زن در دوره قاجار

زن در دوره قاجار؛ موقعیت و جایگاه زنان در جامعه ایرانی دوران قاجار.

زن در دوره قاجاریه، وضعیت و جایگاه خاصی داشت. فرزندپروری از جمله مسئولیت‌های مهم زنان بود. زنان در عصر قاجار، نقش بزرگی در امرار معاش خانواده داشتند چه با تولید یا با کمک به مردان در امور کشاورزی و دامداری و این نقش در اقتصاد کشور موثر بود.

جایگاه خانوادگی

در عصر قاجار، زنان از جایگاهی فروتر نسبت به مردان برخوردار بودند و از نقش خانه‌داری، فرزندآوری و فرزندپروری که به اقتضای جنس زن به او سپرده می‌شود، تجلیل شایسته صورت نمی‌گرفت. برخی مردان از تحقیر و حتی ضرب‌وشتم همسر خود، ابایی نداشتند، اما زنان در چارچوب فرهنگ اصیل ایرانی، سازش و صبوری را پیشه می‌ساختند و کانون خانواده را حفظ می‌کردند.

در دورۀ قاجار، بسیاری از مردان، بیش از یک همسر دائمی اختیار می‌کردند و ازدواج موقت نیز در فرهنگ ایرانی با اثرپذیری از آموزه‌های مذهب شیعه، امری پذیرفته بود. زن صیغه‌ای بار اصلی خانه‌داری را بر دوش می‌کشید و مانند زن عقدی در خانۀ مرد، زندگی می‌کرد و اگر فرزندی می‌آورد، فرقی در ارث و برخورداری از مال پدر با سایر فرزندان نداشت. در آن روزگار، زنان صیغه‌ای را از طبقات پایین‌تر جامعه انتخاب می‌کردند ولی زن دائم را از خانواده‌های برتر برمی‌گزیدند. بر اساس اقتضائات فرهنگی، دختران در سن ده یا یازده‌سال ازدواج می‌کردند و در این موضوع به انتخاب و تصمیم بزرگترها، گردن می‌نهادند. رسومات عروسی بسته به ظبقۀ اجتماعی خانواده‌ها تفاوت داشت و در طبقات مرفّه، مراسم عروسی گاهی تا هفت‌روز ادامه داشت.

در دورۀ قاجار، مرد حق داشت به دلایلی مانند بیماری، ناباروری، نابینایی و بی‌عفتی، زن را طلاق دهد. زن نیز می‌توانست در صورت تأمین نشدن نفقه از سوی شوهر و نیز انحراف یا ناتوانی جنسی همسر، درخواست طلاق کند. هرچند در جامعۀ ایرانی عصر قاجار، درخواست طلاق از سوی زن، بسیار اندک بود و امری ناشایست انگاشته می‌شد.

کنشگری اجتماعی

زنان در دوره قاجاریه، اثرپذیری کاملی از آموزه‌های دین اسلام داشتند و به رعایت حجاب و پوشش کامل اسلامی، پای‌بند بودند. بر همین اساس، خانه‌ها و محیط‌های خانوادگی دارای حریم بودند و به اقتضای رعایت حیا و عفاف، در معماری خانه‌ها دو بخش اندرونی و بیرونی، در نظر گرفته می‌شد. با این وجود زنان هم به نقش‌های جنسیتی خود مانند خانه‌داری، همسرداری، فرزندآوری و فرزندپروری می‌پرداختند و هم در کنشگری و حضور اجتماعی داشتند. در این زمینه گزارش‌های بسیاری به حضور زنان در آیین‌های سوگواری مذهبی مانند مجالس روضه‌خوانی و تعزیه اشاره کرده‌اند. در این دوره، حرکت‌های اعتراضی زنان گزارش شده است تا جایی که مجالس وعظ و روضه‌خوانی گاهی رنگ‌وبوی سیاسی می‌گرفت، اما همان‌گونه که همسر وزیرمختار انگلیس در زمان ناصرالدین‌شاه گفته است حضور اجتماعی زن ایرانی همواره در چارچوب موازین و احکام دین اسلام به‌ویژه با رعایت حجاب و پوشش اسلامی بوده است. اثرپذیری از آموزه‌ها و فرهنگ اسلامی در جامعۀ زنان دورۀ قاجار به‌گونه‌ای بود که زنان اشراف در ساخت و بازسازی مساجد، کاروانسراها، مدارس، باغ‌ها و امامزاد‌ه‌ها، مشارکت چشمگیری داشتند. همچنین در این دوره، دختران همانند پسران برای سوادآموزی به مکتب‌خانه می‌رفتند و تلاش‌هایی برای تأسیس مدارس دخترانه صورت گرفت.

