مشاوره گروهی

مشاورۀ گروهی، تعامل گروهی تخصصی برای حل مسائل مشترک با راهنمایی متخصص.

مشاورۀ گروهی، فرآیندی تخصصی برای حل مشکلات افراد با دغدغه‌های مشترک از طریق تعاملات گروهی و راهنمایی متخصص است. این روش با روان‌درمانی و مشاوره فردی متفاوت است. در ایران، با وجود گسترش استفاده از مشاورۀ گروهی، چالش‌هایی نظیر نگرانی‌های فرهنگی و لزوم بومی‌سازی آن با توجه به سبک زندگی اسلامی ایرانی وجود دارد که منجر به تلاش‌هایی در جهت انطباق رویکردها و پروتکل‌ها شده است.

تعریف مشاورۀ گروهی

مشاورۀ گروهی فرآیندی تخصصی و محرمانه است که در آن یک متخصص آموزش‌دیده در حوزۀ سلامت روح و روان، با گروهی از افراد (معمولاً بین ۵ تا ۱۲ نفر) که دارای مشکلات یا دغدغه‌های مشترک هستند، رابطه‌ای مبتنی بر اعتماد و همدلی برقرار می‌کند. در این فرآیند، نه‌تنها رابطۀ مشاور با اعضای گروه، بلکه تعامل بین خود اعضا نیز در جهت شناسایی، درک و حل مسائل روان‌شناختی، عاطفی، رفتاری و بین‌فردی به کار گرفته می‌شود. هدف غایی مشاورۀ گروهی، توانمندسازی اعضا برای دستیابی به رشد شخصی، بهبود کیفیت زندگی و ارتقای سلامت و بهداشت روان در راستای یک زندگی سالم‌تر و رضایت‌بخش‌تر است.

تفاوت مشاورۀ گروهی با مشاورۀ فردی و روان‌درمانی

مشاورۀ فردی و گروهی، هر دو به مسائل روان‌شناختی، عاطفی و بین‌فردی می‌پردازند، اما مشاورۀ فردی بر رابطۀ یک به یک میان مشاور و مراجع متمرکز است، در حالی که مشاورۀ گروهی از پویایی‌های گروه و تعامل بین اعضا بهره می‌گیرد. در مشاورۀ گروهی، افراد نه‌تنها از راهنمایی‌های مشاور، بلکه از تجارب و بازخوردهای سایر اعضای گروه نیز بهره‌مند می‌شوند.

روان‌درمانی، اصطلاحی جامع‌تر است که انواع درمان‌های روان‌شناختی از جمله مشاورۀ فردی و گروهی را در بر می‌گیرد و می‌تواند کوتاه‌مدت یا بلندمدت بوده و به مسائل عمیق‌تر و الگوهای رفتاری و عاطفی ریشه‌ای‌تر بپردازد.

تاریخچه مشاورۀ گروهی

تاریخچه مشاورۀ گروهی در غرب

تاریخچه مشاورۀ گروهی به سال ۱۹۰۵م بازمی‌گردد، زمانی که ژوزف پرت برای اولین بار اقدام به تشکیل جلسات گروهی برای بهبود وضعیت بیماران معلول کرد. گرچه جلسات او در مقایسه با استانداردهای امروزی گروه‌درمانی محسوب نمی‌شدند، اما هدف او که تسکین روانی بیماران از طریق توصیه‌های لازم بود، کمک شایانی به توسعه مشاوره و روان‌درمانی گروهی کردد.

استفاده از مشاوره و روان‌درمانی گروهی توسط روانپزشکان برای بیماران روانی از دهه ۱۹۲۰م آغاز شد. این روش‌های اولیه بیشتر ماهیتی شناخت‌گرا و آموزشی داشتند. در دهه ۱۹۳۰م، با گسترش نفوذ روانکاوی سکولار فروید فروید و پیروانش، رویکرد جدید در مشاورۀ گروهی شکل گرفت. فروید معتقد بود که روانکاوی نگاهی عمیق به اعماق روح انسان است و امیال سرکوب شده موجب پیدایش عقده‌های روانی می‌شوند.

