ظهور
ظهور؛ آشکارشدن آخرین حجت الهی در آخرالزمان بر اساس باورهای شیعه.
ظهور، در باور شیعیان، وعدۀ تضمین‌شدۀ خداوند است که با تحقق آن، اهداف انبیاء و اولیای الهی به ثمر می‌رسد. عصر ظهور، دوران سبک زندگی مطلوب و سازگار با مقصد آفرینش است که انسان از دستاوردهایی هم‌چون میزان بالای ظرفیت‌های عقلی و احیای ارزش‌های فطری مانند عدالت‌خواهی، ظلم‌ستیزی، نوع‌دوستی و احترام به دیگران برخوردار می‌شود. از این منظر، آمادگی برای ظهور در قالب آموزه «انتظار» توصیه شده و مبارزه با ظلم و تلاش برای عدالت‌گستری در جهان، از مؤلفه‌های اصلی جامعۀ زمینه‌ساز ظهور است.
مفهوم‌شناسی
واژۀ «ظهور» از دیدگاه لغت‌شناسان به‌معنای آشکار شدن چیزی است که پیش‌تر ظاهر نبوده است.[۱] ظهور در فرهنگ شیعیان به‌معنای ظاهرشدن دوازدهمین امام، پس از یک دورۀ پنهان‌زیستی طولانی، با هدف برپایی عدالت در جهان است. کلمۀ ظهور در روایات به معانی آشکار شدن حضرت مهدی، [۲] آشکار شدن دولت حق، [۳] آشکارشدن گشایش [۴] و پیروزی آن حضرت [۵] آمده است. [۶] مضمون روایات، بر حتمی بودن ظهور موعود اسلام، حتی در صورت باقی‌ماندن یک روز از عمر دنیا، تأکید دارد.[۷]
ظهور در آموزه‌های اسلام
به ظهور و قیام حضرت مهدی در آیات و روایات فراوان، اشاره شده است. ضرورت وجود حجت الهی، [۸] حتمی بودن حاکمیت صالحان، [۹] غلبۀ نهایی حق بر باطل، [۱۰] منصور از جانب خدا و انتقام‌گیرنده از دشمنان [۱۱] برخی از آیاتی است که به این موضوع اشاره دارد. احادیث متعدد و متواتری از پیشوایان دینی دربارۀ زندگی، نشانه‌های ظهور، چگونگی قیام و ویژگی‌های حکومت مهدی در کتب روایی شیعه و اهل‌سنت نقل شده است.[۱۲]
نشانه‌های ظهور
ظهور منجی، یک باور عمومی و جهانی بوده و در همۀ ادیان مطرح شده است؛ به‌همین دلیل، همواره با مخاطرات و تهدیدهایی از جانب افراد سودجو و فرصت‌طلب روبرو بوده است. امامان شیعه با هدف صیانت از باور اصیل به ظهور منجی و مصلح آخرالزمان، ویژگی‌ها و نشانه‌های روشنی را بیان کرده‌اند تا مردم در تمییز حق از باطل دچار خطا نشوند. [۱۳] اندیشمندان شیعه، علائم ظهور حضرت مهدی را به دو دستۀ نشانه‌های حتمی و غیرحتمی تقسیم کرده‌اند؛ نشانه‌های حتمی شامل قیام یمانی، فتنۀ سفیانی، صیحۀ آسمانی، قتل نفس زکیه و شکافتن زمین و فرو رفتن عده‌ای در بیابان، [۱۴] فاصلۀ زمانی معینی با ظهور دارند و حاکی از حتمیت ظهور بعد از تحقق آنها بوده و هرگونه ادعای ظهور قبل از واقع‌شدن آنها را دروغ می‌داند. [۱۵] نشانه‌های غیرحتمی، دلالت بر حتمیت ظهور در زمان خاص ندارند و گروه پرشماری را تشکیل می‌دهند.[۱۶]
دانشمندان شیعه، اشاره ائمه به نشانه‌های ظهور را در راستای حل چالش‌های عصر غیبت مانند ناامیدی، غفلت، مدعیان دروغین و قیام‌های باطل دانسته‌اند. از این منظر، آشنایی با نشانه‌های ظهور، کارکردهای زیر را در پی دارد:
