نوغان‌داری

نوغان‌داری، پرورش کرم ابریشم به‌منظور تولید ابریشم.

پرورش کرم ابریشم، یکی از فعالیت‌های اقتصادی بخشی از خانواده‌های روستایی است. پس از تولید پیله توسط کرم ابریشم، نوغان‌داران پیله‌ها را برای تولید ابریشم آماده می‌کنند. نوغان‌داری در گذشته، بخش قابل توجهی از هزینه‌های شاغلان در این صنعت را تأمین می‌‌کرد.

پیشینه

نوغان‌داری با پیشینة 4500 ساله در جهان، در كشور ایران نیز سابقه‌ای دیرینه دارد. صنعت نوغان‌داری ایران در عهد صفویه به اوج رسید؛ اما در زمان قاجاریه، بروز بیماری پبرین موجب کاهش تولید ابریشم شد. این اُفت تولید تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357ش ادامه داشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در 1358ش شرکت سهامی پرورش کرم‌ ابریشم را به‌عنوان راهکاری برای توسعة اقتصادی و اجتماعی زندگی مردم به‌خصوص روستائیان تاسیس شد. نوغان‌داری و تولید ابریشم همواره در اقتصاد ایران سودمند بوده و اهمیت فراوانی داشته است. مورخین، سرزمین ایران را خاستگاه تولید ابریشم زرد می‌دانند.

ثبت جهانی

پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم در هفدهمین کمیتة بین‌المللی میراث ناملموس یونسکو بررسی شد. نوغان‌داری به‌شکل پروندة چندملیتی و مشترک میان ایران، افغانستان، آذربایجان، ترکیه، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان در دی ماه ۱۳۹۶ش در فهرست میراث ناملموس جهان ثبت شد.

حجم تولیدات داخلی

ایران در دهة 80 ‌ شمسی از صادركنندگان‌ تخم‌ نوغان‌ به كشورهاي آسياي ميانه بود. در دهة 70 شمسی تولید پیله از هر جعبه تخم نوغان کمتر از 25 کیلوگرم بودکه با تولید هسته‌های فناورانه و ارائه رایگان آن، تولید پیله به 33 کیلوگرم در 1395ش ارتقا پیدا کرد. در 1395ش، بیش از 18 هزار خانواده ایرانی به نوغان‌داری مشغول بودند و چند استان که سابقة نوغان‌داری نداشتند به فعالیت در این زمینه روی آوردند. با وجود این تلاش‌ها، تولید سالانۀ 150 تن نخ ابریشم، جوابگوی نیاز صنعت فرش‌بافی ایران نبود؛ به‌همین دلیل، در 1396ش از طریق واردات تخم نوغان، تلاش شد تا کمبود تولید ابریشم در ایران، جبران شود. در 1397ش میزان تولید ابریشم در ایران به 965 تن رسید.

کاربرد ابریشم

1. پزشکی

در گذشته پزشکان ایرانی برای درمان بیماری‌های گوناگون از پیلة کرم ابریشم استفاده می‌کردند و خوردن ابریشم خام را کنار برخی داروها برای جلوگیری از ضعف قوۀ بدن مفید می‌دانستند. ابن‌سینا در کتاب قانون شادی‌ بخشیدن به قلب را از خواص درمانی ابریشم بیان کرده است.

2. پوشاک

به‌دلیل درخشندگی، زیبایی و استحکام از ابریشم در دوخت انواع لباس مانند لباس‌ عروس، کت و شلوار مردانه، لباس‌های مجلسی و رسمی، روسری، کروات، دستمال سر و نوار ابریشمی در تزئین حاشیه لباس استفاده می‌شود. پوشیدن لباس‌های ابریشمی برای حفظ تندرستی، نشاط و دفع آفاتی مانند کنه، شپش و باکتری نیز توصیه شده است.

3. جشن

از گذشته تاکنون ابریشم رونق‌بخش جشن‌های ایرانیان بوده است. از آداب ساسانیان این بوده که در جشن نوروز هدیه‌های ویژه را در کیسه‌های ابریشمی به شاه تقدیم می‌کردند. همچنین در سنتی کهن، خانوادة داماد چند متر پارچة ابریشم به عروس، عیدی می‌داد. هنگام خواندن خطبۀ عقد، مرسوم بود دختران نخ ابریشمی سبز رنگی را با سوزن به چادر عروس می‌دوختند و بعد از مراسم خطبه‌خوانی، آن نخ را به موهای سر خود گره می‌زدند تا بخت آن‌ها گشوده شود. از دیگر رسم‌های ایرانیان در گذشته آراستن عروس با ابریشم‌های رنگی بود، پارچه‌ای ابریشمین روی سر عروس می‌کشیدند و زنان همراه عروس نقابی از ابریشم سرخ بر چهره داشتند.

