قوم ترکمن

قوم ترکمن؛ از اقوام ترک‌زبان ساکن در ساحل شرقی دریای خزر و نواحی اطراف آن.

قوم ترکمن، گروهی از افراد سفیدپوست و ترک‌زبانی هستند که در مناطق شمالی و برخی مناطق دیگر ایران زندگی می‌کنند. آنها به دو صورت کوچ‌رو و یکجا‌نشین زندگی کرده و عمدتاً به شغل کشاورزی، دامپروری، صیادی و تجارت مشغول هستند. سبک زندگی و آداب و رسوم خاص این قوم در گذر زمان کمتر دچار تغییر و تحول شده است.

نام‌گذاری

ترکمن به‌معنای ترک‌مانند، قومی سفیدپوست از نژاد ترک با نام اُغُزها است که طوایف مسلمان آنها از قرن پنجم هجری در زبان فارسی به نام ترکمن یا ترکمان معروف شدند. ترکمن‌های ایران با تکیه بر اصالت قومی، از سبک زندگی و آداب و رسوم‌ خاصی برخوردار هستند و در گذشته، کوچ‌رو بوده‌اند و امروزه نیز از بزرگ‌ترین قبایل کوچنده در ایران به‌شمار می‌روند.

تاریخچه

قوم ترکمن تا قبل از حملۀ مغول شهر‌نشین بودند و پس از آن تا اوایل سدۀ بیستم میلادی، عمدتاً زندگی کوچ‌نشینی داشته‌اند؛ اما پس از این دوران، دوباره به زندگی دِه‌نشینی و شهر‌نشینی بازگشتند. قوم ترکمن که تا حدود قرن هفتم میلادی، جزیی از قوم بزرگ اُغُزها و امپراطوری گوگ‌تورک بودند، پس از زوال این امپراتوری، به طرف آرال و سیردریا کوچ کردند. از نیمۀ قرن دهم میلادی، اعضای قوم ترکمن به اسلام گرویدند. اُغُزها پیش از اسلام، به‌علت آمیختگی با ایرانیان در آسیای میانه، با آن‌ها شباهت‌های ظاهری بسیاری پیدا کرده بودند.

جغرافیا و جمعیت

زیستگاه اولیۀ قوم ترکمن، صحرا‌های وسیع در بخش سفلای رود سیحون تا دریاچه آرال بوده است. این قوم در گذار تاریخی خود، سانک ترکمنستان، ایران، افغانستان، عراق، ترکیه، اردن، سوریه، چین، تاجیکستان، روسیه و ازبکستان بوده‌اند.

ایران از مراکز اصلی سکونت ترکمن‌ها است. ترکمن‌های ایران بیشتر در جنوب شرقی دریای خزر و در ترکمن‌صحرا سکونت دارند. از لحاظ استانی، سکونت‌گاه‌های آن‌ها در استان‌های گلستان، خراسان رضوی (تربت جام) و خراسان شمالی است. از شهر‌های مهم ترکمن‌ها در ایران می‌توان به بندر ترکمن، آق‌قلا و گنبد قابوس اشاره کرد. قلمرو اقوام ترکمنی که در آسیای میانه زندگی می‌کنند از شمال به دریاچۀ آرال و فلات اُوسِت یورت، از جنوب به رودخانۀ گرگان و کوه‌های شمال خراسان و مرز‌های شمالی افغانستان، از مشرق به آمودریا و از مغرب به دریای مازندران محدود می‌شود. زبان ترکمنی شعبه‌ای از تُرکی اُغُزی است که با دو نوع گویش (گویش قبایل بزرگ و گویش قبایل کوچک) صحبت می‌کنند؛ اما امروزه زبان ادبی جدید ترکمن‌ها، ترکیبی از گویش‌های اصلی است.

ترکمن‌ها مسلمان و عمدتاً حنفی‌مذهب‌ هستند و طریقت نقش‌بندیه در میان آن‌ها نیز پیروان فراوانی دارد. این قوم پیش از گرایش به مسیحیت و اسلام، آیین شمنی داشته‌اند.

