جلفا

جلفا؛ شهرستانی مرزی در شمال‌غربی استان آذربایجان‌شرقی.

شهرستان جلفا در شمال‌غربی استان آذربایجان‌ شرقی و در مرز ایران، ارمنستان و جمهوری آذربایجان واقع است و به‌دلیل سهولت دسترسی به کشورهای اروپایی و آسیایی، یکی از مناطق مستعد تجارت محسوب شده و به‌عنوان منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی معرفی شده است. اتصال جلفا به راه‌آهن سراسری و ارتباط با آسیای میانه اهمیت جلفا را افزایش می‌دهد.

نام‌گذاری

در گذشته، جلفا دارای مزارع پنبهٔ فراوانی بوده است و پیشهٔ غالب مردم شهر بافندگی بود؛ به همین دلیل به آن جولاء به‌معنی بافنده می‌گفتند. در زمان صفویان، گروهی از صنعتگران ارامنه به این شهر مهاجرت کردند. پس از سکونت آنها، جولاء به جوغاء و سپس به جلفا تغییر نام یافت.

پیشینه

مورخین معتقدند که قدمت برپایی شهر جلفا به پنج قرن قبل از میلاد باز می‌گردد.

جمعیت‌شناسی

جمعیت شهرستان جلفا بر اساس سرشماری عمومی سال ۱۳۹۵ش، ۸۵۳۵۰ نفر بوده است. جمعیت شهر جلفا نیز ۸۸۱۰ نفر بوده است. مردم جلفا به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند و غالباً مسلمان و شیعه‌مذهب هستند.

جغرافیا

• موقعیت جغرافیایی؛ شهرستان جلفا با مساحت حدود ۱۶۷۰ کیلومتر مربع از شمال به جمهوری‌های ارمنستان و آذربایجان، از شرق به شهرستان‌های کلیبر و ورزقان، از جنوب به شهرستان مرند و از غرب به شهرستان‌های خوی و ماکو محدود است.
• آب‌وهوا؛ قرارگرفتن جلفا در میان کوه‌های بلند، سبب شده تا بادهای باران‌آور مدیترانه‌ای نتوانند به این منطقه نفوذ کنند؛ به این دلیل جلفا یکی از کم‌باران‌ترین نقاط آذربایجان شرقی است. این خطه تابستان‌های گرم و زمستان‌های معتدل دارد.
• منابع آبی (رودها)؛ زمین‌های جلفا از رود ارس، آق‌چای، قازان‌چای، آیری‌چای و حاجیلرچای و چند رود کوچک دیگر آبیاری می‌شوند.
• رشته‌کوه‌ها؛ کوه‌های قره‌داغ، اوچ‌داغ، ماکان و کیامکی رشته‌کوه‌های موجود در جلفا هستند.
• دشت‌ها؛ شهر جلفا در دشت وسیع جلفا جای دارد.
• حیات‌وحش؛ جانورانی که ساکن کوهستان، آب و جنگل هستند، همه در جلفا یافت می‌شوند. شوکا، گراز، خرس قهوه‌ای، سیاهگوش، گربه جنگلی، سمور سنگی، خرگوش، شغال، روباه، قوچ، گرگ، مار قیطانی و سیاه‌خروس قفقازی از جانورانی هستند که در این خطه زیست می‌کنند.
• پوشش گیاهی؛ جنگل‌های ارسباران، پوشش گیاهی جلفا را متنوع و کمیاب کرده است. انار، زرشک، زالزالک، گردو، گیلاس، آلبالو، آلوچه و انواع گیاهان دارویی از پوشش گیاهی این خطه محسوب می‌شوند.

اقتصاد

اقتصاد این شهرستان به‌سبب هم‌جواری با کشورهای آذربایجان و ارمنستان بر فعالیت‌های بازرگانی، کشاورزی و صنایع‌دستی استوار است. بارش کم باران در این منطقه موجب رونق کم کشاورزی شده است و عمدهٔ زمین‌های کشاورزی در حوالی هادی‌شهر قرار دارند. فعالیت اقتصادی غالب مردم شهر جلفا خدمت در امور اداری، گمرکی و راه‌آهن است.