- ایجاد امید در دل مؤمنان؛
- غفلت‌زدایی نسبت به امام زمان؛
- شناخت امام مهدی؛
- شناسایی قیام‌های باطل با ادعای مهدویت یا سپردن حکومت به امام معصوم؛
- نفی مدعیان دروغین مهدویت.[۱۷]
زمینه‌سازی ظهور
در مجموعۀ روایات اسلامی بر انتظار و آمادگی برای ظهور تأکید شده است. [۱۸] در فرهنگ شیعیان، زمینه‌سازی ظهور عبارت است از انجام دادن رفتارها و رسیدن به ظرفیت‌هایی که در تحقق ظهور اثرگذار است.[۱۹] چنین رویکردی، درراستای عمل به احکام اسلامی و حاکمیت قرآن و اسلام [۲۰] ناظر به دو سطح فردی و اجتماعی است؛ در سطح فردی می‌بایست هر کس، خود را در مسیر ولایت مهدوی پرورش داده و در مراتب ایمانی و تقوایی سیر صعودی داشته باشد؛ در سطح اجتماعی، همگان موظف به تلاش جهت اصلاح و ارتقای همدیگر، امر به معروف و نهی از منکر و ایفا نمودن نقش تربیتی و هدایتی در ارتباط با یکدیگر هستند تا جامعه به بلوغ اجتماعی دست یابد؛ [۲۱] در این چارچوب، انگاره‌های زیر می‌تواند به بلوغ اجتماعی، یاری برساند:
- باور و رغبت اجتماعی به دولت کریمه؛
- نارضایتی از وضعیت موجود؛
- استعانت و درخواست گشایش از خداوند.[۲۲]
سبک‌زندگی زمینه‌ساز ظهور
سبک زندگی جایگاه مهمی در فرایند ایجاد جامعۀ ایمانی و عادلانۀ مهدوی دارد و بر همین اساس، همواره مورد توجه شیعیان بوده است. [۲۳] در سبک زندگی زمینه‌ساز، شرایط لازم برای پذیرش حاکمیت امام زمان در فرد و جامعه فراهم می‌شود و همگان برای رسیدن به اهداف والای جامعۀ آرمانی مهدوی می‌کوشند و نسل آینده را نیز به‌گونه‌ای تربیت می‌کنند که جهت زندگی خود را به‌سمت انسان کامل معطوف سازد.[۲۴] سبک زندگی زمینه‌ساز، در مقایسه با سبک زندگی سکولار، از مؤلفه‌های ذیل برخوردار است:
- ساده‌زیستی در برابر مصرف‌گرایی؛
- انسجام شخصیت در برابر ازخودبیگانگی؛
- زیست عفیفانه در برابر فرهنگ برهنگی؛
- جمع‌گرایی در برابر فردگرایی؛
- استفاده در برابر سوءاستفاده از تکنولوژی و فضای مجازی؛
- معنویت در برابر مادیت؛
- توجه به فرهنگ و خرده‌فرهنگ‌های اسلامی در برابر محو آنها؛
- آرامش، صلح و برادری در برابر رقابت منفی، جنگ و ستیزه‌جویی؛
- انفاق در برابر سرمایه‌داری و جمع کردن اموال؛
- مهار غرایز در برابر سرکشی و طغیان آنها به‌ویژه غریزۀ جنسی.[۲۵]
جامعۀ زمینه‌ساز ظهور
جامعۀ زمینه‌ساز، جامعه‌ای معرفی شده است که در راستای نزدیک‌شدن به اهداف ظهور، گام بردارد و هدف‌گذاری‌ها و سیاست‌های آن در جهت تعمیق فرهنگ مهدوی باشد. الگوپذیری از شاخص‌های جامعۀ مهدوی، به‌دلیل نقش آنها در پی‌ریزی ساختارها و نظام‌های اجتماعی، از بایسته‌های جامعۀ زمینه‌ساز در عصر انتظار است.[۲۶]
ویژگی‌های جامعۀ عصر ظهور