فعالیت اقتصادی

در عصر قاجار، زنان در فعالیت‌های اقتصادی جامعۀ ایرانی، نقش چشم‌گیری داشتند؛ زنان شهری به فعالیت‌هایی مانند تعلیم دختران درباریان و اشراف، فروشندگی، مشّاطه‌گری، خیاطی و فالی‌بافی می‌پرداختند. زنان عشایر و روستایی نیز دوشادوش همسر و خانواده، به کشاورزی و دامداری و تولید صنایع دستی می‌پرداختند. مشاغل زنان در دورۀ قاجاریه بسته به منزلت اجتماعی آنان و نیز سکونت در شهر یا روستا متفاوت بود.

کنشگری سیاسی

فعالیت سیاسی زنان در عصر قاجار، پیش از انقلاب مشروطه، کاملا رنگ‌وبوی دینی داشت و با رعایت ارزش‌های دینی صورت می‌گرفت؛ اما با آغاز جنبش مشروطه، برخی حرکت‌های سیاسی و اجتماعی زنان متأتر از افکار لیبرالیستی غرب و سوسیالیستی شرق رخ داد.

الف- حادثه گریبایدوف

در سال 1207ش، گریبایدوف از سوی دولت روس مأموریت یافت زنان روس را که در ایران به عقد مردان ایرانی درآمده‌اند به وطن بازگرداند و آن‌ها را به بهانه‌هایی به سفارت کشاند و در آن‌جا حبس کرد. در این واقعه، بخشی از جمعیت معترض که به‌سمت سفارت روان شدند زنان بودند. زنان در این حادثه خواسته‌های جنسیتی نداشتند بلکه هدف آنان اجرای احکام مذهبی بود تا زنان روس که در ازدواج مردان ایرانی بودند و به اسارت درآمده بودند، آزاد شوند.

ب- شورش نان

در سال 1277ق که سال قحطی فراگیر در ایران بود، تعداد زیادی از زنان بر سر راه کاروان شاه هنگام برگشت از شکار ایستادند و از او نان خواستند. شاه فرمان داد دروازه‌های شهر را بستند تا شورش زنان را بخوابانند اما هزاران زن با چماق و سنگ حمله کردند و مأموران را کشتند.

ج- جنبش تنباکو

پس از عقد قرارداد واگذاری امتیاز فروش تنباکو به خارجی‌ها توسط دولت قاجار در سال 1309ق، زنان مانند مردان و بلکه بیشتر از آنان در پی حرکت‌های سیاسی و اعتراضی خود علیه این قرارداد به میدان آمدند و نقشی برجسته در پیروی از فتوای مرجع تقلید شیعیان و پیروزی جنبش تنباکو ایفا کردند.

د- شرکت در جنگ

در تیرماه 1287ش، دولت احمدشاه قاجار، مجلس ملی را به توپ بست و مبارزان مشروطه‌ مجبور شدند تشکیلات خود را به تبریز انتقال دهند. در این زمان، گروهی از زنان به نیروهای مقاومت مشروطه‌خواه ملحق شدند و برای برپایی دوبارۀ مشروطه مبارزه کردند. طی ده ماه که شهر تبریز به محاصرۀ نیروهای حکومتی درآمده بود، زنان در دفاع از شهر خود به مردان پیوستند.

هـ جنبش مشروطه

از حرکت‌های زنان در جنبش مشروطه، تلاش آنان در حفاظت از جان علما بود. زنان در کنار مردان مسئولیت محافظت از علما هنگام رفتن به مسجد برای وعظ و منبر را وظیفۀ خود می‌دانستند. آنان چماق‌هایی زیر چادر خود پنهان می‌کردند تا از کوچکترین اغتشاش موقع سخنرانی ممانعت به‌عمل آورند. همچنین زمانی‌که مبارزان مشروطه‌خواه برای تهیه مایحتاج مقاومت و خرید سلاح با مشکلاتی روبرو شدند، زنان با فداکاری و فروختن جواهرات خود و یا لوازم منزل به کمک شتافتند.

زنان حرم‌سرا

زنان در حرم‌سراهای شاهان قاجار در وضعیتی متفاوت از سایر زنان جامعه زندگی می‌کردند. زندگی در حرم‌سرای شاهی، محدودیت‌های زیادی داشت و آنان فقط برخی اوقات کارهایی مانند دست‌دوزی برای گذران وقت انجام می‌دادند و بیشتر بر ضد یکدیگر دسیسه‌چینی می‌کردند. زنان حرم‌سرا با وجود برخورداری از تجمّلات و لباس و جواهرات و نیز غلامان و کنیزان، از ارتباط با بیرون دربار و مراوده با زنان دیگر محروم بودند.

سوادآموزی

در این دوره، تعلیم‌وتربیت، عمومی نبود اما از کنج مکتب‌خانه، آموزش‌های معلمان خانوادگی به دختران و یا آموزه‌هایی که مردان به زنان و دختران خود یاد می‌دادند، زنان بزرگی در عرصه‌های گوناگون به‌ویژه در زمینه‌های ادب و شعر رشد کردند. از جملۀ این زنان آغابیگم طباطبایی، همسر سیدعلی طباطبایی، منورحیاء آرانی، دختر وفایی کاشانی شاعر، ولیه فروغ‌ا‌‌‌لملوک، دختر میرزاعلی‌خان ظهیرالدوله و ربابه‌خانم، دختر ملامحمدصالح برغانی را می‌توان نام برد.

