قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت

قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت؛ مجموعه مقررات حقوقی در حمایت از استواری نهاد خانواده، افزایش نسل و جوان‌شدن نیروی انسانی در ایران.

قانون حمایت از خانواده و جـوانی جمعیت، با هدف تحکیم بنیان و پایداری خانواده با اصلاح و تکمیل آموزش‌های عمومی دربارۀ اصالت کانون خانواده و فرزندپروری در 1400ش تصویب شده است که بر آموزش‌ مهارت‌های زندگی و ارتباطی و ارائه خدمات مشاوره‌ای بر مبنای فرهنگ و ارزش‌های اسلامی-ایرانی و توسعه و تقویت نظام تأمین اجتماعی، خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی در جهت سلامت باروری و فرزندآوری و نهادینه‌سازی سبک زندگی اسلامی-ایرانی و مقابله با ابعاد نامطلوب سبک زندگی غربی، تأکید می‌کند. ارتقاء پویایی، بالندگی و جوانی جمعیّت با افزایش نرخ باروری به بیش از سطح جانشینی، رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده، از بخش‌های دیگر این قانون است.

تاریخچه

در مرداد 1390ش آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی ایران، با اشاره به موضوع جمعیت و لزوم مقابله با سیاست‌های «تحدید نسل»، تأکید کرد که هر اقدام و تدبیری برای کم‌کردن جمعیت، پس از رسیدن جمعیت ایران به 150 میلیون نفر صورت گیرد. بعد از آن شورای عالی انقلاب فرهنگی در ۱۳۹۱ش طرح راهبردها و اقدامات ملی مربوط به جلوگیری از کاهش نرخ باروری و ارتقای آن متناسب با آموزه‌های اسلامی و اقتضائات راهبردی کشور را در حوزۀ سیاست‌های جمعیتی تصویب کرد. در 1393ش آیت‌الله خامنه‌ای، «سیاست کلی جمعیت» را ابلاغ کرد که براساس بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی و پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام تعیین شده است. ضرورت افزایش جمعیت و ابعاد مختلف جمعیت از جمله فرزندآوری، تسهیل ازدواج و تحکیم خانواده، بهداشت باروری، ترویج سبک زندگی ایرانی-اسلامی، توانمندسازی جوانان، تکریم سالمندان، تقویت مؤلفه‌های هویت بخش ملی، محیط زیست، آمایش سرزمین و رصد تحولات جمعیتی، از موضوعات آن بود. سپس طرح جامع جمعیت و تعالی خانواده در خرداد 1399ش در دستور کار مجلس یازدهم قرار گرفت. این قانون مشتمل بر ۷۳ ماده و ۸۱ تبصره، در مهر ۱۴۰۰ش در کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانوادۀ مجلس شورای اسلامی، طبق اصل ۸۵ قانون اساسی تصویب شد. این طرح پس از موافقت مجلس با اجرای آزمایشی آن، به مدت ۷ سال، به تأیید شورای نگهبان رسید.

زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی

تأثیر مدرنیته و نفوذ فرهنگ بیگانه در لایه‌های زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی ایرانیان، از زمینه‌های تزلزل خانواده و کاهش جمعیت در ایران است؛ فرهنگی که بر پایه اعتقاد به انسان‌محوری بنا شده است، خوشبختی و لذت‌بردن بیشتر از زندگی را در محدودکردن تعداد اعضای یک خانواده می‌داند و این کار را با کنترل باروری و کاهش زادوولد محقق می‌کند. امروزه رشد فردگرایی، ساختار خانواده را در در جامعه ایران تحت تأثیر قرار داده است. تأکید نگاه فردگرایی بر رفاه بیشتر فرد و لذت حداکثری او است و شعار «فرزند کمتر زندگی بهتر» سرلوحۀ سبک زندگی خانواده‌های بسیاری قرار گرفته و نیاز فرزند به مراقبت و محدودیت‌هایی کـه فرزندآوری برای والدین ایجاد می‌کند، مانع رفاه و آسایش آنان محسوب می‌شود. بر این اساس، برخی خانواده‌ها فرزندآوری را به تأخیر می‌اندازند و تربیت او را به‌گونه‌ای مدیریت می‌کنند که خدشه‌ای به رفاه زودگذر آنها وارد نشود. این در حالی است که از نگاه دینی، فرزندآوری اگرچه سختی‌هایی را به همراه دارد، اما این سختی‌ها در مقایسه با لذت‌های دنیوی تربیت فرزند و پاداش‌های اخروی آن بسیار ناچیز است.