در همین دوره، جی.ال مورینو با انتشار کتاب «چه کسی زنده خواهد ماند» در سال ۱۹۳۴م، دو هدف مهم را دنبال می‌کرد: نخست، سنجش روابط فردی افراد یک گروه به‌عنوان تعیین‌کنندۀ ساختار روابط آن گروه؛ و دوم، تجربه خاص گروهی به‌عنوان عاملی برای دگرگونی و تغییر فرد در داخل گروه.

با ظهور کورت لوین، که به‌عنوان پدر پویایی گروه شناخته می‌شود، انقلابی در درک نفوذ گروه بر فرد به وجود آمد. در دهه ۱۹۴۰م، مرتون و کندال مبتکر ایجاد «مصاحبه‌های گروه‌محوری» شدند. سپس در دهه ۱۹۵۰م، با ظهور مکتب مراجع‌محوری (انسان‌گرایی) کارل راجرز، تحولی مهم در درمان فردی و گروهی رخ داد.

گروه‌درمانی در طی جنگ جهانی دوم در پاسخ به کمبود پرسنل آموزش‌دیده برای ارائه درمان فردی، گسترش بیشتری یافت. در ابتدا، درمانگر گروه نقش سنتی درمانی را به عهده می‌گرفت و عمدتاً با گروه کوچکی از مراجعان که مشکل مشترکی داشتند، کار می‌کرد. به تدریج، رهبران نقش‌ها و رویکردهای مختلف در این زمینه را مورد بررسی قرار دادند و الگوهای متنوعی از مشاورۀ گروهی شکل گرفت.

پس از جنگ جهانی دوم، مشاورۀ گروهی در غرب به سرعت تخصصی شد و نظریه‌های متنوعی مانند رفتارگرایی و شناختی-رفتاری در دهه‌های ۱۹۵۰م و ۱۹۶۰م به تبع رشد روان‌شاسی سکولار ظهور کردند. دهه‌های ۱۹۷۰م و ۱۹۸۰م شاهد توسعه مدل‌های تخصصی برای مشکلات خاص و توجه به رویکردهای سیستمی و بین‌نسلی بود. از دهه ۱۹۹۰م تا کنون، گرایش به یکپارچه‌سازی رویکردها، تاکید بر شواهد تجربی و گسترش استفاده از گروه‌های آنلاین به چشم می‌خورد.

تاریخچۀ مشاورۀ گروهی در ایران

ورود مفهوم مشاوره به ایران در اوایل قرن ۱۴ شمسی و تاثیرپذیری اولیه از مدل‌های غربی، زمینه‌ای را برای آشنایی با رویکردهای مختلف از جمله مشاورۀ گروهی فراهم آورد. در حالی که اعزام متخصصان برای تحصیل در کشورهای غربی می‌توانست فرصتی برای بومی‌سازی این روش‌ها باشد، اما به دیدگاه متخصصان در مراحل اولیه، بیشتر تمرکز بر انتقال دانش و الگوهای غربی بوده و دغدغه‌های مربوط به انطباق فرهنگی و بومی‌سازی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.

با گسترش تدریجی مشاورۀ گروهی در ایران، به ویژه در محیط‌های آموزشی و دانشگاهی، برخی دغدغه‌ها و چالش‌ها خود را نشان دادند. یکی از مهم‌ترین این دغدغه‌ها، مسئله افشای اسرار و ضایع شدن حق الناس در گروه است. فرهنگ ایرانی و اسلامی به شدت بر حفظ حریم خصوصی تاکید دارد و به اشتراک گذاشتن مسائل شخصی در یک جمع، به ویژه با افرادی که لزوماً آشنایی عمیقی با یکدیگر ندارند، ممکن است با این ارزش‌ها در تضاد باشد. این موضوع نه‌تنها از منظر فرهنگی بلکه در فقه اسلامی نیز قابل بررسی است.

با وجود این دغدغه‌ها، در دهه‌های ۱۳۶۰ش تا ۱۳۸۰ش، مشاورۀ گروهی در ایران توسعه یافت. دانشگاه‌ها نقش مهمی در تربیت متخصصان ایفا کردند و منابع فارسی در این زمینه تالیف و ترجمه شدند و مشاورۀ گروهی به تدریج در زمینه‌های متنوعی مورد استفاده قرار گرفت.

