مانند گز‌روغن، پنیرباد، آنغوزه، بنه، سنا، کنار، وشاء، بادام‌ کوهی، آلوئه‌ورا، مریم‌گلی، زیرۀ سیاه، پونه، گون، هندوانۀ ابوجهل، خارمریم، خارشتر، استبرق، چای ترش و درخت مسواک در این مناطق وجود دارد.

ز) تجارت و حمل و نقل

با توجه به‌موقعیت جغرافیایی بلوچ‌ها، بخشی از این مردم به تجارتی به‌ویژه در بازارچه‌های مرزی و حمل و نقل مشغول‌اند. از نظر کارشناسان تأسیس بازارچه‌ها در مرزهای مشترک ایران، پاکستان و افغانستان، فرصت مناسبی برای واردات و صادرات اقلام مجاز و عرضۀ صنایع‌دستی، شیرینی‌های سنتی، میوه و سبزیجات است که در معیشت ساکنان نقاط مرزی تأثیر قابل توجهی دارد.

شغل‌ها و درآمدهای ممنوعه

برخی مشاغل‌ بلوچ‌ها، شغل‌های نامشروع و غیرقانونی است؛ مانند کشت و قاچاق مواد مخدر و قاچاق کالا از جمله مواد سوختی که امروزه از جمله منابع اقتصادی این مردم به‌حساب می‌آید.

پیامدهای اشتغال

از نظر کارشناسان، اشتغال مردم بلوچ و اشتغال‌زایی در مناطق مرزی، علاوه بر رشد اقتصاد خانواده، دست‌رسی اقشار آسیب‌پذیر به‌شغل‌های مناسب، کاهش مهاجرت و توسعۀ پایدار، می‌تواند نقش اساسی در جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی و امنیتی و جرایمی مانند قاچاق داشته باشد.

چالش‌های اشتغال

از نظر کارشناسان با توجه به گذشتۀ تاریخی و جغرافیای زیستی مردم بلوچ، اشتغال و منابع درآمد این مردم، با چالش‌های گوناگون روبرو است: 1. خشک‌سالی ناشی از تغییر اقلیم موجب خشک شدن چاه‌ها، قنات‌ها، کاریزها، تالاب‌ها و رودخانه‌ها در مناطق بلوچ‌نشین پاکستان، ایران و افغانستان، به‌ویژه کاهش آب هیرمند شده و کشاورزی، دام‌داری و صیادی در این مناطق را با مشکل جدی رو‌به‌رو ساخته است. بند کمال‌خان در ولایت نیمروز افغانستان، امیدی برای بلوچ‌های افغانستان است، اما بلوچ‌های ایران آن را یک تهدید می‌دانند. 2. باد، باران و سیلاب‌های فصلی، به‌دلیل نبود سازه‌های مناسب برای مدیریت آنها و کاهش فرورفت آب در تابستان، محصولات کشاورزی بلوچ‌ها را با خطر مواجه کرده است. 3. مدیریت ناسالم و فساد در توزیع منابع، دورافتادگی و بی‌توجهی حکومت مرکزی و نبود امکانات، منابع درآمد و اشتغال مردم بلوچ را تهدید می‌کند و حتی با وجود بازار‌چه‌های مرزی، فقر، فرصت بهره‌مندی مردم بلوچ از این بازارها را گرفته است.

