حمله خوانی

حمله‌ خوانی؛ خواندن کتاب حملۀ حیدری در شب‌ نشینی‌های زمستان و مناسبت‌ها در افغانستان.

حمله‌خوانی، یک فعالیت مذهبی در فرهنگ هزاره‌ها و شیعیان افغانستان است که بیشتر در فصل زمستان اجرا می‌شود و در برخی مناسبت‌های خاص مانند عید غدیر نیز صورت می‌گیرد. حمله‌خوانی، گونه‌ای از هنر نقالی است که در جامعۀ فارسی‌زبان، طرفداران بسیاری دارد و در جامعۀ ایرانی بیشتر با محوریت اشعار شاهنامۀ فردوسی اجرا می‌شود.

معرفی

حمله‌خوانی، نوعی هنر نقالی مذهبی و از برجسته‌ترین نمونه‌های آن است که با استفاده از دو کتاب معروف حملۀ حیدری اثر میرزا محمد‌ رفیع‌خان باذل خراسانی و بومانعلی راجی کرمانی، انجام می‌شود. سبک اشعار هر دو حملۀ حیدری حماسی است و نظم حملۀ حیدری راجی کرمانی، خیال‌انگیزتر و به لحاظ ادبی و نمایشی، گیراتر از دیگری است و به این دلیل بیشتر مورد اقبال حمله‌خوانان واقع شده است. حمله‌خوانان بیشتر داستان جنگ خندق یا خیبر را برای مخاطبان با لحن حماسی می‌خوانند. رسم حمله‌خوانی از سنت شاهنامه‌خوانی اثر پذیرفته است.

پیشینه‌

حمله‌خوانی در جامعۀ ایران و افغانستان، متأثر از شجاعت و سبک زندگی امام علی است. حمله‌خوانی از رسوم اصیل و قدیمی است که بین هزاره‌ها و دیگر شیعیان افغانستان از دیرباز رایج است. این سنت مذهبی در ایران عهد صفوی و قاجار نیز رایج بود. حمله‌خوان‌ها در طول تاریخ کوشیده‌اند با توصیف زندگی و رزم امام علی به‌صورت هیجان‌انگیز، اهمیت و عظمت امام علی را در فرهنگ شیعیان، نهادینه سازند.

آداب حمله‌خوانی

در این مراسم، مردان کنار هم جمع می‌شوند و از میان آنها کسی که تجربه، صدا و توانایی فهم معنای اشعار این کتاب را دارد انتخاب می‌شود. حمله‌خوان به‌عنوان مقدمه و به‌خاطر جلب توجه حاضران قبل از خواندن داستان کتاب حمله حیدری، اشعاری را در وصف خدا، پیامبر و امام علی می‌خواند و هنگامی که احساس کرد همه توجه دارند وارد اصل داستان شده و اشعار حماسی حملۀ حیدری را با صوت خوش آغاز می‌کند. حمله‌خوان گاهی به شرح ابیات اقدام می‌کند تا جذابیت این آیین افزایش یابد. برخی اوقات نیز دو نفر حمله‌خوان هماهنگ و همزمان داستانی را همخوانی می‌کنند. هنگام خواندن اشعار، دیگران سراپا گوش می‌شوند و به‌جز صدای تأیید از سوی برخی مستمعین، سکوت مطلق فضا را فرا می‌گیرد. گاهی نیز فرد دیگری کنار حمله‌خوان قرار می‌گیرد تا معنای هر بیت را به باقی افراد توضیح دهد. زمانی که خواندن اشعار دلاوری‌های امام‌ علی آغاز می‌شود، گاهی سالمندانی که این اشعار را از بر دارند آخر مصرع دوم هر بیت را با حمله‌خوان همراهی می‌کنند و یا اگر از سوی خواننده اشتباهی صورت گیرد بلافاصله بیت یا مصرع صحیح آن را گوشزد می‌کنند. مستمعین از شنیدن توصیفات شاعر در مورد نحوۀ رزم و حملۀ امام علی بر دشمنان و تارومار کردن آنها به وجد آمده توجه خود را بیشتر می‌کنند و گاهی هم خود را تکانی می‌دهند و جمع‌وجور می‌کنند تا بهتر به ادامۀ ماجرا گوش دهند. گاهی یکی از حاضران، خود بیتی از آغاز یک داستان جنگی را از بر می‌خواند و از خواننده می‌خواهد از آنجا شروع کند و حمله‌خوان نیز از وجد آنها سر ذوق آمده گلویی صاف می‌کند و با الحان گوناگون اشعار را پی می‌گیرد. او با این کار هم هنرمندی خود را به نمایش می‌گذارد و هم مخاطبان را از خستگی و یک‌نواختی در می‌آورد. در برخی مناطق در کنار برنامۀ حمله‌خوانی روزانه، نذری از سوی اهالی محل تدارک دیده می‌شود، مردم اهالی از کوچک و بزرگ در این مراسم شرکت می‌کنند.