جمعیت ترکمن‌های ایران حدود دو میلیون نفر است.

تقسیمات قوم ترکمن

قوم ترکمن از چند ایل بزرگ به نام‌های آتا، آل‌علی (علی ایلی، آلیلی)، اِرساری (ایرساری، ارزاری، ارسالی)، تَکَه، چاودور (چُودُور)، ساریق (ساریک، سالور)، سقر (ساقار، قره)، یمیرلی (ایمیرلی، یمره‌لی)، یموت و کوکلان (گوکلان) تشکیل شده است که هرکدام شامل ده‌ها تیره و طایفة کوچک و بزرگ هستند. بعضی از ایلات ترکمن در قرون گذشته به‌واسطۀ رشد یکجانشینی و زراعت به دو گروه بزرگ چَمُور یا چومِر (که شامل زارع و دامدار و صیاد و بازرگان بوده‌اند) و چاروا یا کوچگر (که شامل دامدار و شترچران‌ بوده‌اند)، تقسیم شده‌اند.

شیوۀ زندگی قوم ترکمن

از جمله شیوه‌های زندگی اقوام ترکمن عبارت‌اند از:

1. عشایر یا کوچ‌رو: عشایر ترکمن به شغل دامپروری و تولید فراورده‌های دامی (شیر، ماست، کره، پنیر، روغن محلی و پشم) مشغول هستند و به‌دلیل کوچ‌های فصلی که دارند کمتر به کشاورزی می‌پردازند.
2. یکجانشین: گروهی از اقوام ترکمن متناسب با سبک زندگی یکجانشینی در شهر و روستا اغلب به شغل کشاورزی مشغول هستند. وجود زمین‌های حاصلخیز در منطقۀ گوکلان و چشمه‌سار‌هایی که در آن جاری است، شرایط را برای کشت و زراعت برنج، ماش، کنجد، گندم و جو توسط ترکمن‌های این منطقه فراهم آورده است. همچنین گروهی از اقوام ترکمن که در منطقۀ سواحل دریاری خزر ساکن هستند، نوعی سبک زندگی شهری داشته و بیشتر به ماهی‌گیری، کشتی‌رانی و تجارت مشغول هستند.

نوع مسکن در قوم ترکمن

قوم ترکمن از دو نوع مسکن به‌صورت متحرک و ثابت استفاده می‌کنند. شکل ساختمان و مصالح به‌کار رفته در هر یک از این دو نوع مسکن، وابسته به شیوۀ زندگی معیشتی، ویژگی‌های اقلیمی، اقتصادی و فرهنگی قوم ترکمن است. ترکمن‌های عشایر و کوچ‌رو عموماً در چادر‌های نمدی به‌نام اوی (آلاچیق) سکونت کرده؛ اما ترکمن‌های روستانشین در خانـه‌های گلی و در قلعه‌های تدافعی زندگی می‌کنند. چند نوع اوی ترکمنی وجود دارد که شامل اوی تکه با گنبد نیم‌گرد، اوی یموت با گنبد پهن و اوی چودور با گنبد بلند و گوشه‌دار است. در ایران دو نوع اوی (تکه و یموت) متداول بوده است. اسکلت اوی چوبی و قابل باز و بسته شدن بوده و سطح دیواره و سقف آن را از بیرون با چند تکه بزرگ نمدی می‌پوشانند. بزرگ و کوچک بودن آلاچیق‌ها به وضع اقتصادی، اجتماعی و عیال‌واری سرپرست خانواده بستگی دارد. این چادر نمدی را هنوز می‌توان میان برخی ترکمن‌های ساکن دشت ترکمن در ایران مشاهده کرد. اگرچه اوی امروزه بیشتر به‌صورت نوعی خانۀ فرعی یا فضای انباری در کنار مسکن دائمی به‌کار می‌رود، اما هنوز شبانان گوگچاداغ از این مسکن متحرک استفاده می‌کنند. ترکمن‌ها در گذشته هنگام خطر یا قرار گرفتن در معرض تاخت و تاز و حملۀ بیگانگان، اوی‌های خود را در نزدیکی یکدیگر برپا کرده و زمانی که خود را از حمله در امان می‌دیدند، اوی‌های خود را با فاصله از یکدیگر برپا می‌کردند.