دانشمندان مسلمان با تکیه بر آموزه‌های اسلام، باور دارند که مدینۀ فاضلۀ اسلامی در عصر ظهور، با معیار ایمان به خدای یگانه و توحید خالص برپا می‌شود. در آن عصر، حکومت با محوریت رشد معنوی و اجرای عدالت جهانی [۲۷] به شکل‌گیری تمدن اسلامی یاری می‌رساند [۲۸] و تمامی اختلافات نژادی، طبقاتی، حزبی، زبانی و جغرافیایی سامان می‌یابد. حاکم جامعه در عصر ظهور، احیاکنندۀ شریعت و مجری قوانین اسلامی است. مهم‌ترین مؤلفه‌های حکومت در عصر ظهور عبارتند از: گسترش و شکوفایی دانش، پیشرفت ارتباطات، آسایش و رفاه همگانی، عدالت‌گستری، آبادانی، امنیت اخلاقی، اقتصادی، حقوقی، اجتماعی و خانوادگی، سلامت جسمی و روانی، توجه به اخلاق و فضایل معنوی، [۲۹] مردمی بودن حکومت، [۳۰] محترم شمردن انسانیت و ارزش‌های انسانی و نابودی حاکمیت مستکبرین و متجاوزین به حقوق انسان‌ها.[۳۱]
منزلت عقل در عصر ظهور
عصر ظهور، عصر حاکمیت عقلانیت است؛ از رسالت‌های مهدی موعود، جمع و تمرکز عقول و تکامل آن در سه حوزۀ معرفتی، عملی و ابزاری است؛ عقول بشری به بالاترین میزان رشد می‌رسند و با شکوفایی استعدادهای عقلی، انسان‌ها به فطرت پاک خود بازگشته و در مسیر فهم و شناخت صحیح قرار می‌گیرند. پذیرش توحید، اقامه و گسترش عدالت، ارتقاء و تثبیت اخلاق پسندیده در سطح جامعه، تحقق سیر تکاملی انسان و رسیدن به کمال در سایۀ خردورزی، تنها در عصر ظهور خواهد بود.[۳۲]
سرمایۀ اجتماعی در جامعه مهدوی
سرمایۀ اجتماعی مجموعه هنجارهای موجود در نظام‌های اجتماعی است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه و پایین آمدن سطح هزینه‌های تبادلات و ارتباطات می‌شود. [۳۳] جامعه‌شناسان، دین را از عوامل مهم تکوین و افزایش سرمایۀ اجتماعی دانسته‌اند. بر اساس آموزه‌های دینی، عناصر شناختی، اعتماد، مشارکت اجتماعی و ارتباطات اجتماعی از عناصر تقویت‌کنندۀ سرمایۀ اجتماعی به‌شمار می‌آیند. تأکید به انجام دستوراتی مانند کسب دانش، وفای به‌عهد و ادای امانت، اخلاص و صداقت، نفی تجاوز، اصل مساوات و نفی تبعیض، رعایت تقوای الهی و نظم، تعاون و همکاری، مشورت، مسئولیت‌پذیری و تشویق به انجام مناسک دینی به‌صورت جمعی، صلۀ‌رحم و نهادینه کردن صفات برجستۀ فردی، در افزایش سرمایۀ اجتماعی در جامعه مؤثر است. [۳۴] حکومت حضرت مهدی در باور شیعیان، الگوی حکومتی است که بر محور اخلاق و هنجارهای دینی و پایبندی به ارزش‌های اسلامی استوار می‌شود و تمامی عناصر سرمایۀ اجتماعی که در اسلام بر آن تأکید شده است در جامعۀ آرمانی مهدوی به تحقق خواهد رسید.[۳۵]
فرهنگ و تمدن در جامعۀ عصر ظهور
