عزاداری در سیستان

عزاداری در سیستان؛ آداب‌ورسوم ویژۀ سوگواری در سیستان.

عزاداری در سیستان، از آیین‌های ویژه‌ای بهره می‌برد که آن را از دیگر مناطق متفاوت می‌سازد. برخی از این آیین‌ها تا سال‌ها بعد از مرگ نزدیکان ادامه می‌یابد. سوگواری مردم سیستان در عزای پیشوایان دینی به‌ویژه در ماه محرم نیز با شکوه بسیار برگزار می‌شود.

پیشینه

بر اساس کشفیات باستان‌شناسی از شهر سوختۀ سیستان، این مردم غذاهای متنوع، نوشیدنی، گونه‌های گیاهی، وسایل شخصی و هدایایی را به‌همراه مردگان دفن می‌کردند که نشانۀ باور این مردم به زندگی بعد از مرگ است. وجود بقایای بزغاله یا برۀ کامل در قبرهای شهر سوخته، نشان‌گر آیین قربانی است که در برخی موارد مدت‌ها بعد از تدفین میت، در قبر گذاشته شده است. برخی متون شاهنامه نیز نشان می‌دهد که رویارویی مردم سیستان با پدیدۀ مرگ با آیین‌ها و مراسم‌های باشکوه و سوگواری سخت همراه بوده است. از نظر کارشناسان بسیاری از آیین‌های سوگواری امروزی مانند تعزیه، مرثیه‌خوانی، یادمان‌های سوم، هفتم، چهلم و سال‌گرد ریشۀ باستانی دارد. سوگواری ایام محرم از مهم‌ترین آیین‌های مذهبی سیستان اسلامی است که از همان آغاز در این منطقه شکل گرفت و طبق برخی روایات، مردم سیستان اولین خون‌خواهان امام حسین هستند. کارشناسان معتقدند که برخی آیین‌های باستانی مانند حرکت دسته‌جمعی سوگواران در خیابان‌ها همراه با سرود و ابزارهای موسیقی، به سوگواری محرم منتقل شده است. کارشناسان، تعزیۀ رایج امروزی در سیستان را شکل تحول‌یافتۀ آیین «سیاوشان» می‌دانند. اصل سوگواری در سیستان باستان هفت‌روزه بوده و در روز هفتم، چهلم، چهل‌وهشتم و سالگرد، یادمانی صورت می‌گرفته است. عنصر مهم سوگواری باستان، سرود و ساز بوده و دو جنبۀ سوز و حماسه را بازنمایی می‌کرده است. بسیاری از آیین‌های سوگواری دورۀ باستان با اندک تغییر به دورۀ اسلامی انتقال یافته و تا هنوز میان مردم سیستان رایج است.

عزاداری در سوگ‌ عزیزان

1. تشییع؛ برای تشییع جنازه، تمام مردم منطقه و آشنایان در خانه متوفی جمع می‌شوند، اما گاهی زنان اجازۀ حضور در این مراسم را ندارند. همچنین فردای روز دفن، اعضای خانواده قبل از طلوع آفتاب، به سر مزار می‌روند و فاتحه می‌خوانند.

2. پُرسه‌داری؛ مردم تا روز سوم، از اول صبح تا نزدیک غروب برای تسلی خانوادۀ عزا‌دار می‌آیند. در روز سوم مراسم ختم برگزار می‌شود. به طور معمول تمام آشنایان در این سه روز، در خانۀ متوفی می‌مانند و از مهمانان پذیرایی می‌کنند.

3. ارده‌خوانی؛ ارده‌خوانی سوگ‌سروده‌هایی است که با آهنگ بسیار سوزناک خوانده می‌شود و روُوایی‌خوانی و رباعی‌خوانی نیز گفته می‌شود. این آیین توسط دو زن مسن که رو‌به‌روی هم قرار دارند متناسب با جنسیت و سن متوفی، اجرا می‌شود. در پایان اجرای هر مصراع رباعی در ارده‌خوانی که با صدای کشیده و بلند اجرا می‌شود، فریاد سوزناکی توأم با گریه از گلو برمی‌خیزد که به آن «کور» می‌گویند. این رباعی در مرگ جوان بسیار سوزناک‌تر اجرا می‌شود. ارده‌خوانی گاهی به‌صورت‌ تک‌خوانی و گاهی هم‌خوانی بدون آلات موسیقی اجرا می‌شود. در هم‌خوانی زنان حاضر فقط مصراع آخر را به‌صورت بسیار سوزناک و توأم با گریه می‌خوانند. نمونه‌ای از این رباعی‌ها چنین است:

مِه گریه کُنو که سنگ بر سوز آیه

اَمتُو بروُ که شب مرا روز آیَه

اَمتُو بروُ ز بخت وَرگشتۀ خود

تا خم شود کمر مِه وُ قوز آیَه.