ویژگی‌ها و امتیازهای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت

الف) حمایت از خانواده

در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، حمایت از خانواده با هدف اصلاح ترکیب هرم جمعیتی کشور، به‌عنوان یکی از مولفه‌های توسعۀ همه‌جانبه، ترویج فرهنگ اصیل اسلامی و قدرت کشور، در محورهای ذیل مورد تأکید قرار گرفته است:  

1. حمایت‌های دوران بارداری و شیردهی

پوشش بیمه‌ای آزمایش‌های مادر و جنین بر اساس ضوابط قانونی؛ ارتقای مهارت مامایی کشور؛ پوشش بیمه‌ای خدمات سلامت زنان اعم از مراجعه به ماماها یا پزشکان؛ ارائه رایگان سبد تغذیه و بستۀ بهداشتی مادران باردار، شیرده و دارای کودک زیر 5 سال بر اساس آزمون وسع؛ تحت پوشش کامل قراردادن کلیه مادران در دوران بارداری و شیردهی تا پایان 5 سالگی کودکان بر اساس آزمون وسع؛ ارتقای کیفیت مراقبت‌های بارداری و زایمان طبیعی با راه‌اندازی پروندۀ الکترونیک یکپارچه؛ در اختیار مادر گذاشتن قانون راهنمای حفظ و مراقبت جنین با توزیع در کلیه مراکز تحت پوشش وزارت بهداشت؛ کاهش هزینه‌های روحی و روانی و اقتصادی دوران بارداری و جلوگیری از القای هرگونه ترس نسبت به بارداری، از جمله حمایت‌های این قانون برای مادران باردار و شیرده در جهت توسعۀ فرهنگ تکریم مادر و تشویق به فرزندآوری است.

2. تولد هر فرزند

امروزه مسایل مالی و کمبود مسکن و مشکلات مرتبط با آن یکی از موانع فرزندآوری در کشور دانسته می‌شود. به‌همین دلیل در این قانون پرداخت یک میلیون تومان بلاعوض جهت سرمایه‌گذاری در بورس به‌‌نام فرزندان متولد ۱۴۰۰ش و بعد از آن؛ افزایش %25 سقف تسهیلات جهت خرید مسکن و ساخت آن و تسهیلات قرض‌الحسنه در نظر گرفته شده تا دغدغه‌های خانواده‌ها برای آیندۀ فرزندان کم‌تر شود.

3. تولد فرزند دوم به بعد

فروش بدون نوبت و بدون قرعه‌کشی خودروی ایرانی به قیمت کارخانه پس از تولد فرزند دوم به بعد به مادران و اعطای تسهیلات قرض‌الحسنه برای تولد فرزند دوم به مبلغ ۲۰ میلیون تومان با تنفس شش‌ماهه، از مشوق‌های مالی این قانون برای تولد فرزند دوم است.

4. تولد فرزند سوم به بعد

به‌دلیل شعار‌هایی مانند «ایست! دو بچه کافیست» در دهۀ هفتاد و رواج رفاه‌زدگی و راحت‌طلبی در سبک زندگی، نگاه مردم به فرزندآوری تغییر کرده و آوردن فرزند سوم و بیشتر با واکنش منفی یا تمسخر مردم مواجه می‌شود. در راستای تغییر این فرهنگ و تشویق جوانان به فرزندآوری بیشتر، مشوق ‌اقتصادی ذیل در نظر گرفته شده است: زمین یا واحد مسکونی حداکثر ۲۰۰ متری به قیمت تمام‌شده با 2 سال تنفس و 8 سال قسط‌بندی پس از تولد فرزند سوم؛ معافیت مالیاتی اشخاص حقیقی به ازای فرزند سوم به بعد، هر فرزند %15 مربوط به تصویب در بودجۀ سنواتی؛ اختصاص وام 150 میلیون تومانی ودیعه، خرید یا ساخت مسکن برای خانواده‌های فاقد مسکن با بازپرداخت 20 ساله مربوط به تولد فرزند سوم به بعد در ۱۳۹۹ش یا پس از آن.