در دوره اخیر (از دهه ۱۳۹۰ش تاکنون)، مشاورۀ گروهی در ایران تخصصی‌تر شده و رویکردهای متنوع‌تری در آن به کار گرفته می‌شود. پژوهش‌های علمی در زمینه اثربخشی آن افزایش یافته و برای گروه‌های خاص مداخلات تخصصی طراحی شده است. سازمان‌های دولتی و غیردولتی نیز در ارائه این خدمات نقش دارند.

رویکردهای اصلی در مشاورۀ گروهی

مشاورۀ گروهی رویکردهای متنوعی دارد که هر کدام بر مبنای نظریه‌های روانشناسی متفاوتی شکل گرفته‌اند؛ از جمله:

• روش آدلری: بر نقش اجتماع و هدفمندی رفتار تاکید دارد.
• روش گشتالتی: بر آزادی فرد و آگاهی از توانایی‌ها تمرکز می‌کند.
• روش مراجع‌محوری: رویکردی انسان‌گرایانه و غیرمستقیم به یادگیری و بینش مراجع دارد.
• روش رفتاردرمانی: از تکنیک‌های یادگیری برای حل مشکلات استفاده می‌کند.
• روش تحلیل تعاملی: به شناخت الگوهای ارتباطی و بهبود روابط می‌پردازد.
• روش اسلاوسونی: بر احساس امنیت گروه و شناخت دلایل رفتارهای غیراجتماعی تاکید دارد.
• روش ماراتنی: با ایجاد ارتباط طولانی‌مدت به تغییر رفتار اعضا می‌انجامد.

این روش‌ها با وجود تفاوت در مبانی نظری و تکنیک‌های مورد استفاده، ارتقای بینش، تغییر رفتار و بهبود روابط اعضای گروه را دنبال می‌کنند.

مراحل مشاورۀ گروهی

فرآیند مشاورۀ گروهی معمولاً شامل چهار مرحلۀ اصلی است:

• مرحلۀ آغازین: اعضا با یکدیگر و مشاور آشنا شده، قوانین و اهداف گروه تعیین می‌شود و ایجاد اعتماد و امنیت مورد توجه قرار می‌گیرد.
• مرحلۀ انتقال: با مقاومت‌ها و چالش‌های اولیه همراه است که مشاور باید به اعضا در غلبه بر آنها کمک کند.
• مرحلۀ کار: اعضا به بررسی عمیق مسائل خود پرداخته و راهکارها و مهارت‌های جدید را تمرین می‌کنند.
• مرحلۀ پایانی: تجارب جمع‌بندی شده و اعضا برای انتقال آموخته‌ها به زندگی روزمره آماده می‌شوند.

کاربردهای مشاورۀ گروهی

مشاورۀ گروهی کاربردهای گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف دارد.

1. در محیط‌های آموزشی، به دانش‌آموزان و دانشجویان در مسائل تحصیلی، اجتماعی و هیجانی کمک می‌کند و می‌تواند به پیشرفت تحصیلی آنها منجر شود.
2. در محیط‌های بالینی، برای درمان اختلالات روانی مانند افسردگی، اضطراب و اعتیاد استفاده می‌شود.
3. در سازمان‌ها و محیط‌های کاری، به بهبود روابط کاری، افزایش بهره‌وری و کاهش استرس شغلی کمک می‌کند.
4. در گروه‌های خاص مانند سالمندان، بازماندگان سوانح و افراد دارای بیماری‌های مزمن، می‌تواند به کاهش احساس انزوا و بهره‌مندی از حمایت همتایان منجر شود.

تأثیر مشاورۀ گروهی بر ابعاد مختلف زندگی

مشاورۀ گروهی به‌عنوان یک روش مؤثر، می‌تواند در سه بعد فردی، خانوادگی و اجتماعی تأثیرات مثبت قابل توجهی داشته باشد.

زندگی فردی

در بعد فردی، این نوع مشاوره به افزایش خودآگاهی، تقویت مهارت‌های مقابله‌ای، بهبود عزت نفس و کاهش مشکلات روان‌شناختی مانند افسردگی و اضطراب کمک می‌کند که در نهایت منجر به ارتقای کیفیت زندگی افراد می‌شود.