4. اجرای نمادین زنان؛ زنان مهمان، هنگامی که به دیدار صاحبان عزا می‌آیند، بدون سلام و احوال‌پرسی، به‌صورت گروهی بر سروصورت می‌زنند و روبروی صاحبان عزا می‌ایستند و واژۀ «حسین حسین» را پیوسته تکرار می‌کنند. گاهی این زنان با ناخن و انگشتان، صورت خود را می‌خراشند. بعد از چند دقیقه با ارده‌خوانی دست به روی صاحب عزا می‌کشند و اشک‌های آنها را پاک کرده و به صبر دعوت می‌کنند. در پایان با خواندن فاتحه، با عبارت «راضی باشید» با صاحبان عزا هم‌دردی می‌کنند و صاحبان عزا با گفتن «راضی هستیم به رضای خدا» اندکی تسلی می‌یابند.

5. روز سوم؛ پس از مراسم ارده‌خوانی، مداح سورۀ «الرحمن» را قرائت کرده و به خواندن اشعار در سوگ امام حسین می‌پردازد. صاحبان عزا با زدن بر سروصورت جملۀ «واویلا حسینم واویلا حسین» را تکرار کرده و با همراهان به‌سوی مزار متوفی حرکت می‌کنند. زنان دور قبر حلقه زده و ارده‌خوانی می‌کنند. سپس مردان عزاداری می‌کنند. پس از طلب مغفرت برای متوفی، مردان دایرۀ بزرگی تشکیل داده و مردان صاحب‌عزا داخل دایره قرار گرفته از همۀ مهمانان سپاسگزاری می‌کنند.

6. مراسم سَرسَفتَه (سر سه هفته) و چهلم؛ این مراسم در روز بیست‌ویکم برگزار می‌شود. در این روز زنان به خانۀ صاحب عزا می‌روند و با اجرای مراسم ارده‌خوانی در خانه و سر مزار متوفی، عزاداری می‌کنند. در روز چهلم نیز برای متوفی با اجرای آیین ارده‌خوانی سوگواری می‌شود.

7. سال‌گشت و بُومَردگُو؛ مراسم سال‌گشت در روز‌های آخر سال برگزار می‌شود. پس از مراسم سال‌گشت، مراسم شادی و خوشی برای فامیل آزاد می‌شود. مردم سیستان معتقدند که ارواح اموات، در دهۀ آخر اسفند به خانه‌های اقارب خود سر می‌زنند. از این جهت ده روز مانده به نوروز به رفت‌و‌روب و شست‌وشو می‌پردازند و در آخرین پنجشنبۀ سال به آرامستان‌ها رفته برای شادی آنها دعا می‌کنند. به‌طور معمول نان و شیرینی محلی به‌ویژه نان چلپک به‌عنوان نذری توزیع می‌کنند. این مراسم برای مردم سیستان از اهمیت بالایی برخوردار است که در بدترین شرایط جوی، آن را اجرا می‌کنند. در اصطلاح محلی به آن بُومَردَگُو، عید اموات و جشن فروردین یا فرودگان می‌گویند. برگزاری این آیین بر عهدۀ زنان است و همسایگان در آن نقش اساسی دارند. این آیین در فهرست میراث معنوی ایران ثبت شده است.

عزاداری محرم

یکی از سوگواری‌های باشکوه در سیستان، عزاداری محرم است. برخی آیین‌های عزاداری محرم با الهام از آیین‌های سنتی سیستان، بازسازی شده و امروزه میان مردم سیستان رایج است. مردم سیستان ده روز مانده به آغاز محرم، مساجد، تکیه‌خانه‌ها و زیارتگاه‌ها را غبارروبی و عطرافشانی می‌کنند و با نصب پارچه‌های سیاه، سبز و قرمز، پارچه‌نوشته‌ها و عَلَم‌، آن‌ها را تزیین می‌کنند. مردم کوچه، بازار، روستا و سردر منازل را سیاه‌پوش کرده و خود نیز لباس سیاه می‌پوشند. این وضعیت تا روز چهل‌وهشتم با آیین‌های زیر همراه است:

1. گل‌دسته‌ و مشعل‌گردانی؛ مردم سیستان به‌عنوان نماد آغاز قیام امام حسین، در شب اول محرم گل‌دسته‌ای را همراه با مشعل می‌گردانند و با چاوشی‌خوانی در روستاها، رسیدن محرم را اطلاع می‌دهند.