زمان و مکان حمله‌خوانی

مردان در فصل سرد زمستان هر روزه بعد از ظهرها، همچنین بعد از صرف شام و چایی در منازل خود، راهی مسجد شده و تا پاسی از شب، مجلس حمله‌خوانی را برپا می‌کنند. این مراسم گاهی در منازل افراد نیز همزمان با یک مناسبتی برگزار می‌شود. در سال‌های نه‌چندان دور آنقدر این فرهنگ جا افتاده بود که مردم در هرجایی به‌خواندن و گوش‌دادن حملۀ حیدری اقدام می‌کردند؛ به‌تنهایی و هنگام انجام کارهای روزمره خود را به خواندن آن سرگرم می‌کردند و لذت می‌بردند، نجار حین نجاری و آهنگر هنگام آهنگری حمله می‌خواندند و اطرافیان گوش فرا می‌دادند و این کار یکی از لذت‌بخش‌ترین سرگرمی‌ها به‌خصوص در زمستان به حساب می‌آمد.

دعوت برای حمله‌خوانی

مردم برای گوش‌دادن به حمله‌خوانی و برپایی این آیین،گاهی افرادی را از مکان دیگر دعوت می‌کنند تا برای آنها حمله بخوانند و یا از فرد مهمانی که تجربۀ حمله‌خوانی دارد، می‌خواهند تا برای آنها حملۀ حیدری بخواند و با این کار لحظاتی شاد را برای خود و مهمان فراهم می‌کنند.

یادگیری

فراگیری خواندن حملۀ حیدری از کودکی در مکتب‌خانه انجام می‌شود و کودک پس از اینکه روخوانی قرآن را آموزش دید به فارسی رو می‌آورد و پس از یاد گرفتن خواندن فارسی برای تقویت مهارت فارسی‌آموزی، معلم مکتب‌خانه به او حملۀ حیدری درس می‌دهد.

سبک خواندن

حملۀ حیدری در افغانستان با سبک‌های خاصی خوانده می‌شود. این سبک در خواندن هیچ شعری غیر از کتاب حملۀ حیدری وجود ندارد. در زمان خواندن این اشعار به‌طور مرتب سبک‌ها عوض می‌شود تا بر جذابیت آن افزوده‌ شود و افراد یکنواختی و خستگی را احساس نکنند.

کارکردها

انتقال تاریخ و فرهنگ: با اجرای این رسم مذهبی، تاریخ اسلام و رشادت‌های امام علی به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود و مردم در قالب اشعار حماسی از اتفاقات صدر اسلام به‌خصوص جنگ‌امام علی آگاه می‌شوند.

تفریح فرهنگی: مشارکت‌کنندگان حمله‌خوانی با خواندن و گوش‌دادن داستان های صدر اسلام و لذت بردن از آن، سرگرمی و تفریح جذابی را تجربه می‌کنند و با روحیۀ شاد مجلس را ترک می‌کنند.

ارادت به اهل‌بیت: افراد با خواندن و گوش‌دادن به وقایع زندگی پیامبر خدا و امام علی، ارادت خود را به آنها ابراز می‌دارند و محبت آنها را در دل خود بیشتر می‌کنند.

پیوند اجتماعی و دوستی: با این کار نوعی پیوند و صمیمیت اجتماعی بین مردم ایجاد می‌شود و آنها را به همدیگر نزدیک‌تر می‌سازد.

محفل ادبی: آیین حمله‌خوانی در نوع خود یک محفل ادبی نیز به شمار می‌آید و در آن، داستان و تاریخ در قالب اشعار حماسی و توضیح معانی آن صورت می‌گیرد و نقد خواننده را نیز در نحوۀ خواندن اشعار در پی دارد. این اشعار و سبک خواندن آن، در تاریخ ادبیات جهان کم‌نظیر است.

هنر نمایشی: حمله‌خوانان با خواندن حملۀ حیدری و نشان‌دادن تصاویری که روی پردۀ نصب‌شده قرار دارد، نوعی هنر نمایشی به اجرا در می‌آورند و حاضران را لحظاتی به این هنر نقالی جذب می‌کنند.