زندگی خانوادگی

در بعد خانوادگی، مشاورۀ گروهی با بهبود روابط میان اعضای خانواده، تقویت مهارت‌های فرزندپروری و حل تعارضات خانوادگی، نقش مهمی تحکیم خانواده و افزایش رضایت از زندگی خانوادگی ایفا می‌کند.

زندگی اجتماعی

در بعد اجتماعی، این روش با تقویت روابط اجتماعی، ارتقای مهارت‌های ارتباطی و ایجاد حس تعلق به جامعه، همیاری اجتماعی را افزایش داده و کیفیت روابط میان افراد را بهبود می‌بخشد.

اثربخشی مشاورۀ گروهی

اثربخشی مشاورۀ گروهی در پژوهش‌های مختلف تأیید شده است. به‌عنوان مثال، نتایج یک پژوهش نشان داد که تجربه مشاورۀ گروهی باعث افزایش عزت نفس و در نهایت پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان می‌شود. بر این اساس، توصیه شده است که برنامۀ مشاوره‌های گروهی به‌عنوان یک استراتژی کلیدی در ارتقاء بهبود عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان مورد توجه قرار گیرد.

میزان شیوع مشاورۀ گروهی در ایران

بر اساس اطلاعات موجود، استفاده از مشاورۀ گروهی در ایران در حال گسترش است. مطالعات نشان می‌دهند که این روش در زمینه‌های مختلف مانند سازگاری با ناباروری، پیشگیری از آسیب‌ها در خانواده‌های طلاق، بهبود روابط بین فردی دانشجویان و رشد تحصیلی مورد استفاده قرار گرفته است.

علاوه بر مشاورۀ گروهی رسمی در کلینیک‌ها، سخنرانی‌های انگیزشی و کارگاه‌های آموزشی نیز ممکن است به‌عنوان شکلی از مشاورۀ گروهی در نظر گرفته شوند، هرچند که در تعریف کلاسیک مشاورۀ گروهی نمی‌گنجند.

چالش‌های مشاورۀ گروهی در ایران

با وجود مزایای متعدد مشاورۀ گروهی، چالش‌هایی نیز در زمینه اجرای آن در ایران وجود دارد. یکی از این چالش‌ها، نگرانی برخی افراد از افشای مسائل شخصی در گروه است که می‌تواند ناشی از ویژگی‌های فرهنگی جامعه ایران باشد. در فرهنگ ایرانی، حفظ آبرو و پرهیز از بیان مشکلات شخصی در جمع، ارزش مهمی محسوب می‌شود که ممکن است با ماهیت افشاگرانه مشاورۀ گروهی در تعارض باشد.

همچنین، برخی از مفاهیم و تکنیک‌های مشاورۀ گروهی که در بافت فرهنگی غرب توسعه یافته‌اند، ممکن است در مواردی با فرهنگ و ارزش‌های ایرانی-اسلامی همخوانی نداشته باشند و نیاز به بومی‌سازی داشته باشند. از جملۀ این تعارض‌ها، تأکید مشاورۀ گروهی غربی بر انسان‌محوری اومانیستی، ترویج سبک زندگی غربی و نگاه تک‌بعدی به انسان و لحاظ نکردن سلامت معنوی انسان است.

ارتباط مشاورۀ گروهی و آموزه‌های اسلامی

مشاورۀ گروهی و آموزه‌های اسلامی دارای نقاط اشتراک و افتراق متعددی هستند، ازجمله:

نقاط اشتراک

آموزه‌های اسلامی و مشاورۀ گروهی در برخی اصول و ارزش‌ها اشتراک دارند؛ به‌عنوان مثال، اسلام با تاکید بر اهمیت مشورت و همکاری جمعی برای حل مسائل، همانند مشاورۀ گروهی بر خرد جمعی و تبادل نظر اعضا برای یافتن راه حل تاکید می‌کند. همچنین، هر دو رویکرد بر احترام به کرامت ذاتی انسان به‌عنوان یک اصل اساسی، کمک به همنوع و رفع مشکلات دیگران به‌عنوان یک ارزش اخلاقی، و در نهایت، رشد و تعالی فردی در ابعاد گوناگون زندگی تمرکز دارند.