منابع

• «افزایش کشت پنبه به جای کوکنار در نیمروز»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1399ش.
• «ایجاد یک‌هزار فارم‌های کوچک مرغداری در ولایت نیمروز»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 7 آبان 1399ش.
• بلوک‌باشی، علی، «بلوچ»، وب‌سایت کتاب‌خانۀ مدرسۀ فقاهت، تاریخ درج مطلب: 1 تیر 1399ش.
• «بالاترین میزان اشتغال مختص زنان روستایی در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری علم و فناوری استان سیستان و بلوچستان، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1397ش.
• «باغ‌های میوه در نمیروز ایجاد شده است»، خبرگزاری باختر، تاریخ درج مطلب: 4 می 2020م.
• «بازارچه‌های مرزی در آستانه تعطیلی / مرزنشینان بیکار چه می‌کنند؟»، خبرگزاری تحلیلی ایران، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبشت 1393ش.
• «بررسی دو روی سکه فرهنگ رو به زوال شترداری در بلوچستان»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 23 آذر 1402ش.
• ابراهیم‌زاده آسمین، حسین و عباسیان، مجتبی، «بررسی عوامل و دلایل قاچاق در استان سیستان و بلوچستان و راه‌کارهای رفع آن»، دوماه‌نامه‌ی توسعه‌ی انسانی پلیس، سال هفتم، شماره‌ 31، مهر و آبان 1389ش.
• «بلوچ و بلوچستان»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 5 مهر 1402ش.
• «بحران خشکسالی در سیستان و بلوچستان. امنیت ملی در خطر است»، خبرگزاری تحلیلی ایران، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1397ش.
• «پرورش شتر فرصتی برای استفاده از خشکسالی / تجارت سودآور در دل کویر»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 26 بهمن 1399ش.
• «تهدید دوباره سیل بر معیشت سیستان»، وب‌سایت روزنامۀ همشهری، تاریخ درج مطلب: 19 فروردین 1399ش.
• توتن‌سواری ورزش مفرح بومی محلی سیستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 24 بهمن 1391ش.
• «تخریب 55 هکتار زمین کوکنار در ولایت نیمروز»، خبرگزاری جمهوری، تاریخ درج مطلب: 4 فروردین 1394ش.
• جهان‌دیده، عبدالغفور، «اَمبا، سرود ماهیگیران بلوچ»، دوماه‌نامۀ فرهنگ و ابیات عامه، سال 6، شمارۀ 22، مهر و آبان 1397ش.
• خالقینژاد، مریم، «بلوچهای ایرانی در آفریقا»، مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه، تاریخ درج مطلب» 12 مرداد 1400ش.
• «خسارات جبران ناپذیر خشک‌سالی و سیلاب‌ها به زراعت و مالداری در نیمروز»، خبرگزاری آوا، تاریخ درج مطلب: 11 فروردین 1398ش.
• «در مورد پاکستان در ویکی‌تابناک بیشتر بخوانید»، وی‌یکی تابناک، تاریخ بازدید: 24 آذر 1402ش.
• «در مورد سد کمال‌خان در ویکی‌تابناک بیشتر بخوانید»، ویکی‌تابناک، تاریخ بازدید: 28 آذر 1402ش.
• «در مورد سیستان و بلوچستان در ویکی‌ تابناک بیشتر بخوانید»، ویکی‌تابناک، تاریخ بازدید: 24 آذر 1402ش.
• «رویای نخ‌نما»، وب‌سایت روزنامه اعتماد، تاریخ درج مطلب: 12 آّبان 1399ش.
• «رونق تجارت و رفاه مرزنشینان سیستان و بلوچستان با توسعه بازارچه‌های مرزی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 29 آذر 1401ش.
• زوروتازا، کارلوس، «ظهور دوبارۀ بلوچهای افغانستان»، وبسایت روزنامۀ اطلاعات روز، تاریخ درج مطلب: 15 مهر 1393ش.
• «سالانه 600 تُن نخ ماهیگیری در سیستان و بلوچستان تولید می‌شود»، وب‌سایت ایران اکوا، تاریخ درج مطلب: 6 خرداد 1399ش.
• «سوزن‌دوزی‌های زنان بلوچ زینت بخش مزون‌های کانادا و دبی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 17 مرداد 1402ش.
• «صادرات استان سیستان و بلوچستان، فرصت‌ها و کشورهای هدف»، وبلاگ جیتسا، تاریخ بازدید: 28 آذر 1402ش.
• «فقر، توسعه نیافتگی و محنت مردم بلوچ»، سایت خبری تحلیلی شعار سال، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1399ش.
• قرنجیک، زلیخا، «صیادی به روش سنتی در چابهار»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1394ش.
• «کسب رتبه نخست صید در ایران توسط صیادان سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 خرداد 1398ش.
• «کلیشه‌سازی جوانان بلوچ»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج مطلب: 26 خرداد 1402ش.
• «کاهش آسیب‌های اجتماعی جامعه کار و تولید سیستان و بلوچستان در اولویت قرار دارد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 26 مرداد 1402ش.
• «گیاهان دارویی، نسخه شفابخش اقتصاد و اشتغال سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 1 آذر 1397ش.
• «گزارش تکاندهنده از یک شغل خطرناک در سیستان و بلوچستان»، پایگاه خبری آفتاب، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1402ش.
• «علل تشدید خطرات سیل در سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 23 دی 1398ش.
• «معرفی و آشنایی با فرش دستباف بلوچ»، وبسایت قصر فرش، تاریخ درج مطلب: 2 مرداد 1401ش.
• «محصولات کشاورزی سیستان و بلوچستان جایگزین مناسب برای نفت خام»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1397ش.
• «مردم نیمروز اموال و مریضان را ذریعۀ شتر انتقال میدهند»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: 24 ژانویۀ 2015م.
• «مهم‌ترین محصولات زراعی، صنعتی و صنایع دستی استان سیستان‌وبلوچستان»، وب‌سایت آرد برنددینگ، تاریخ بازدید: 23 آذر 1402ش.
• «همه چیز در باره بازراچه‌های ایران»، وبلاگ گردشگری اسنپ‌تریپ، تاریخ درج مطلب: 25 آبان 1400ش.
• «140 هزاره هکتار از اراضی کشاورزی سیستان و بلوچستان به زیرکشت محصولات زراعی می‌رود»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب:30 مرداد 1401ش.
• «100 واحد مرغداری در سیستان و بلوچستان به بهره‌برداری رسید»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 22 فروردین 1402ش.