5. خانواده‌های دارای سه فرزند و بیشتر

افزایش 3 برابری یارانۀ فرزندان در خانواده‌های فقیر؛ تأمین %100 بیمه مادران خانه‌دار دارای 3 فرزند و بیشتر روستایی و عشایری؛ عدم جواز تعدیل نیروی کار دارای 3 فرزند؛ کاهش عوارض ساخت‌وساز تا %50 برای خانواده‌های دارای 3 فرزند و تا 70% برای خانواده‌های دارای 4 فرزند؛ نیم‌بها شدن هزینه موزه‌ها و اماکن تاریخی فرهنگی ورزشی و سینماها برای مادران دارای 3 فرزند و بیشتر به همراه خانواده؛ تخفیف %20 دوره‌های آموزشی تربیتی و هنری کانون پـرورش فکری برای فرزندان خانواده‌های سه فرزندی، از مشوق‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خانواده‌ها برای فرزندارشدن در این قانون است.

6. تولد چندقلوها

قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، برای تولد چندقلوها مشوق‌ها و امتیازات مالی زیادی در نظر گرفته است؛ از جمله: مرخصی زایمان 12 ماه کامل برای مادران باردار دارای دوقلو و بیشتر؛ تسهیلات قرض‌الحسنه برای تولد دوقلوها در زایمان اول تا پنجم و بالاتر به ترتیب از ۳۰ تا ۱۰۰ میلیون تومان با مهلت شش‌ماهه؛ تسهیلات قرض‌الحسنه برای تولد چهار قلوها در زایمان اول تا پنجم و بالاتر به ترتیب از ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلیون تومان با مهلت شش‌ماهه.

ب) حمایت از زوج‌های جوان

حمایت از زوج‌های جوان به‌منظور فرهنگ‌سازی و تشویق به ازدواج و کاهش بحران مجرد زیستن از دیگر برنامه‌های این قانون است. به نظر کارشناسان یکی از راه‌های غلبه بر بحران تجرد که به‌دلیل غلبۀ سبک زندگی غربی و هجمه‌های رسانه‌های داخلی و خارجی، افزایش پیدا کرده، جهت‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و تربیتی در حمایت از زوج‌های جوان است:

1. جوانان در آستانۀ ازدواج

مشکلات مالی جوانان در آستانۀ ازدواج یکی از موانع اساسی تشکیل خانواده و فرزندآوری بوده و حل این مشکل در دستور کار قرار گرفته است: افزایش ۷.۵ برابری حق عائله‌مندی در مدت 5 سال؛ تأمین %50 ودیعۀ مسکن 70 متری شهرهای بالای 500 هزار نفر و 100متری در سایر شهرها برای دانشجویان و طلاب؛ افزایش محدودۀ سنی در استخدام جدید یک سال و امتیاز در جذب و استخدام به ازای تأهل؛ تأسیس مراکز مشاوره مبتنی بر سبک زندگی ایرانی و اسلامی در مراکز آموزش عالی؛ تربیت و آموزش مهارت‌های سبک زندگی ایرانی و اسلامی و ازدواج در کلیه مقاطع تحصیلی و بسترهای یادگیری و آموزش مسائل تربیتی بلوغ و ازدواج به کادر آموزشی و اولیا بر اساس سبک زندگی ایرانی و اسلامی، از جمله‌ راهکارها و مشوق‌های مالی، اقتصادی و فرهنگی در حمایت از خانواده و ترویج فرهنگ فرزندآوری در این قانون است.

2. درمان زوجین نابارور و پیشگیری از ناباروری

مشکل ناباروری تعداد از مردان و زنان از عوامل مهم کاهش جمعیت بوده و درمان آنها در این قانون مورد توجه قرار گرفته است:  تحت پوشش بیمه‌ای قرارگرفتن درمان تمامی زوج‌های نابارور؛ تجهیز و راه‌اندازی یک مرکز تخصصی ناباروری سطح 2 در دانشگاه علوم پزشکی و سطح 3 در هر استان و تدوین دستورالعمل راهنمای بالینی پیشگیری و تشخیص درمان ناباروران با ادغام در شبکۀ بهداشت.