علامه طباطبایی تفکر اجتماعی را مهم‌ترین راه‌حل اسلام برای رفع اختلافات و هدایت امت اسلامی به سوی وحدت فکری و اعتقادی می‌داند. از سوی دیگر، مشاورۀ گروهی نیز بر ایجاد فضای امن و اعتماد متقابل برای طرح مسائل و حل آنها از طریق همفکری و حمایت گروهی تمرکز دارد. هر دو رویکرد، اهمیت گفتگو، تبادل نظر و همکاری جمعی را در رشد فردی و اجتماعی برجسته می‌کنند و به نوعی بر ضرورت تفکر جمعی و اجتماعی در حل مسائل و پیشرفت جامعه تأکید دارند.

تعارضات احتمالی

برخی مفاهیم و تکنیک‌های مشاورۀ گروهی که در فرهنگ غربی توسعه یافته‌اند، ممکن است با ارزش‌ها و آموزه‌های اسلامی همخوانی نداشته باشند. به‌عنوان مثال، تأکید بر فردگرایی و لیبرالیسم در برخی رویکردهای غربی می‌تواند با اصول اسلامی در تضاد باشد.

متخصصان برای رفع این تعارضات، رویکرد بومی‌سازی و اسلامی‌سازی را مؤثر می‌دانند. در این روش، مفاهیم و تکنیک‌های مشاورۀ گروهی با توجه به ارزش‌ها و آموزه‌های اسلامی بازتعریف و اصلاح می‌شوند. به‌عنوان نمونه، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که مشاورۀ گروهی سوگ با رویکرد اسلامی می‌تواند در تاب‌آوری و سلامت اجتماعی مؤثر باشد.

همچنین، بهره‌گیری از ظرفیت‌های غنی آموزه‌های اسلامی در زمینه‌های اخلاق، روان‌شناسی و معنویت می‌تواند به غنای مشاورۀ گروهی بیفزاید. برای مثال، استفاده از معنادرمانی گروهی با رویکرد اسلامی در افزایش هدفمندی زندگی زنان مؤثر بوده است.

ضرورت بومی‌سازی مشاورۀ گروهی

با توجه به بافت فرهنگی و اسلامی ایران که ارزش‌هایی نظیر تاکید بر حریم خصوصی، اهمیت خانواده و جمع‌گرایی، نقش باورهای دینی و معنوی در زندگی افراد را در بر می‌گیرد، ضرورت بومی‌سازی مشاورۀ گروهی امری اجتناب‌ناپذیر است. رویکردهای غربی مشاورۀ گروهی که اغلب بر فردگرایی و بیان آزادانه تمامی مسائل شخصی در جمع تاکید دارند، ممکن است با این ارزش‌های فرهنگی و مذهبی در تضاد بوده و اثربخشی لازم را نداشته باشند.

پژوهش‌های متعددی در ایران انجام شده و متخصصان تلاش کرده‌اند تا با در نظر گرفتن این ملاحظات فرهنگی و اسلامی، پروتکل‌های مداخله مشاورۀ گروهی را بومی‌سازی کنند؛ برای مثال، پروتکل مداخله مشاورۀ گروهی برای مقابله با استرس با رویکرد مثبت‌نگر و پروتکل مشاوره و درمان گروهی سوگ با رویکرد اسلامی نمونه‌هایی از این تلاش‌ها هستند.

اصول بومی‌سازی مشاورۀ گروهی

مشاورۀ گروهی در بافت فرهنگی-دینی ایران نیازمند بومی‌سازی بر اساس ارزش‌ها و آموزه‌های اسلامی است. به باور متخصصان، برخی از اصول و ملاحظات مهم در این زمینه عبارتند از:

• توجه به ابعاد معنوی انسان و نقش اعتقادات دینی در سلامت روان؛
• استفاده از آموزه‌های دینی مانند آیات قرآن و احادیث برای کمک به حل مشکلات؛
• رعایت حدود شرعی در ترکیب و تعامل اعضای گروه؛
• تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی به‌عنوان منابع مهم حمایتی.