جایگاه خانواده در قوم ترکمن

در قوم ترکمن، به‌دلیل سبک زندگی سنتی و اصالت فرهنگی، خانواده و بزرگ‌ترها از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند، به‌طوری که در بسیاری از تصمیم‌گیری‌ها مانند ازدواج، اولویت با نظر بزرگ‌تر‌های خانواده است. احترام و تکریم نظر ریش‌سفیدها و زنان سالخورده، جزء جدایی‌ناپذیر فرهنگ و سبک زندگی قوم ترکمن است.

نقش زنان در فعالیت‌های روزمره ترکمن‌ها

در میان ترکمن‌ها، فعالیت‌های روزمرۀ زندگی متناسب با توانایی و نقش، میان زن و مرد تقسیم و مشخص شده است. در میان اقوام ترکمن معمولاً مردها به امور بیرون از خانه مانند کشاورزی و دامداری مشغول هستند. بانوان ترکمن علاوه بر انجام مسئولیت‌های همسری، مادری و تربیت فرزندان، در انجام فعالیت‌های روزمرۀ خانواده مانند خانه‌داری، کمک به همسران خود در فعالیت‌های کشاورزی، دامپروری، تولید محصولات و فرآورده‌های دامی و صنایع دستی نیز نقش اساسی بر عهده دارند، به‌طوری که علاوه بر رفع نیاز خانواده با فروش محصولات و تولیدات خود، کمک شایانی به اقتصاد خانواده و قوم خود می‌کنند. همچنین بانوان هنرمند ترکمنی با تولید صنایع دستی، دوختن لباس محلی ترکمن و فروش آن در آشنایی مردم با فرهنگ قوم ترکمن و ترویج آن به سایر نقاط کشور و جهان، نقش بسزایی دارند.

فرهنگ قوم ترکمن

پوشش

پوشیدن لباس‌های محلی و بومی میان اقوام مختلف مانند ترکمن‌ها در ایران، نمادی از خودباوری در میان اقوام است. در بسیاری از مناطق ترکمن‌نشین، پوشش افراد همان لباس سنتی قوم ترکمن است که سبب یک‌دست شدن مردم، بدون در نظر گرفتن اختلاف طبقاتی میان افراد قوم می‌شود.

پوشش زنان ترکمن متشکل از کلاه، سربند، شلوار، پیراهن و پاپوش است. نوع لباس محلی بانوان ترکمن به‌گونه‌ای است که مانند سایر لباس‌های محلی در ایران پوشش کاملی را برای زنان تشکیل می‎‌دهد. استفاده از زیورآلات طلایی و نقره‌ای از قدیم مورد توجه زنان ترکمن بوده و ساخت این‌گونه زیورآلات هنوز در میان ترکمن‌ها رواج دارد.

لباس مردان ترکمن متشکل از:

1. دُون: ردای بلندی از جنس ابریشم که تا زیر زانوی آن‌ها می‌آید.
2. قوشاق یا تورمه شال: کمربندی به‌شکل شال است.
3. چأكمن: بالاپوشی بلندتر از كت‌های كنونی كه از كُرك شتر تهیه شده است.
4. اوچمك یا سیلكمه: پوستینی از پوست برۀ قره‌گل (برۀ 5-6 ماهه) و پوست گوسفند است كه در هوای سرد استفاده می‌شود.
5. كوینك: پیراهنی ساده و فاقد یقه بوده و یا یقه‌ای كوتاه، مدور و بدون دکمه، با آستین‌هایی بلند كه به‌جای دکمه، بندهایی در آن به‌كار می‌رود. این یقه با سوزن‌دوزی‌های مفصلی تزئین می‌شود و سر آستین آن نیز گلدوزی شده است.
6. جولبار: شلوار مردانه گشادی كه از رشته‌های پنبه‌ایِ لیفه‌ای‌شکل تشكیل شده است.
7. كلاه‌ها: کلاه قوم ترکمن تلپك نام دارد که نوعی كلاه پوستی با پشم‌های نسبتاً بلند است كه انواع گوناگونی داشته و شامل دو مه تلپك، بوخار تلپك و شپیرما تلپك است.
8. بوریك یا عرق‌چین.
9. كفش: کفش‌های قوم ترکمن دو نوع بوده و شامل چكمه بلند چرمی با نوك برگردان (اصلی‌ترین پا‌پوش مردان ترکمن بوده که در زبان تركمنی، ادیك نام دارد) و چاریق (نوعی پا‌پوش كه چوپانان از پوست گاو تهیه کرده و مخصوص استفاده در صحرا و خاك نرم) است.
10. دولاق: پارچه‌ای دستباف است که قبل از پوشیدن چارق، دور مچ پا تا ساق می‌پیچند كه حكم محافظ و یا جوراب را دارد.