ج) حمایت از مادران

بر مبنای سبک زندگی اسلامی در بین اعضای خانواده، مهم‌ترین و اثرگذارترین سهم را در انتقال اخلاق، سنت‌ها، فرهنگ، اندیشه و عواطف از نسلی به نسل دیگر والدین برعهده دارند و از بین والدین نیز، مادر نقش اثرگذارتری بر فرزندان دارد؛ به‌ویژه در خانواده‌هایی که از شیوه‌های زیست طبیعی برای تربیت فرزندان بهره می‌گیرند و مطابق با الگوها و سنت‌های اسلامی فرایند تربیت را طی می‌کنند و بر اساس دستورات دینی و تربیت اسلامی، آموزه‌های معنوی را به فرزندان‌شان منتقل می‌کنند. به‌همین دلیل، در این قانون حمایت از مادران مورد توجه ویژۀ قانون‌گذار قرار گرفته است:

1. حمایت از عموم مادران

انتقال نیمی از مالکیت زمین یا واحد مسکونی موضوع ماده 3 به مادران؛ پوشش بیمه‌ای خدمات سلامت زنان اعم از مراجعه به ماماها یا پزشکان؛ تأمین فضای مناسب رفع نیاز نـوزاد، کودک و مادر باردار جهت استراحت، شیردهی؛ و نگهداری کودک در کلیه اماکن عمومی و دستگاه‌ها و پوشش بیمه‌ای آزمایش‌های مادر و جنین از جمله حمایت‌های این قانون از مادران و تکریم مقام مادر است.

2. حمایت از مادران دانشجو و طلبه

از موانع مهم فرزندآوری و فرزندپروری، اشتغال به تحصیل مادران بوده که قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت برای کمک به این مادران حمایت‌های ذیل را در نظر گرفته است: مرخصی یک نیمسال تحصیلی برای مادر باردار دانشجو یا طلبه؛ کسر تعهدات قانون خدمات پزشکان و پیراپزشکان به میزان 6 ماه به ازای هر فرزند برای مادران؛ گذرانـدن تعهدات قانون خدمات پزشکان و پیرا پزشکان در محل سکونت خود برای مادران؛ افزایش سهمیۀ سقف استاد راهنمایی برای استاد دارای دانشجوی باردار یا دارای فرزند شیرخوار؛ آموزش غیرحضوری و مجازی مادران دانشجو و طلبه دارای فرزند زیر 3 سال.

3. حمایت از مادران شاغل

کارشناسان اشتغال زنان در بیرون از خانه را یکی از عوامل بازدارندۀ فرزندآوری می‌دانند و معتقدند که برای حل این مشکل، نیاز به تمهیدات قانونی و فرهنگی است. قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در این راستا حمایت‌ها و مشوق‌های ذیل را در نظر گرفته است: مرخصی زایمان 9 ماه کامل و به درخواست مادر می‌تواند تا دو ماه آن قبل از تولد باشد؛ اعطای دورکاری به مادران باردار حداقل به مدت 4 ماه؛ اختیاری‌بودن شیفت شب برای مادران باردار و دارای فرزند شیرخوار تا 2 سال و برای پدر تا 1 ماهگی فرزند به جز در بخش خصوصی و تأمین مهدکودک در هر دستگاه برای نگهداری کودکان مادران شاغل در دستگاه. [22]  

د) حمایت‌های پژوهشی

حمایت‌های علمی و پژوهشی از بخش‌های مهم قانون حمایت خانواده و جوانی جمعیت است که در استواری خانواده و فرهنگ‌سازی فرزندآوری نقش مهم دارد. به‌همین دلیل %5 از اعتبارات پژوهشی دستگاه‌ها به پژوهش‌های مرتبط با خانواده و فرزندآوری و رشد جمعیت و %5 از اعتبارات توسعۀ علوم و فناوری‌های نو به تحقیقات بنیادی و تجاری‌سازی درمان نابـاروری، فرزندآوری و سلامت مادر اختصاص پیدا کرده است. همچنین %10 از بودجه طرح‌های نوآورانۀ جهاد دانشگاهی به طرح‌های درمان ناباروری و زایمان طبیعی و حمایت ویژه از پایان‌نامه‌های دانشگاهی و حوزوی مرتبط با اولویت‌های پژوهشی ستاد ملی جمعیت تخصیص داد شده است.