از منظر شیعیان رویکرد اسلام به عرصۀ فرهنگ و تمدن‌سازی ناشی از پویایی و انعطاف‌پذیری آموزه‌های دینی است که تمدن آرمانی مهدوی در عصر ظهور منجی موعود، مرحلۀ نهایی و نقطۀ عطف شکوفایی تمدن اسلامی است. [۳۶] تمدن اسلامی، فضایی است که انسان از لحاظ مادی و معنوی برای رسیدن به غایات مطلوبی که خداوند برای او در نظر گرفته، رشد می‌یابد و دارای قدرت، اراده، ابتکار، سازندگیِ جهان طبیعت و زندگی عزتمندی است. [۳۷] فرهنگ و تمدن مهدوی با شمول همۀ ساحت‌های زندگی جامعۀ عصر ظهور، شیوه‌های زندگی و ساختارهای اجتماعی جامعه را نشان داده و از ویژگی‌های ذیل بهره‌مند است:
- رشد معنوی انسان و گرایش‌های متعالی فطری انسان‌ها؛
- جهان‌شمولی و فراگیر بودن الگوی تمدنی در ابعاد مادی و معنوی؛
- آرمان‌گرایی و نگاه حداکثری به ایده‌آل‌های بشری؛
- ارتقای خرد جمعی؛
- پیشرفت همه‌جانبۀ علوم و ترقی حداکثری بشر؛
- عدالت‌پروری و احیای فرهنگ قسط و داد؛
- رشد و پیشرفت همه‌جانبۀ جامعه.[۳۸]
جایگاه زنان در جامعۀ عصر ظهور
زن مسلمان در کنار ایفای نقش‌های همسری و مادری، می‌تواند به نقش‌آفرینی در جایگاه‌های اجتماعی به‌تناسب توانایی‌ها و ظرفیت‌های خود در راستای دستیابی به آرمان‌های جامعۀ مهدوی و یاری امام عصر بپردازد. [۳۹] پژوهشگران، رسالت زنان در زمینه‌سازی ظهور را در حوزه‌های وظایف فردی، اجتماعی و خانوادگی مورد بررسی قرار داده و وظایفی ازجمله خودسازی، معرفت نسبت به امام مهدی، ایجاد خانواده برمبنای بینش توحیدی، تربیت نسل منتظر، پرورش یاران خاص و ترویج عدالت و عدالت‌خواهی در جامعه را برای آنها برشمرده‌اند. [۴۰] براساس روایات، حضور بانوان در عصر ظهور چهار گونه است: حضور 50 زن در بین یاران خاص امام، [۴۱] زنان آسمانی، رجعت زنان [۴۲] و بانوان منتظر [۴۳] که نشان می‌دهد، زنان به‌عنوان کارگزاران اصلی در جامعۀ عصر ظهور شرکت دارند.[۴۴]
اعتقاد به ظهور منجی در ادیان دیگر
اعتقاد به ظهور مصلح جهانی، در اکثر ادیان و مذاهب آسمانی مطرح شده و اختصاصی به مسلمانان ندارد. پیروان بسیاری از ادیان و مذاهب باور دارند که در اوج بحران‌های اجتماعی و فراگیری ظلم و فساد، منجی، ظهور می‌کند. این انگاره در کتاب‌های آسمانی یهود و مسیحیت، کتاب مقدس زرتشتیان و کتاب‌های مقدس براهمه و بودا آمده است. ظهور آواتا در آیین هندو، بودای پنجم در آیین بودایی، سوشیانت در آیین زرتشت، موعود در آیین یهود و بازگشت عیسی در آیین مسیحیت، مورد انتظار است.[۴۵]
نقش انقلاب اسلامی ایران و بیداری اسلامی در ظهور
از اهداف مهم نظام جمهوری اسلامی در ایران، ایستادگی در برابر ظلم مستکبرین و پیاده‌کردن احکام اسلامی و قرآنی در جامعه است که از اهداف جامعۀ عصر ظهور به‌شمار می‌رود. [۴۶] بر این اساس، تشکیل نظام جمهوری اسلامی که ثمرۀ انقلاب اسلامی ایران بوده، تلاش در راستای زمینه‌سازی برای عصر ظهور دانسته می‌شود. [۴۷] در همین چارچوب، انقلاب اسلامی ایران، با ایجاد امید در میان جوامع مسلمان و گسترش بیداری اسلامی، [۴۸] به‌سوی جامعۀ مهدوی گام برمی‌دارد.[۴۹]