آداب و رسوم

وفاداری از ویژگی‌های اخلاقی رایج میان اقوام ترکمن است. همچنین ترکمن‌ها تأکید بسیاری بر استفاده از لباس محلی دارند، حتی افرادی که داماد یا عروس قوم ترکمن می‌شوند، مطابق با آداب و رسوم این قوم باید لباس ترکمنی بپوشند. دختر یا پسر ترکمن اگر عروس یا داماد اقوام دیگر شود، طبق رسوم قومی باید از لباس ترکمنی استفاده کند. این قانون نانوشته، همه را ملزم به حفظ فرهنگ قومی می‌کند. حفظ پوشش و حیا در سخن‌گفتن به‌خصوص میان بانوان ترکمن، مرسوم بوده و نشانۀ احترام گذاشتن به طرف مقابل است.

در برخی مناطق ترکمن‌نشین مانند گمیشان، بندرترکمن، مراه تپه و کلاله، سوار کردن عروس بر کجاوه و آوردن آن با شتر به خانۀ داماد، مرسوم است. عروس به‌جای پوشیدن لباس عروس سفید، لباس‌های سنتی قرمز رنگ پوشیده و چارقد بزرگی از جنس چادرشب بر سرش می‌اندازد؛ داماد نیز به جای کت‌وشلوار، لباس محلی با کلاه پشمی بزرگی که جزیی از لباس سنتی ترکمن‌ها است، می‌پوشد. مبلغ مهریه طبق سنت ترکمن‌ها بسیار کمتر از جا‌های دیگر بوده و مقدار آن معمولاً توسط امام جمعه هر شهرستان اعلام می‌شود. به‌همین منظور دختران هر شهرستان و روستا اغلب مهریه‌ای شبیه به هم دارند. قبل از عروسی معمولاً از طرف داماد مبلغی به پدر عروس، هدیه داده می‌شود و پدر عروس برحسب توان مالی خود مبلغی را به آن اضافه کرده و آن را صرف خرید جهیزیۀ عروس می‌کند. طلاق در بین ترکمن‌ها امری منفور بوده و زوجین به‌منظور تحکیم بنیان خانواده‌های خود بر سازش و حل مشکلات خانوادگی تلاش می‌کنند. داشتن فرزند زیاد در میان قوم ترکمن، امری رایج بوده و باعث فخر و مباهات آنها است.

قوم ترکمن دارای موسیقی محلی و سنتی مخصوص به خود هستند که با دوتار نواخته می‌شود. خوانندگان ترکمن را «بخشی» می‌نامند. مراسم رقص خنجر، کشتی سنتی گورش و بازی‌های محلی، هودی‌خوانی و لاله‌خوانی، برگزاری مسابقات اسب‌دوانی، مهمان‌نوازی و احترام به ریش‌سفیدها، از دیگر رسوم رایج میان قوم ترکمن است.