ه) فرهنگ‌سازی حمایت از خانواده و جوانی جمعیت

قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در کنار مشوق‌های اقتصادی و حمایت اجتماعی، بر فرهنگ‌سازی عمومی حمایت از خانواده نیز تأکید کرده و موارد ذیل را در نظر گرفته است: اختصاص حداقل %10 بودجه برنامه‌های تولیدی و فیلم برای تولید محتوا با محوریت جوانی جمعیت؛ تشویق سالانۀ کارکنان که ازدواج کرده یا صاحب فرزند شده در روز ملی جمعیت؛ تدوین برنامه‌های تلویزیونی مطالبه‌گری اجرای قانون جوانی جمعیت؛ تدوین پیوست فرهنگی متناسب با سیاست‌های جمعیت توسط کلیه دستگاه‌ها؛ کاهش هزینه‌های روحی و روانی و اقتصادی دوران بارداری و جلوگیری از القای هرگونه ترس و هراس نسبت به بارداری.

سقط جنین و غربال‌گری در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت

پژوهشگران سقط جنین را از تلخ‌ترین موضوعات سال‌های اخیر در کشور ارزیابی می‌کنند؛ زیرا بر اساس آمار و ارقام سالانه 530 هزار سقط جنین در کشور انجام می‌شود که آثار مخرب بر خانواده و جمعیت کشور دارد. برای حل این مشکل، تدابیر ذیل اندیشده شده است:

1. تدبیرهای کلی

تولید فیلم، سریال، تبلیغات بازرگانی، برگزاری جشنواره و نمایشگاه تبیین عوارض پزشکی، روانشناختی، فرهنگی و اجتماعی سقط جنین؛ استقرار سامانۀ ثبت کلیه اطلاعات مراجعین باروری و بارداری، سقط و دلائل آن و نحوۀ زایمان؛ پایش جامع وضعیت سقط جنین در کشور بر اساس جمع‌بندی گزارش‌های دستگاه‌های ذیربط و پژوهش‌های مرتبط؛ فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی و فرهنگی برای دانشجویان و کادر دانشگاه‌ها در تبیین حرمت سقط جنین و تغییر، اصلاح، تکمیل و به‌روزرسانی علمی متون در راستای تبیین اثرات مادی و معنوی سقط جنین و عـوارض داروهای ضد بارداری از جمله اقداماتی است که این قانون در جهت مبارزه با سقط جنین در نظر گرفته است.

2. سقط جنایی

سقط جنایی (عمدی) جنین از مشکلات مهم اجتماعی کشور و عامل بازدارندۀ فرزندآوری و رشد جمعیت بوده و قانون موارد ذیل را برای پیش‌گیری از این معضل پیشنهاد کرده است: ابطال پروانه فعالیت پزشک یا ماما یا داروفروش در صورت تمهید وسایل سقط جنین خارج از مراحل قانونی؛ محدودکردن توزیع داروهای سقط جنین به داروخانه‌های مجاز و ممنوعیت هرگونه خرید، فروش و پخش آن خارج از سامانۀ رهیابی؛ پیگیری متخلفان فروش داروهای سقط و مشارکت در سقط غیرقانونی از طریق وزارت اطلاعات؛ ممنوعیت و تعیین مجازات درجه ۵ و جزای نقدی تا ۵ برابر عواید حاصله برای فعالیت مراکز سقط غیرقانونی در بستر فضای مجازی.

3. غربالگری و سقط غیرجنایی (درمانی و خودبه‌خودی)

پوشش بیمه‌ای درمان افراد مبتلا به سقط عارضی مکرر و ضابطه‌مندکردن سقط در موارد ضروری و فقط با مجوزها و ضوابط علمی، قانونی و مشروع، از جمله تدابیر پیشگیرانۀ این قانون است. همچنین تفسیر معتبر و علمی «حرج» در موارد مجاز سقط جنین؛ تصمیم‌گیری سقط قانونی در کمیسیون تخصصی به وسیلۀ قاضی اختصاصی ظرف یک هفته با امکان تجدیدنظرخواهی؛ برنامۀ جامع برای مهار، پایش و پیشگیری سقط خودبه‌خودی جنین و ادغام در شبکه بهداشت؛ اختیاری بودن غربالگری همراه با نظر پزشک متخصص مگر با وجود احتمال عقلایی سقط جنین؛ امکان پوشش بیمه‌ای آزمایش‌های غربالگری مادر و جنین در چارچوب مفاد ماده 53 و پیگرد قانونی سقط بر اثر مراحل بعدی غربالگری در صورت عدم وجود شواهد قوی وجود ناهنجاری جنین یـا ضرورت درمانی از جمله موراد قانونی جلوگیری از سقط جنین است.