بازنمایی انگارۀ ظهور در ادبیات فارسی
ظهور مصلح جهانی، به‌عنوان یک وعدۀ الهی همواره مورد توجه شاعران پارسی‌گوی بوده است. عنصری بلخی در وصف سلطان غزنوی می‌سراید:[۵۰]
سیاست تو به گیتی، علامت مهدی‌ست
کجا سیاست تو، نیست فتنۀ دجال
بسیاری از مشاهیر ادب فارسی هم‌چون سنایی، عطار و حافظ با محوریت مسائلی مانند شکایت از روزگار، آرزوی ظهور مهدی، برجسته‌سازی مهدی به‌مثابه نماد عدالت و ستیز با گمراهانی از قبیل دجال، اشعاری را سروده‌اند. عطار نیشابوری در آرزوی ظهور منجی عدالت‌گستر چنین سروده است:[۵۱]
یا الهی! مهدی‌ای از غیبت آر
تا جهانِ عدل گردد آشکار
در دورۀ انقلاب اسلامی، ادبیات انتظار در جامعۀ ایران، اوج گرفته و موضوعاتی هم‌چون حضرت مهدی، ارتباط عاشورا و قیام مهدی، تمنای وصال، شرح هجران و شکوه از ایام فراق در شعر شاعران معاصر مانند علی معلم، سیدعلی موسوی گرمارودی، قیصر امین‌پور، علی‌رضا قزوه، غلام‌رضا سازگار و سایر شاعران دیده می‌شود.[۵۲]
انگارۀ ظهور در سینمای غرب
برخی رسانه‌های تصویری غرب با تمرکز بر موضوع آخرالزمان، انگارۀ ظهور را وارونه جلوه می‌دهند. پژوهشگران مسلمان این تلاش رسانه‌های غربی و به‌ویژه سینمای هالیوود را اقدامی در جهت سیطرۀ مبانی فکری و فلسفی خود به‌ویژه لیبرال دموکراسی بر اذهان جهانیان می‌دانند. [۵۳] نشان‌دادن آیندۀ تاریک و ترسناک و القای این نکته که آموزه‌های ادیان هرگز نمی‌توانند مشکلات امروز و آیندۀ جهان را برطرف کنند و تنها نجات‌بخش جهان، قدرت و تفکر غرب است در قالب انواع فیلم‌ها و بازی‌های رایانه‌ای و ایجاد بحران‌ها و جنگ‌های مصنوعی در جهان به جوامع انسانی القا می‌شود.[۵۴]
مهدویت‌پژوهی
آموزۀ مهدویت در فرهنگ شیعی، از آموزه‌های بنیادین اسلام است که معطوف به آینده بوده و حرکت تاریخ به‌سوی آن غیرقابل تغییر است و انسان را به امیدواری، رهایی و رستگاری هدایت می‌کند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی تلاش‌های تازه‌ای در چارچوب مهدویت‌پژوهی، تعریف شده است؛ این رویکرد نوین در قالب آینده‌پژوهشی با نظریه‌پردازی‌های دینی در عرصه‌های نجات‌گرایی، حق‌خواهی، حقیقت‌گرایی، حجت‌شناسی، اصلاح‌گری و جهان‌گرایی به شناخت طرح کلی آیندۀ بشریت و چگونگی رسیدن به جامعۀ آرمانی می‌‌پردازد.[۵۵]
چالش‌های باور به ظهور منجی
اعتقاد به ظهور منجی در تمامی ادیان به‌عنوان غایت و نهایت زندگی بشر مطرح بوده است؛ اما همواره این عقیده با چالش‌هایی مواجه بوده است که مانع رشد و بالندگی آن شده و غفلت از آنها موجب سستی اعتقاد مردم و یا گرایش به افراد و مجموعه‌های منحرف می‌شود. [۵۶] باور به ظهور منجی، در سطح اعتقادی با چالش‌های زیر روبرو بوده است: برداشت‌های غلط از فرهنگ مهدویت، آمیختگی نشانه‌های ظهور با شرایط ظهور، تطبیق علائم