روش کار نوغان‌داری

تخم کرم ابریشم از پروانه ابریشم تولید می‌شود. نوغانداران کرم‌ها را در مکانی گرم قرار می‌دهند. تخم‌ها پس از بازشدن در فصل بهار از برگ‌های تازة درخت توت تغذیه می‌کنند و پس از چند روز پوست می‌اندازند. عمل تغذیه و پوست‌اندازی در یک ماه، چهار بار صورت می‌گیرد. در مرحله آخر زمانی‌که کرم‌ها به اندازة کافی رشد کردند شروع به ریسیدن پیله اطراف خود می‌کنند. کرم‌ها ابتدا یک تار ابریشمی نازک ترشح کرده و بعد با صمغی که دارند پیله را به‌صورت سطحی صاف به‌هم می‌چسبانند این کار سه شبانه‌روز طول می‌کشد، سپس نوغانداران پیله‌ها را جمع و تمیز می‌کنند. رشد حشرة ابریشم تحت تأثیر دما و رطوبت است به‌طوری که آلودگی‌ هوا و آلاینده‌های شیمیایی بر رشد و نمو حشره اثرگذار است. مکان نگهداری حشره‌ها باید تمیز، بدون بو، گرم و دارای مقدار کافی برگ تازة توت باشد. یک کرم ابریشم، پیله‌ای می‌تند که ۶۰۰ متر نخ ابریشم از آن برداشت می‌شود. دو الی سه روز پس از تشکیل پیله، درون آن به ‌شفیره تبدیل می‌شود. از شفیرة کرم ابریشم محصولات آرایشی، دارویی و غذا برای ماهی‌ها تولید می‌کنند.

روش ابریشم‌کشی

برای جلوگیری از تبدیل پیله به پروانه، آن را به مدت یک الی دو روز زیر نور خورشید قرار می‌دهند یا با بخاردادن قبل از رسیدن به مرحلة شفیرگی آن را جدا می‌کنند تا بتوانند تارهای ابریشم را تولید کنند. سپس پیله‌های ابریشم را که پیک نام دارد، به دیگ‌های آب جوش چدنی منتقل می‌کنند و الیاف ابریشم را از پیله‌ها جدا و بر قرقره‌ای می‌پیچند و از آن‌جا به چرخ ابریشم‌ریسی که پروانه نام دارد انتقال می‌دهند، سپس تارهای گرفته شده را از داخل فلزی که ۳ تاب با قطر حدود ۲ سانتی‌متر دارد عبور می‌دهند و روی یک قرقرة چوبی که به‌دور محور دستگاهی می‌چرخد کلاف می‌کنند. در مرحلة بعد ابریشم خام به‌دست آمده را با آب سرد شسته و خشک می‌کنند. نخ ریسیده شده در دستگاه چرخ مقداری زبر و خشن است، برای کاسته شدن زبری آن، در دستگاه دیگری به‌نام چرخ تابیده می‌شود. بعد از لطیف شدن، جهت استحکام نخ‌ها ،آن‌ها را در دستگاه ابریشم‌تابی می‌ریسند و برای رنگرزی آماده می‌کنند. متداول‌ترین رنگ‌ها در ابریشم‌بافی رنگ‌های آبی، قرمز، سبز و سیاه است. در گذشته از رنگ‌های طبیعی مانند روناس، پوست گردو و پوست انار استفاده می‌کردند اما امروزه از رنگ‌های شیمیایی بادوام کم‌تر، استفاده می‌کنند.

مزایای نوغان‌داری

1. مشارکت اعضای خانواده در کنار هم؛

2. سرمایة اولیة اندک؛

3. بهره‌برداری 25 ساله با یک نهال توت؛

4. سوددهی کوتاه مدت؛

5. همزیستی مسالمت‌آمیز با سایر بخش‌های کشاورزی،

6. عدم مزاحمت برای سایر مشاغل.