منابع

• احمدی، شهلا و پناه‌علی، امیر، «اثربخشی مشاورۀ گروهی تحلیل ارتباط محاوره‌ای بر بهبود رابطه‌های بین فردی و خودکارآمدی دانشجویان دختر و پسر دانشگاه پیام نور بوکان»، وب‌سایت Semantic Scholar، تاریخ درج مطلب: 23 سپتامبر 2017م.
• اسدی، علیرضا و مد، انیسا، «بهبود عملکرد دانش آموزان و رشد شخصی: مروری بر مشاورۀ گروهی در دبیرستان‌ها»، وب‌سایت مجلۀ JAYPS، تاریخ درج مطلب: 9 مارس 2024م.
• امانی، احمد و همکاران، «اثربخشی درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد به شیوه گروهی بر اعتماد در روابط بین فردی و کنترل عواطف در زنان متأهل»، وب‌سایت Semantic Scholar، تاریخ درج مطلب: 23 اکتبر 2019م.
• ایران‌زاد، کریم، «مشاورۀ گروهی و تاریخچه و انواع مشاوره»، وب‌سایت مددکاری اجتماعی، تاریخ درج مطلب: 2 آبان 1391ش.
• ایران‌منش، احمد، «مشاوره فردی و مشاورۀ گروهی»، وب‌سایت مرکز مشاورۀ ققنوس، تاریخ درج مطلب: 27 دی 1403ش.
• آذربایجانی، مسعود، «چالش‌ها‌ی فقه و روانشناسی»، وب‌سایت مجلۀ میگنا، تاریخ درج مطلب: 12 بهمن 1400ش.
• باقری، مهدی، «مشاورۀ گروهی»، وب‌سایت پژوهشکدۀ باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• «بررسی مقایسه‌ای بین مشاوره تخصصی و مشاوره از دیدگاه اسلام»، وب‌سایت مجله اینترنتی آموزش خانوادۀ سبز ایرانی، تاریخ بازدید: 29 اسفند 1403ش.
• بشارتی، هانیه، «گروه‌درمانی»، وب‌سایت پژوهشکدۀ باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• «پروتکل مداخلۀ مشاورۀ گروهی برای مقابله با استرس»، وب‌سایت ایران‌تحقیق، تاریخ بازدید: 29 اسفند 1403ش.
• پورغلامی، فرزاد و همکاران، «اثربخشی مشاورۀ گروهی سوگ با رویکرد اسلامی بر تاب‌آوری و سلامت اجتماعی مادران داغدیده متأثر از کووید-‏‏19 در شهر بوشهر»، در مجلۀ مطالعات اسلامی در حوزۀ سلامت، دورۀ 6، شمارۀ 3، آذر 1401ش.
• «تاریخچۀ روانشناسی در ایران: از آغاز تا امروز»، وب‌سایت مؤسسۀ روانشناسی طرح زندگی، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1403ش.
• «تأملی بر تفاوت روانشناسی اسلامی و روانشناسی غربی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 27 آبان 1391ش.
• «تفاوت روان‌درمانی و مشاوره»، وب‌سایت مجلۀ میگنا، تاریخ درج مطلب: 18 آذر 1403ش.
• شیروانی هرندی، علی و همکاران،‌ «واکاوی تفکر اجتماعی علامه طباطبایی»،‌ وب‌سایت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ درج مطلب: 9 تیر 139ش.
• جانسون، بن، «روان‌درمانی: درک گروه‌درمانی»، وب‌سایت انجمن روانشناسی آمریکا، تاریخ درج مطلب: 31 اکتبر 2019م.
• جوادزاده، افسانه، «اثربخشی معنادرمانی گروهی با رویکرد اسلامی بر هدفمندی زندگی زنان مراجعه کننده به مراکز مشاوره»، وب‌سایت Semantic Scholar، تاریخ درج مطلب: 22 مه 2015م.
• حسینی، سیدابوالقاسم، روان‌شناسی اسلامی برای دانشجویان، مشهد، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی مشهد، 1377ش.
• حمیدپور، حسن، «جایگاه تاریخ روانشناسی ایران در درس تاریخچه ومکاتب»، وب‌سایت انجمن روانشناسی ایران، تاریخ درج مطلب: فروردین 1390ش.