ظهور بر مصادیق خاص و ترسیم چهره‌ای خشن و نامعقول از امام. همچنین در سطح رفتاری می‌تواند به هرج و مرج و بروز اختلافات شدید، تعیین زمان ظهور، ظهور مدعیان دروغین و شکل‌گیری فرقه‌های انحرافی، انتظار منجی بدون تلاش برای تغییر و نیز بی‌تفاوتی منتظران در قبال زمینه‌سازی، بینجامد. این چالش‌ها در اثر عواملی مانند فراموشی ولایت خدا و امامان، فقر فرهنگی، خودخواهی و دنیاگرایی، عدم معرفت عمومی، ضعف جامعه‌پذیری و فقر و غنای مفرط اقتصادی، تشدید می‌شود.[۵۷]
پانویس
- ↑ فراهیدی، العین، 1409ق، ج4، ص37.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، 1395ق، ج2، ص481.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص335؛ نعمانی، الغیبه، 1397ق، ص150.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، 1395ق، ج2، ص483.
- ↑ قمی، تفسیر قمی، 1404ق، ج2، ص317.
- ↑ سلیمیان، «تبارشناسی واژگانی «ظهور» مهدی در منابع اسلامی»، 1395ش، ص 8-9.
- ↑ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، 1395ق، ج1، ص280.
- ↑ سورۀ رعد، آیۀ 7.
- ↑ سورۀ أنبیاء، آیۀ 105؛ سورۀ نور، آیۀ 55؛ سورۀ توبه، آیۀ 33.
- ↑ سورۀ إسراء، آیۀ 81.
- ↑ سورۀ شوری، آیۀ 41.
- ↑ بالادستیان و دیگران، نگین آفرینش، 1390ش، ص50.
- ↑ صالح‌نیا، تنها بر فراز، 1391ش، ص115.
- ↑ کلینی، الکافی، 1407ق، ج8، ص310.
- ↑ اکبرنژاد، بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت، 1386ش، ص148.
- ↑ صالح‌نیا، تنها بر فراز، 1391ش، ص118.
- ↑ آیتی، «کارکردهای نشانه‌های ظهور»، 1391ش، ص7-17.
- ↑ نعمانی، الغیبه، 1397ق، ص200.
- ↑ آیتی، «زمینه‌سازی ظهور؛ چیستی و چگونگی»، 1390ش، ص21-23.
- ↑ «بیانات در دیدار مردم قم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ سهرابی، مهدویت و فلسفۀ تاریخ، 1389ش، ص195-212.
- ↑ صالح‌نیا، تنها بر فراز، 1391ش، ص129-131.
- ↑ محمدی و دیگران، «سبک زندگی زمینه‌ساز و زندگی غربی»، 1393ش، ص58.
- ↑ نجفی، «بررسی ابعاد رفتار اخلاقی در سبک زندگی زمینه‌ساز ظهور موعود»، 1395ش، ص22-25.
- ↑ محمدی و دیگران، «سبک زندگی زمینه‌ساز و زندگی غربی»، 1393ش، ص59-82.
- ↑ صمدی، «ویژگی‌های فرهنگی و تمدنی عصر ظهور و نقش الگویی آن در فرهنگ و تمدن زمینه‌ساز»، 1394ش، ص71-73.
- ↑ بالادستیان و دیگران، نگین آفرینش، 1390ش، ص147.
- ↑ «بیانات در جمع اساتید، فضلا و طلاب حوزه عملیۀ قم در مدرسۀ فیضیه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ صالح‌نیا، تنها بر فراز، 1391ش، ص202-213.
- ↑ «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به‌مناسبت عید نیمۀ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ دریکوندی و جعفری، «معناشناسی ویژگی‌های عقلانی عصر ظهور»، 1398ش، ص86-89.