ستاد ملی جمعیت

ستاد ملی جمعیت از مهم‌ترین ابتکارات قانون جوانی جمعیت است که به ریاست رییس‌جمهور تشکیل می‌شود. مهم‌ترین وظایف این ستاد: تهیۀ برنامۀ عمل به قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده با تقسیم کار ملی، تعیین نقش و ایجاد هماهنگی و هم‌افزایی بین وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها، نهادها و مجموعه‌های مرتبط با موضوع جوانی جمعیت و خانواده و نظارت بر نقش‌های تعیین‌شده، دریافت گزارش سالانه عملکرد و ارزیابی فعالیت‌های صورت گرفته در ارتباط با بودجه‌های اختصاص یافته در موضوع جمعیت و فرزندآوری، تدوین و ابلاغ دستورالعمل ارزیابی عملکرد دستگاه‌ها نسبت به اجرای این قانون، نظارت بر طرح‌ها، برنامه‌ها و عملکرد ناظر بر اعتبارات مرتبط با این قانون، تدوین شاخص‌های ارزیابی و سنجش اقدامات اثربخش بر رشد ازدواج و فرزندآوری به تفکیک بخش‌های خانواده، رسانه، سازمان‌های مردم نهاد، دستگاه‌های اجرایی، دریافت گزارش نهادهای ذی‌ربط مبنی بر اثربخشی اقدامات آنها بر رشد ازدواج و فرزندآوری در جامعه مخاطب، اهدای سالانه «جایزه ملی جوانی جمعیت»، پایش زمانی و مکانی مستمر تغییرات جمعیتی در سطح ملی، استانی و شهرستانی با مشارکت مرکز آمار ایران و فراهم کردن زمینه‌های اجرایی، نظارت بر تحقق مفاد قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت.

منابع

• «ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1393ش.
• «افزایش جمعیت»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 6 مرداد 1390ش.
• «ایست؛ دو فرزند کافی است!؟»، خبرگزاری دانشجو، تاریخ درج مطلب: ۲۴ ارديبهشت ۱۴۰۳ش.
• پروینیان، فریبا و دیگران، «تأثیر سبک زندگی امروزی زنان بر فرزندآوری؛ مطالعۀ موردی شهر قزوین»، فصلنامه علمی و پژوهشی زن و جامعه، سال نهم، شمارۀ چهارم، زمستان 1397ش.
• «تکریم مادر زمینه‌ساز تحقق تمدن نوین اسلامی است»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 2 خرداد 1402ش.
• جوکار، محبوبه، «مدرنیته، تغییر سبک زندگی و کاهش جمعیت در ایران»، پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، سال دوم، شماره 2، بهار و تابستان 1393ش.
• صالحان، حسینه، «نقش سبک زندگی غربی در کاهش فرزندآوری»، دو فصلنامۀ تبلیغ و خانواده، دورۀ 1، شمارۀ 1، اسفند 1401ش.
• «قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 19 آبان 1400ش.
• کرمی، علی و آبرومند، جمال، «اولویت‌دهی مشوق‌های قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت برای برنامه هفتم توسعه در قالب اسناد بالادستی با رویکرد آینده‌نگاری راهبردی»، مجلۀ آینده‌پژوهی انقلاب اسلامی، دورۀ چهارم، شمارۀ 4، زمستان 1402ش.
• «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران، تاریخ درج مطلب: 30 اردیبهشت 1403ش.
• «معرفی ستاد ملی جمعیت»، وب‌سایت ستاد ملی جمعیت، تاریخ بازدید: 22 مرداد 1403ش.
• «مهم‌ترین مشکلات فرزندآوری و جوانی جمعیت در کشور»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۴۰۲ش.