ماه رمضان از مقدس‌ترین ماه‌ها و عید قربان از مهم‌ترین اعیاد مذهبی ترکمن‌ها است. آنها در عید قربان ۳ روز با آداب خاصـی جشن می‌گیـرند. آخوند (آموزش‌یافتۀ مدارس دینی)، ملا (درس‌خوانده نزد آخوند) و قارلی‌ملا (قاری‌های قرآن با اجازه‌نامه از مدارس دینی) از مراتب روحانیت در جامعۀ ترکمن است. در میان ترکمن‌های ساکن در مناطق کوهستانی ایران، روحیۀ مذهبی بر روحیۀ قومی و در میان ترکمن‌های ساکن در مناطق دشتی، روحیۀ قومی بر روحیۀ مذهبی برتری دارد.

سیستم آموزشی

تعلیم وتربیت کودکان به‌ویژه ترکمن‌های یکجانشین، از گذشته برعهدۀ روحانیان در مساجد و ملاها در مکتب‌خانه‌ها بوده است؛ اما پس از انقلاب اسلامی با گسترش مدارس و آموزش‌گاه‌های عالی، امکان تحصیل برای قوم ترکمن نیز فراهم شده است.

توانمندی اقتصادی

اقتصاد قوم ترکمن بر پایۀ مشاغلی مانند کشاورزی، دامپروری، ابریشم‌بافی، نمدمالی و قالی‌بافی استوار است. قالی و نمد از تولیدات معروف ترکمن‌ها است. همچنین آنها در پرورش اسب مهارت فراوانی داشته و اسب ترکمن از نژادهای اصیل به‌شمار می‌رود. اگر‌چه دامداری در گذشته از مشاغل اصلی قوم ترکمن بوده؛ اما با کاهش زندگی کوچ‌رو و افزایش یکجانشینی در قوم ترکمن، گرایش به مشاغلی مانند زراعت، صنعت و تجارت سبب شده اقتصاد آنها وابسته به این مشاغل باشد.

ظلم‌های حکومت قاجار و پهلوی بر قوم ترکمن

در دوران حکم‌رانی پادشاهان قاجار، ظلم‌های متعددی به قوم ترکمن شد. از جمله اقدامات حکومت قاجار بر علیه قوم ترکمن، وانمود کردن قوم ترکمن به‌عنوان دشمنان ایران و ستمگری و مطامع حکام خراسان و خوانین همسایۀ ترکمن‌ها و حکام و مأموران دولتی استرآباد بر آنها بود. همچنین پس از تعیین مرز‌های قطعی روسیه با ایران در دوران قاجار، مقدار بسیار زیادی از اراضی حاصلخیز دشت ترکمن به تصرف روسیه درآمد و چند هزار دهقان روس در اراضی میان رودخانه‌های گرگان و قره‌سو ساکن شدند. این امر سبب محدود شدن اراضی مناطق ترکمن‌نشین شده و اقتصاد آن‌ها را به‌شدت تحت تأثیر قرار داد. در دوران پهلوی اول به دستور رضاخان در سال ۱۳۰۲‌ش، نیروهای نظامی برای تثبیت اقتدار دولت مرکزی و دریافت مالیات‌ از اقوام ترکمن، روانۀ دشت ترکمن شدند که این امر منجر به بروز جنگ بین نظامیان و ترکمن‌ها شد و حدود دو سال ادامه داشت؛ اما سرانجام در سال ۱۳۰۴‌ش به سود ارتش حکومت پهلوی، جنگ خاتمه یافت. همچنین کشتار دسته‌جمعی و غارت اموال در مناطق ترکمن‌نشین از دیگر ظلم‌های حکومت پهلوی بر قوم ترکمن بود. در دوران پهلوی دشت ترکمن به‌صورت اردوگاهی بزرگ درآمد تا زندگی مردم آن منطقه تحت نظر نظامیان قرار گیرد. از دیگر اقدامات حکومت پهلوی علیه قوم ترکمن، اسکان اجباری عشایر چادرنشین ترکمن به دستور رضاخان بود که سبب کم‌رنگ شدن زندگی کوچ‌نشینی و از بین رفتن سبک زندگی سنتی در عشایر ترکمن و ترویج و تحمیل سبک زندگی مدرنیته و غربی بر قوم ترکمن شد، به‌طوری که در اواخر سلطنت رضاشاه، تعداد اندکی چادرنشین کوچ‌گر در دشت ترکمن وجود داشتند. همچنین در این دوره بخش وسیعی از اراضی دشت ترکمن به تملک رضاشاه در آمد که این تصرفات با فراز و نشیب‌هایی تا سقوط رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب اسلامی تا سال ۱۳۵۷‌ش ادامه داشت.