- ↑ ر.ک: فوکویاما، پایان نظم(بررسی سرمایۀ اجتماعی و حفظ آن)، 1379ش، ص5.
- ↑ فصیحی، «دین و سرمایۀ اجتماعی»، 1386ش.
- ↑ ربانی، «جامعۀ منتظر و سرمایۀ اجتماعی»، 1390ش، ص147.
- ↑ صمدی، «ویژگی‌های فرهنگی و تمدنی عصر ظهور و نقش الگویی آن در فرهنگ و تمدن زمینه‌ساز»، 1394ش، ص63.
- ↑ «بیانات در دیدار رئیس و اعضای مجلس خبرگان رهبری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ صمدی، «ویژگی‌های فرهنگی و تمدنی عصر ظهور و نقش الگویی آن در فرهنگ و تمدن زمینه‌ساز»، 1394ش، ص63-71.
- ↑ علایی رحمانی و عباس قلی‌زاده، «نقش اجتماعی زنان در زمینه‌سازی جامعۀ مهدوی»، 1395ش، ص96-97.
- ↑ ماسلایه و انصاری چشمه، «نقش زنان در زمینه‌سازی ظهور»، 1398ش، ص61-68.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، 1403ق، ج51، ص223.
- ↑ طبری، دلائل الإمامۀ، 1413ق، ص484.
- ↑ صالح‌نیا، تنها بر فراز، 1391ش، ص219-227.
- ↑ سلیمیان، درسنامۀ مهدویت، 1389ش، ج3، ص210.
- ↑ «منجی در سایر ادیان»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی.
- ↑ «بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم در روز نیمۀ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ «بیانات در خطبه‌های نماز جمعه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ عنصری بلخی، دیوان اشعار، 1342ش، ص167.
- ↑ عطارنیشابوری، منظومۀ مظهرالعجایب و مظهر الأسرار، 1345ش، ص7.
- ↑ نیک‌پناه، «فضای ظهور منجی موعود در عرصۀ شعر فارسی»، وب‌سایت مؤسسۀ آیندۀ روشن.
- ↑ عظیمی خرم‌آبادی، «زمینه‌سازی رسانه‌ای – تبلیغاتی ظهور مهدی موعود»، وب‌سایت مؤسسۀ آیندۀ روشن.
- ↑ صالح‌نیا، تنها بر فراز، 1391ش، ص173.
- ↑ کارگر، «آینده‌پژوهی مهدوی»، 1388ش، ص80-81.
- ↑ صالح‌نیا، تنها بر فراز، 1391ش، ص141.
- ↑ میرتبار، آسیب‌شناسی جامعۀ منتظر، 1390ش، ص36-167.
منابع
- قرآن کریم.
- آیتی، نصرت‌الله، «زمینه‌سازی ظهور؛ چیستی و چگونگی»، نشریۀ مشرق موعود، شمارۀ 19، پاییز 1390ش.
- آیتی، نصرت‌الله، «کارکردهای نشانه‌های ظهور»، نشریۀ مشرق موعود، شمارۀ 24، زمستان 1391ش.
- اکبرنژاد، مهدی، بررسی تطبیقی مهدویت در روایات شیعه و اهل‌سنت، قم، بوستان کتاب، 1386ش.
- بالادستیان، محمدامین و دیگران، نگین آفرینش، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی، 1390ش.
- «بیانات در جمع اساتید، فضلا و طلاب حوزه عملیۀ قم در مدرسۀ فیضیه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1379ش.
- «بیانات در خطبه‌های نماز جمعه»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1359ش.
- «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1369ش.
- «بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم به‌مناسبت عید نیمۀ شعبان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 30 مهر 1381ش.
- «بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1390ش.
- «بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضای هیأت دولت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1386ش.
- «بیانات در دیدار رئیس و اعضای مجلس خبرگان رهبری»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 14 شهریور 1392ش.
- «بیانات در دیدار مردم قم»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 30 بهمن 1370ش.
- دریکوندی، روح‌الله و جعفری، جواد، «معناشناسی ویژگی‌های عقلانی عصر ظهور»، نشریۀ پژوهش‌های مهدوی، شمارۀ 29، تابستان 1398ش.