2. تعزیه؛ نمایشی است که هنرمند همراه با موسیقی برخی از مصائب اهل‌بیت را بازخوانی می‌کند. در گذشته این مراسم را سادات، بزرگان دینی و گاهی خوانین اجرا می‌کردند. آیین تعزیه در دورۀ صفویه در سیستان بسیار رایج بوده و برخی، سابقۀ آن را به زمان آل‌بویه بازمی‌گردانند. تعزیه در روزهای محرم به‌ نام هریک از شهدای کربلا اجرا می‌شود. در شب 19 رمضان و شهادت امام رضا نیز مراسم تعزیه برگزار می‌شود. امروزه این آیین، رونق گذشته را ندارد.

3. چاوشی‌خوانی؛ به‌طور معمول یکی از پیرمردان یا مداحان با صدای حزن‌انگیز اشعاری را درباره قیام امام حسین می‌خوانند تا جمعیت آمادۀ سینه‌زنی شوند.

4. بحث‌و‌بیت؛ در سیستان از شب چهارم محرم به بعد، دسته‌های عزاداری برای تسلیت به دیگر مساجد و تکیه‌خانه‌ها می‌روند. زمان به هم رسیدن دو دستۀ زنجیرزنی، مداحان یا پیرغلامان به نوحه‌خوانی یکدیگر پاسخ می‌دهند که به آن، «بحث‌وبیت» می‌گویند.

5. سقّایی؛ در ایام محرم برخی با کاسه و مشک و به یاد تشنه‌لبان کربلا، به عزاداران آب می‌دهند. برخی از این سقّاها مرثیه‌های سوزناک از تشنگی خاندان امام حسین می‌خوانند.

6. تاسوعا و عاشور؛ در این دو روز عزاداری از بامداد تا عصر ادامه دارد. هیئت‌ها با حرکت از مقابل حسینیه‌ها و تکایا با نوحه‌خوانی و سینه‌زنی به سمت امام‌زاده‌ها، زیارتگاه‌ها و گلزار شهدا می‌روند. در ظهر عاشورا، به یاد آتش گرفتن خیمه‌های امام حسین، خیمه‌هایی را به‌صورت نمادین آتش می‌زنند.

7. شنَسُتَکا؛ سینه‌زنی ویژۀ سیستان است. در این مراسم عزاداران در صف‌های منظم و روبه‌روی هم می‌نشینند و مداح، مرثیه‌های معروف به «بهر طویل» را با محتوای حماسی و مذهبی و حقانیت امام حسین می‌خوانند و مردم به‌صورت نشسته، سینه‌زنی می‌کنند. ابتدا عزاداران با کوبیدن دست بر زمین، آن را شاهد عزاداری می‌گیرند؛ سپس به روی زانو بلند شده و سینه می‌زنند. کم‌کم با هیجان بیشتر دست‌ها بر سینه کوبیده شده و جمعیت عزادار یک صدا حسین حسین گویان بر سر، سینه و زانو می‌زنند.

8. روضه‌خوانی؛ در کنار حضور گستردۀ زن و مرد سیستانی در عزاداری‌های عمومی، مراسم ویژه در منازل گرفته می‌شود که به آن روضه‌خوانی می‌گویند. مراسم روضه با نام روضۀ زهرا، روضۀ زینب، روضۀ طفلان مسلم، روضۀ بی‌بی‌سه‌شنبه و دیگر بزرگان مذهبی رایج است که در ماه محرم و هجده روز بعد از آن جریان دارد.

9. اطعام؛ در سیستان علاوه بر اینکه بیشتر لوازم مورد نیازم مراسم محرم از نذورات مردمی تهیه می‌شود، غذای هیئت‌ها، مردم و به‌ویژه فقرا نیز از طریق نذورات است. در سیستان هر وعدۀ غذا (شام، صبحانه و ناهار) بانی یا بانیانی دارد که از گذشته‌های دور مرسوم بوده و مسؤلیت آن را پذیرفته است که با پختن غذاهای محلی مانند قلور، حلیم، شله‌زرد و قیمه از عزاداران پذیرایی می‌کنند. سایر مردم نیز با پختن غذاهای متنوع در ایام محرم از عزاداران پذیرایی می‌کنند. مردم سیستان هر روز از دهۀ نخست محرم را با نام و یاد یکی از شهدای کربلا نام‌گذاری کرده و به یاد آن نذری می‌دهند و عزاداری می‌کنند.