نقش ترکمن‌ها در پیروزی انقلاب

ترکمن‌ها از جمله اقوامی بودند که به‌دلیل ظلم‌های فراوان حکومت پهلوی، اقدامات متعددی را در جهت پیروزی انقلاب اسلامی و تحقق آرمان‌های انقلابی مانند مشارکت در فعالیت‌ها و جنبش‌های انقلابی مانند راهپیمایی و تظاهرات انجام دادند. به‌دلیل مصادرۀ املاک و اراضی قوم ترکمن توسط دربار پهلوی در دشت ترکمن، منازعاتی میان آن‌ها پدید آمد که با پیروزی انقلاب اسلامی این منازعات با حل شدن مسائل ارضی از سوی دولت و اقدامات گوناگون خاتمه یافت.

چالش‌های فرهنگی و اجتماعی

زنده نگه‌داشتن فرهنگ بومی هر منطقه به‌معنی زنده نگه‌داشتن هویت و سنت‌های اصیل قومی و قبیله‌ای در آن منطقه است. در طول زمان، فرهنگ بومی قوم ترکمن در بسیاری از شهر‌ها و مناطق کشور از پوشش لباس گرفته تا برگزاری مراسم عروسی و سبک زندگی دستخوش تغییر شده و بسیاری از آداب و رسوم آنها با گسترش مدرنیته و تکنولوژی کم‌رنگ و یا نابود شده است.

زبان و گویش‌های محلی، مهم‌ترین بخش فرهنگ قوم ترکمن است که با نفوذ و گسترش وسایل ارتباط جمعی نظیر تلویزیون و گوشی‌های تلفن همراه و سبک زندگی مدرن، میان نسل جوان و جدید در حال کم‌رنگ شدن است. بسیاری از والدین با زبان محلی خود با فرزندان صحبت نکرده و نسل جدید با زبان محلی خود بیگانه هستند. با وجود این، قوم ترکمن نسبت به سایر اقوام در جهت مانایی فرهنگ اصیل و حفظ آداب و رسوم سنتی خود تلاش بیشتری کرده‌اند و بیشترین مقاومت را در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه داشته‌اند.

منابع

• بردی آنامرادنژاد، رحیم، «تحولات اجتماعی 50 سال اخیر در بین عشایر ترکمن (مطالعه موردی: بندر ترکمن)»، نشریۀ برنامه‌ریزی فضایی، شمارۀ 1، 1390ش.
• بلوکباشی، علی، «ترکمن، قوم»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 7 مهر 1398ش.
• حسنی، غلامرضا، «روند و فرایند تحولات تاریخی ساختار فرهنگی-اجتماعی اقوام ایرانی با تأکید بر قوم ترکمن»، نشریۀ پژوهش‌نامه علوم اجتماعی، شمارۀ1، 1388ش.
• دهخدا، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 10 دی 1402ش.
• عزت‌اللهی‌نژاد، طیبه، «زن در فرهنگ ترکمنی»، مجله پژواک زنان در تاریخ، شمارۀ 3، 1400ش.
• «قوم ترکمن»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 9 دی 1402ش.
• «لباس‌های مردان ترکمن»، وب‌سایت ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان، تاریخ بازدید: 9 دی 1402ش.
• «مانایی فرهنگ بومی و حفظ سنت های زیبای کهن در قوم ترکمن»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1402ش.
• «نگاهی به آداب و رسوم، پوشش و ازدواج در میان زنان ترکمن»، وب‌سایت پیشخوان، تاریخ درج مطلب: 5 اردیبهشت 1397ش.