- ربانی، محمدصادق، «جامعۀ منتظر و سرمایۀ اجتماعی»، نشریۀ پژوهش‌های مهدوی، شمارۀ 2، پاییز1390ش.
- سلیمیان، خدامراد، «تبارشناسی واژگانی «ظهور» مهدی در منابع اسلامی»، نشریۀ مشرق موعود، شمارۀ 38، تابستان 1395ش.
- سلیمیان، خدامراد، درسنامۀ مهدویت، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، 1389ش.
- سهرابی، فرامرز، مهدویت و فلسفۀ تاریخ، قم، مؤسسۀ آیندۀ روشن، 1389ش.
- صالح‌نیا، یحیی، تنها بر فراز، قم، اتحادیۀ انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان، 1391ش.
- صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، قم، دارالکتب الإسلامیه، 1395ق.
- صمدی، قنبرعلی، «ویژگی‌های فرهنگی و تمدنی عصر ظهور و نقش الگویی آن در فرهنگ و تمدن زمینه‌ساز»، نشریۀ پژوهش‌های معنوی، شمارۀ 14، پاییز 1394ش.
- طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامۀ، قم، بعثت، 1413ق.
- عطارنیشابوری، فریدالدین محمد بن ابوبکر، منظومۀ مظهرالعجایب و مظهر الأسرار، تصحیح: احمد خوش‌نویس، تهران، سنایی، 1345ش.
- عظیمی خرم‌آبادی، کاظم، «زمینه‌سازی رسانه‌ای – تبلیغاتی ظهور مهدی موعود»، وب‌سایت مؤسسۀ آیندۀ روشن، تاریخ درج مطلب: 21 تیر 1394ش.
- علایی رحمانی، فاطمه و عباس قلی‌زاده، سیده سپیده، «نقش اجتماعی زنان در زمینه‌سازی جامعۀ مهدوی»، نشریۀ پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شمارۀ 110، پاییز 1395ش.
- عنصری بلخی، حسن بن احمد، دیوان اشعار، به‌کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران، سنایی، 1342ش.
- فراهیدی، خلیل بن أحمد، العین، بی‌جا، مؤسسۀ دارالهجره، 1409ق.
- فصیحی، امان‌الله، «دین و سرمایۀ اجتماعی»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 12، زمستان 1386ش.
- فوکویاما، فرانسیس، پایان نظم(بررسی سرمایۀ اجتماعی و حفظ آن)، ترجمۀ غلام‌عباس توسلی، تهران، جامعۀ ایرانیان، 1379ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، قم، مؤسسۀ دارالکتاب، 1404ق.
- کارگر، رحیم، «آینده‌پژوهی مهدوی»، نشریۀ انتظار موعود، شمارۀ 28، بهار 1388ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
- ماسلایه، نانتیا و انصاری چشمه، رقیه، «نقش زنان در زمینه‌سازی ظهور»، نشریۀ پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، شمارۀ 3، پاییز و زمستان 1398ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، 1403ق، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1403ق.
- محمدی، سیدمحسن و دیگران، «سبک زندگی زمینه‌ساز و زندگی غربی»، نشریۀ مشرق موعود، شمارۀ 31، پاییز 1393ش.
- «منجی در سایر ادیان»، وب‌سایت، مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی، تاریخ درج مطلب: 27 اسفند 1400ش.
- میرتبار، سیدمحمد، آسیب‌شناسی جامعۀ منتظر، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، 1390ش.
- نجفی، حسن، «بررسی ابعاد رفتار اخلاقی در سبک زندگی زمینه‌ساز ظهور موعود»، نشریۀ معرفت، شمارۀ 223، تابستان 1395ش.
- نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبۀ، تهران، مکتبۀ الصدوق، 1397ق.
- نیک‌پناه، منصور، «فضای ظهور منجی موعود در عرصۀ شعر فارسی»، وب‌سایت مؤسسۀ آیندۀ روشن، تاریخ درج مطلب: 29 تیر 1394ش.