10. شام غریبان؛ در این شب مردم سیستان برای همنوایی با اهل‌بیت امام حسین، چراغ‌های مساجد و تکیه‌خانه‌ها را خاموش کرده در نور شمع، دور هم حلقه می‌زنند بعد در گروه‌های چندتایی خارج شده در کوچه‌ها حرکت می‌کنند و از کنار خرابه‌ها عبور کرده، اشعاری را هم‌‌نوایی می‌کنند. به‌طور معمول در مکان عمومی مانند مساجد عمومی، قدمگاه‌ها یا زیارتگاه‌ها جمع شده شمع روشن می‌کنند.

11. ترک فعالیت‌های دنیوی؛ مردم سیستان در کنار پرهیز از آیین‌های جشن و ازدواج در 2 ماه عزا، به‌ویژه روز تاسوعا و عاشورا از خرید لباس نو و انجام‌ کارهای غیر ضروری زنان از بافندگی و سوزن‌دوزی نیز اجتناب می‌کنند و در جواب کسی که درخواست انجام کار غیر ضروری را می‌کند از مثل عامیانۀ «در ای روز گرگه وه گله نمزنه» استفاده می‌کنند.

منابع

• ابراهیمی، محمدعلی، «آیین‌های سنتی عزاداری محرم در سیستان»، وب‌سایت سازمان میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان، تاریخ بازدید: 30 مرداد 1403ش.
• اکبری بیرق، حسن، «پرسه»، مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 15 دی 1398ش.
• الهامی، فاطمه و میرشکار، راضیه، «ارده‌خوانی و کاربردهای آن در آیین سوگواری سیستان»، دوماه‌نامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، سال 7، شمارۀ 29، آذر و دی 1398ش.
• «بُومَردگُو یکی از آیین‌های کهن و سنتی سیستان و بلوچستان» وب‌سایت میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 27 اسفند 1402ش.
• پورخالقی چترودی، مه‌دخت و حق‌پرست، لیلا، «بررسی تطبیقی آیین‌های سوگ در شاهنامه و بازمانده‌های تاریخی –مذهبی سوگواری در ایران باستان»، نشریۀ ادب و زبان دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر، شمارۀ 27، 1389ش.
• جان‌آبادی، ایران و دیگران، «بررسی فرهنگ عامه مردم سیستان با تکیه بر سفرنامه تا نیمروز از عرفان کرانی»، هفتمین همایش بین‌المللی زبان و ادبیات فارسی 140ش.
• سرحدی دادیان، حسین، «مروری بر سنت‌ها و آیین‌های تدفین مردگان منطقه‌ جنوب‌شرق ایران با نگاهی بر تمدن‌های هم‌جوار هزارۀ سوم و چهارم قبل از میلاد»، دو‌فصل‌نامۀ مطالعات باستان‌شناسی، سال9، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1396ش.
• «سنت سوگواری ایران باستان در ایران اسلامی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 28 شهریور 1397ش.
• سلطانی، سیما، «اشتراکات فرهنگی و تاریخی بلوچ‌ها با سایر ایرانیان»، فصل‌نامۀ مطالعات ملی، سال پنجم، شمارۀ 1، 1383ش.
• «سینهزنی شنَسُتَکا عزداری خاص محرمی مردم سیستان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 25 تیر 1403ش.
• شهریاری، شهرزاد، «بازنمایی نمادها و نمودهای فرهنگی در عزاداری‌های آیینی و تعزیه‌های سنتی سیستان بر اساس سفرنامه‌ها و منابع مکتوب تاریخی و ادبی»، مجلۀ مطالعات ایرانی اسلامی، دورۀ 10، شمارۀ 1، بهار 1399ش.
• «عزاداری در شبه‌قاره و جنوب شرق آسیا»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 23 مرداد 1397ش.
• «فرهنگ بومی مردم بلوچ»، وب‌سایت صنایع دستی ایران، تاریخ بازدید: 1 مهر 1402ش.
• قنبرپور، سینا، «مروری بر مراسم پُرسه در بلوچستان»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 31 فروردین 1403ش.
• «محرم و آیین‌های سوگواری در بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 6 شهریور 1399ش.
• «محرم و آیین‌های سوگواری در سیستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1395ش.
• «محرم و آیین‌های سوگواری در بلوچستان»، خبرگزاری میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 30 مرداد 1400ش.
• «نگاهی به آداب‌ورسوم محرم در سیستان و بلوچستان؛ مردم سیستان اولین خون‌خواهان امام حسین»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1403ش.