پوشش زنان

زنان در دورۀ قاجار بسته به طبقه‌ای که در آن قرار داشتند، دارای پوششی متنوع در خانه بودند، اما در خارج از منزل همگان چادر به سر می‌کردند. زنان با پوشش خاصی در اجتماع حضور می‌یافتند که شامل چادر از سر تا پا بود. زنان شهری علاوه بر پوشیدن چادر، صورت خود را نیز با روبند می‌پوشاندند. زنان عادی چادرهایی از جنس کرباس با راه‌راه سفید و آبی می‌پوشیدند و با یک دست چادر را جمع می‌کردند که به زمین کشیده نشود و دست دیگر را به‌ صورت، حایل می‌کردند.

تفریح زنان

در دورۀ قاجاریه، زنان در کنار خانه‌داری و بچه‌داری، سرگرمی‌ها و فعالیت‌های اقتصادی هم داشتند. میهمانی‌رفتن و میهمانی‌دادن، بازار رفتن و یا زیارت امامزادگان و اهل قبور در عصر پنجشنبه و تماشای تعزیه در ایام محرم از کارهایی بود که زن این دوره با آن‌ها خودش را سرگرم می‌کرد. تفریحات زنان، بستگی به طبقه اجتماعی آنان داشت. زنان اشراف وقت خود را به کشیدن قلیان، رفتن به حمام، خوردن و نوشیدن میوه و خشکبار و چای اعیانی می‌گذراندند و تعداد کمی از آنان اهل کتاب‌خواندن یا نامه‌نگاری بودند. زنان طبقات پایین جامعه، وقت فراغت کمتری داشتند و اگر فرصتی پیش می‌آمد روزهای جمعه به سمت بیرون شهر و باغ و بوستان می‌رفتند و ساعاتی را دور از خانه و کنار خانواده می‌گذراندند. زنان در روستاها و ایلات، اوقات فراغت خود را نیز صرف امور خانه و همسر و فرزندان می‌کردند.

منابع

• بل، گرترود، تصویرهایی از ایران، ترجمۀ بزرگمهر ریاحی، ،تهران، خوارزمی، 1363ش،
• پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامۀ پولاک: ایران و ایرانیان، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، 1361ش.
• توانا، مرادعلی، زن در تاریخ معاصر ایران، تهران، برگ زیتون، 1380ش.
• دروویل، گاسپار، سفرنامۀ دروویل، ترجمۀ جواد محیی، چ‌2، تهران، گوتنبرگ، 1348ش.
• دالمانی، هانری رنه، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ فره‌وشی، تهران، چاپ گیلان، بی‌تا.
• دهقانی، فاطمه و دیگران، «سیر تحول اوضاع اجتماعی و فرهنگی زنان در دوره صفوی و قاجار»، کنفرانس بین‌المللی معماری، شهرسازی، عمران، هنر و محیط زیست، 1394ش.
• دوگوبینو، ژوزف آرتورکنت دو، سفرنامۀ کنت دوگوبینو "سه سال در آسیا"، ترجمۀ عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، کتاب‌سرا، 1367ش.
• دیناری، سکینه و علم، محمدرضا، «بررسی وضعیت اجتماعی زنان در دوره قاجار با تکیه بر دیدگاه سفرنامه‌نویسان»، فصل‌نامۀ جندی‌شاپور، دانشگاه شهید چمران اهواز، 1395ش.
• «زنان نامدار عهد قاجاریه»، وب‌سایت آسمان، تاریخ بازدید: 15 خرداد 1403ش.
• شیرودی، مرتضی، نقش سیاسی- اجتماعی زنان در تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم، قم، زمزم هدایت، 1391ش.
• شیل، مری لئونورا (ویث)، خاطرات لیدی‌شیل همسر ‌وزیر ‌مختار ‌انگلیس ‌در ‌اوائل‌ سلطنت ناصرالدین‌شاه، ترجمۀ حسین ابوترابیان، تهران، نو، 1362ش.
• علم، محمدرضا و رضوی‌سوسن، زهرا، «بررسی نقش زنان در جنبش تنباکو»، فصلنامۀ علمی پژوهشی زن و فرهنگ، 1392ش.
• مونس‌الدوله، خاطرات مونس‌الدوله، ندیمۀ حرم‌سرای ناصرالدین‌شاه، ‌به‌ کوشش سیروس سعدونیان، تهران، زرین، 1380ش.
• ناهید، عبدالحسین، زنان ایران در جنبش مشروطه، تبریز، احیاء، 1360ش.