اشتغال‌زایی

نوغان‌داری، حرفه‌ای مکمل در کنار سایر مشاغل سنتی به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی پرسود به اقتصاد خانوارهای روستایی کمک می‌کند و علاوه بر ایجاد اشتغال برای زنان و افزایش درآمد خانوار روستایی موجب کاهش مهاجرت از روستاها به شهرها می‌شود. چند روز کافی است تا تخم‌های کوچک نوغان ثمربخش شده و به‌پیله‌های ارزشمند ابریشم بدل شوند. الیاف ابریشم دارای درخشندگی بسیار زیبا بوده و کاربردهای گوناگونی در زمینة صنایع دستی، نساجی و بافت پارچه‌های قیمتی مانند حریر، مخمل، زری، قالی‌های ابریشمی و تهیة نخ برای سوزن دوزی‌های سنتی دارد. در حوزة صادرات، دست‌بافته‌های ابریشمی از جمله فرش محبوب‌تر هستند و بیش از ۹۵ درصد ابریشم تولیدی کشور در زمینة بافت فرش مورد استفاده قرار می‌گیرد. فرش ابریشمی از کالاهای نفیس و ارزشمند صادراتی به‌شمار می‌رود.

مناطق مهم نوغان‌داری در ایران

1. استان گیلان

امروزه شهرستان صومعه‌سرا در استان گیلان ، شهر ابریشم و قطب اصلی تولید کنندة ابریشم در کشور است. یکی از بزرگ‌ترین مراکز تخصصی پرورش کرم ابریشم با وسعت 520 هکتار در این شهر تأسیس شده است که سهم به‌سزایی در اشتغال خانواده‏‌ها در این منطقه دارد.

2. استان خراسان

در استان خراسان، مردم شهرستان‌های رازوجرگلان و بجنورد به این صنعت مشغول هستند و هر سال بر تولیدات خود می‌افزایند و با برخورداری از رتبة دوم تولید پیلة تر، ۸۵ درصد نخ ابریشم کشور را تولید می‌کنند. این مناطق پایتخت ابریشم‌کشی در ایران محسوب می‌شوند.

نوغاندار نمونه

خانم فاطمه خطیبی یکی از پرورش‌دهندگان موفق کرم ابریشم در بیرجند است. او با سرمایة اولیة اندک توانست یک کارگاه پرورش کرم ابریشم تاسیس و اشتغال‌زایی کند.

منابع

• «احیای صنعتی فراموش شده/ نوغان‌داری در گیلان جان تازه می‌گیرد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 21 اردیبهشت 1394ش.
• «از پیله تا نخ؛ نوغان‌داری خراسان‌شمالی در انتظار صنعتی شدن»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 خرداد 1401ش.
• افتخار، فریبا و ابراهیمی، محسن، «ابریشم»، وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 21 آبان 1402ش.
• باقرصاد، سمیه و دیگران، «پوشش‌دهی پارچة ابریشمی با استفاده از نانوالیاف پلی وینیل الکل- سیپروفلوکساسین هیدروکلرید برای کاربردهای پزشکی»، مجلة علوم و تکنولوژی پلیمر، شماة 2، 1394ش.
• «پارچة ابریشم»، وب‌سایت به مقاله، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1400ش.
• «پیشتازی بانوی بیرجندی در میدان جهاد اقتصادی با پرورش کرم ابریشم»، خبرگزاری بسیج، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1395ش.
• «پیشینة نوغان‌داری در ایران»، وب‌سایت مرکز تحقیقات ابریشم کشور، تاریخ بازدید: 16 آبان 1402ش.
• حبیبی، امیر، «آموزش صفرتا صد پرورش کرم ابریشم یا نوغان‌داری»، وب‌سایت گسترش کارآفرینی، تاریخ درج مطلب: 9 اردیبهشت 1401ش.
• «صفر تا ۱۰۰ نوغان‌داری در مهد تولید پیله‌های ابریشم»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 12 آذر 1402ش.
• «صومعه‌سرا شهر ابریشم ایران»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 خرداد 1392ش.
• «نوغان‌داری؛ صنعتی سودآور و شایستة حمایت در خراسان رضوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 22 فروردین 1400ش.
• «نوغان‌داری و ابریشم‌بافی به نام ایران و ۶ کشور دیگر ثبت جهانی شد»، وب‌سایت کمسیون ملی یونسکو-ایران، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1401ش.
• یوسف‌پور، گلاره، «ابریشم‌کشی سنتی هنر مردمان رازوجرگلان است»، وب‌سایت همگردی، تاریخ درج مطلب: 14 اسفند 1400ش.