• خان‌بابایی، مینا و همکاران، «اثر‌بخشی مشاورۀ گروهی مبتنی بر معنویت بر هدف در زندگی و رشد شخصی دختران خانواده‌های طلاق»، وب‌سایت سامانۀ مدیریت نشریات علمی، تاریخ درج مطلب: خرداد 1399ش.
• خوش‌کنش، ابوالقاسم و همکاران، «تاثیر مشاورۀ گروهی شناختی بر میزان اضطراب و افسردگی سالمندان زن مقیم آسایشگاه در شهرستان سبزوار در سال 1386- 1387»، در مجلۀ سالمند، دورۀ 4، شمارۀ 4، زمستان 1388ش.
• خیرخواه، معصومه و همکاران، «بررسی تأثیر مشاورۀ گروهی بر سازگاری با ناباروری زنان نابارور در کلینیک الزهراء تبریز»، در مجلۀ زنان ایران، دورۀ 17، شمارۀ 11، شهریور 1393ش.
• رحمانی فیروزآباد، شهره، «بررسی انسان‌شناسی از دیدگاه قرآن و اومانیسم غربی»، فصلنامۀ علوم زیست محیطی و دانش جغرافیا، دورۀ 3، شمارۀ 2، تابستان 1401ش.
• رضایی، انوشیروان، «روان‌شناسی جدید در ایران قرن 14 شمسی»، وب‌سایت انجمن روانشناسی ایران، تاریخ بازدید: 29 اسفند 1403ش.
• سهرابی، فخرالدین و همکاران، «اثربخشی مشاورۀ گروهی مبتنی بر سبک زندگی ارتقادهنده سلامت بر سازگاري نوجوانان تیزهوش»، در مجلۀ سلامت و بهداشت، دورۀ 15، شمارۀ 1، بهار 1403ش.
• شفیع‌آبادی، عبدالله، پویایی گروه و مشاورۀ گروهی، تهران، رشد، چاپ دوم، 1372ش.
• علی‌پور دهاقانی، فاطمه، «ارایۀ پروتکل مشاوره و درمان گروهی سوگ با رویکرد اسلامی ویژۀ کودک و نوجوان»، وب‌سایت سامانۀ مدیریت نشریات علمی، تاریخ درج مطلب: 29 دی 1399ش.
• علی‌پور، محبوبه، «بومی‌سازی، ضرورت پویایی دانش مشاوره و روانشناسی»، وب‌سایت روزنامۀ قدس، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1392ش.
• فاطمی، سیدمحسن، «عدم انطباق فرهنگِ بومی با مفاهیم روانشناسی»، وب‌سایت فرارو، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1393ش.
• فریدونی، شاپور و همکاران، «تأثیر گروه درمانی به شیوۀ شناختی بر میزان افسردگی و عملکرد تحصیلی دانشجویان شاهد و ایثارگر»، وب‌سایت مجلۀ پژوهش‌های علوم شناختی و رفتاری، تاریخ درج مطلب: دی 1391ش.
• «کاربرد گروه درمانی در کاهش استرس و خشم در محیط کار»، وب‌سایت مرکز روان‌تحلیلی ایرانیان، تاریخ درج مطلب: 10 تیر 1403ش.
• «کارگاه‌ها و دوره‌ها»، وب‌سایت انجمن روانشناسی ایران، تاریخ بازدید: 2 اسفند 1403ش.
• کشاورز، غلامرضا و همکاران، «تأثير آموزش گروهی سبک زندگی دانش آموزی مبتنی بر رویکرد روانشناسی فردی، بر کاهش تعلل و افزایش پيشرفت تحصيلی دانش آموزان»، در فصلنامۀ خانواده و پژوهش، شمارۀ 26، 1394ش.
• کی، کیمبرلی و کلاناهان، مک، «آیا رازداری در گروه‌درمانی ممکن است؟»، وب‌سایت هم‌کاوان، تاریخ درج مطلب: 17 دسامبر 2021م.
• «نگاهی به روان‌شناسی از دیدگاه اسلام وغرب»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: 4 خرداد 1402ش.
• نوری، حسین، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، بی‌تا.
• نیکزاد، محمود، اصول مشاوره گروهی، تهران، کیهان، ۱۳۷۹ش.
• «نیک‌منش، احسان، «مشاورۀ گروهی»، وب‌سایت روانشناس من، تاریخ بازدید‌: 29 اسفند 1403ش.