دورهمی فاخر: در بسیاری از دورهمی‌ها حرف‌های بی‌معنا و سخیف به میان می‌آید که خالی از غیبت و تهمت هم نیست، اما در آیین حمله‌خوانی تنها به اشعار تاریخی‌مذهبی و فهم درست معنای آن توجه می‌شود و هیچ سخنی میان‌تهی گفته نمی‌شود.

چالش

امروزه با توجه به رشد فناوری و گسترش وسایل ارتباط جمعی و فضای مجازی، اجتماع حمله‌خوانی خیلی کمرنگ شده و رو به فراموشی است. این سنت نیک قدیمی از شب‌های زمستان رخت بربسته است و جای خود را به گوشی و تلویزیون داده است و تنها در برخی مناسبت‌ها آنهم به ندرت برگزار می‌شود. همچنین زنان از این آیین سهمی ندارند و شرکت آنها در این محفل مرسوم نیست.

حمله‌خوانی در ایران

در ایران نیز حمله‌خوانی به یک سنت تبدیل شده بود و متن حمله‌خوانی در ایران نیز همان دو اثر حماسی میرزا رفیع خان باذل خراسانی و بومانعلی راجی، بوده است. حمله‌خوانی در ایران، نوعی هنر نقالی در قالب داستان‌گویی نمایشی به روش پرده‌خوانی است؛ به این صورت که حمله‌خوان با استفاده از تصاویری روی پردۀ نصب‌شده مقابل مخاطبان، داستان‌ جنگ‌های امام علی را از حفظ می‌خواند. در ایران، حمله‌خوانی در ایام ماه رمضان، به‌خصوص دهۀ سوم این ماه رونق بیشتری داشت. در شب‌های نوزدهم و بیست‌ویکم، همزمان با ایام شهادت امام علی، بیشتر حمله‌خوانان به داستان‌های امام علی تمرکز می‌کردند و در شهرهای خراسان، مازندران، گیلان، آذربایجان و مرکز ایران، بیش از بقیۀ نقاط این کشور اجرا می‌شد. در گذشته این رسم در محله‌ها، میدان‌ها، کاروانسرا‌ها، پای دیوارهای حمام‌ها و معابر، اجرا می‌شد.

منابع

• افشاری، رویا، «پرده‌خوانی، نمایشی به جا مانده از دورۀ صفوی» وب‌سایت کارناول، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1395ش.
• بهزادی اندوهجردی، حسین، «حملۀ حیدری یا بزرگترین حماسۀ مذهبی فارسی»، پورتال جامع علوم انسانی، نامه آستان قدس، شماره 32، 1346ش.
• «بینندۀ بهترین حملۀ حیدری توسط بازخان محمدی قوغزال جاغوری»، وب‌سایت یوتیوب از صفحۀ چینل سرزمین من.
• «حمله‌خوانی سنتی هزاره‌ها با صدای دلنشین سیدعلی هاشمی»، صفحۀ Hadard Studio در وب‌سایت یوتیوب.
• «حمله‌خوانی، آیین نکوداشت مقام امیرالمؤمنان حضرت علی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: 21 تیر 1394ش.
• «حمله‌خوانی و مجلس گرم زمستانی»، صفحۀ Channl Sarwari در وب‌سایت یوتیوب.
• جعفری قنواتی، محمد، «حملۀ حیدری»، وب‌سایت مرکز دائرَةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1398ش.
• «رواج حمله‌خوانی در قریۀ چهل‌دختران جاغوری»، صفحۀ Mhdi & Rahela Ahmadi در وب‌سایت یوتیوب.
• «فرهنگی هزارگی کتاب حمله‌خوانی»، صفحۀ علیزادۀ مالستانی در وب‌سایت فیسبوک.
• «کتاب حمله‌خوانی با سرود زیبا»، صفحۀ Yazdan Poyaa در وب‌سایت یوتیوب.
• «کتاب حمله‌خوانی در مالستان»، صفحۀ Yazdan Poyaa در وب‌سایت یوتیوب.
• «مراسم حمله‌خوانی جاغوری»، صفحۀ پشی‌مدیا در وب‌سایت یوتیوب.
• ناظرزادۀ کرمانی، فرهاد، «حمله‌خوانی گونه‌ای مهم از نقالی مذهبی در ایران»، فصلنامه هنر، شماره 39، بهار 1378ش.
• «نظام آموزش، تحقیقات و فناوری افغانستان»، وب‌سایت دانشنامۀ ملل، تاریخ درج مطلب: 24 نوامبر 2023م.