فرهنگ و هنر

• آداب‌ورسوم؛ از آداب‌ورسوم مردم جلفا می‌توان به عاشیق‌خوانی، تکم‌گردانی و بایرام‌پایی اشاره کرد. عاشیق، آوازخوانی است که در حال نوازندگی، اشعار عرفانی خود را با زبان ترکی می‌خواند. عاشیق‌ها، میراث‌داران موسیقی اصیل محلی هستند و ارادت خود را به خاندان پیامبر این‌گونه بیان می‌کنند.
• تَکم‌گردانی که به بزچرانی نیز معروف است، آیینی است که در فصل بهار اجرا می‌شود. یک عروسک‌گردان (تکم‌چی) با لباس محلی عروسک نخی بز زنگوله‌پا را می‌گرداند و با رقص و نقالی به مردم نوید بهار می‌دهد.
• در آیین بایرام‌پایی، مادر عروس غذاهای متنوع پخته و همراه با هدایایی آنها را برای نوعروس می‌فرستد.
• مشاهیر؛ از مشاهیر این خطه می‌توان به ابوالقاسم نباتی (شاعر)، طاهر خوشنویس (از نسخ‌نویسان صاحب‌نام)، کلنل محمدتقی پسیان (از نظامیان دورهٔ قاجار)، یدالله فرزانه علمداری (از مبارزان سیاسی)، علی اهتزازی (از خیران معروف)، میرزا قاسم گرگری (از عرفای گمنام آذربایجان)، سجاد ساجدی (از پزشکان برجسته) و حمزه گنجی (روانشناس برجسته) اشاره کرد.
• غذاهای محلی؛ بانوان هنرمند این خطه به پخت غذاهای لذیذی همچون قورود‌قیله، قورودکوفته و اوماج‌حلواسی می‌پردازند.
• سوغات؛ در جلفا به‌دلیل موقعیت مرزی، انواع خوراکی‌های لذیذ ایرانی و خارجی وجود دارد. از لذیذترین سوغاتی‌های این منطقه می‌توان به باقلوای‌ترکی، مربای گردو، شیرینی قرابیه و نوقا اشاره کرد.
• صنایع‌دستی؛ قالی‌بافی و گلیم‌بافی از مهم‌ترین صنایع‌دستی جلفا به شمار می‌روند.

آموزش و پژوهش

در این شهرستان دانشگاه‌های آزاد، پردیس بین‌الملل ارس دانشگاه تهران، پردیس بین‌الملل ارس دانشگاه تبریز، پردیس بین‌الملل ارس دانشگاه علوم پزشکی تبریز، پیام‌نور و علمی-کاربردی وجود دارند.

تقسیمات کشوری

شهرستان جلفا دارای دو بخش مرکزی و سیه‌رود، سه شهر با نام‌های جلفا، سیه‌رود و هادی‌شهر (علمدار و گَرگَر) و پنج دهستان است.

گردشگری

• جادهٔ مرزی ارس جلفا؛ این جادهٔ زیبا در امتداد رودخانهٔ ارس قرار دارد. در طول مسیر از یک‌سو جنگل و کوه‌های سرسبز و از سوی دیگر رودخانه و خانه‌های روستایی به چشم می‌خورد.
• حمام تاریخی؛ تاریخ دقیق ساخت این حمام مشخص نیست؛ اما شیوهٔ معماری آن شبیه به معماری‌های دوران قاجار است.
• رودخانهٔ ارس؛ رودخانهٔ ارس یا آراکس با ۱۰۷۲ کیلومتر طول از اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی می‌گذرد.
• سد ارس؛ سد ارس بر روی رودخانهٔ ارس در مرز ایران و جمهوری آذربایجان ساخته شده است. در دریاچهٔ این سد انواع ماهیان زیست می‌کنند.
• آبشار ماهاران؛ در کنار رودخانهٔ ارس و در منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ کیامکی، آبشار ماهان با بیش از ۱۵ متر ارتفاع قرار دارد.
• پارک ملی کنتال؛ پارک ملی کنتال در مرز جمهوری آذربایجان و ایران قرار دارد و جزئی از پناهگاه حیات‌وحش کیامکی است. این پارک از جمله مناطق حفاظت‌شده در استان آذربایجان شرقی است.
• کلیسای چوپان؛ این کلیسای تاریخی در میان کوه‌های رسوبی سرخ‌رنگ واقع شده و مکانی برای عبادت چوپانان ارمنی بوده است.
• مجموعهٔ کردشت؛ مجموعهٔ تاریخی کردشت، شامل هشت بنای تاریخی است که در روستای کردشت واقع است. یکی از زیباترین نمونه‌های معماری ایرانی مجموعهٔ کردشت است.
• کاروانسرای خواجه نظر؛ کاروانسرای خواجه نظر یا عباسی به افتخار خواجه نظر در دو سوی رودخانهٔ ارس در زمان صفویان بنا گردید.
• روستای اشتبین؛ روستای پلکانی اشتبین به ماسولهٔ آذربایجان شرقی معروف است. این روستا با طبیعت چشم‌نواز، گردشگران بسیاری را به سوی خود جذب کرده است.
• کلیسای سن‌استپانوس؛ کلیسای سن‌استپانوس یا کلیسای استفانوس مقدس، دومین کلیسای مهم ارامنه در کشور است که در ۱۵ کیلومتری غرب جلفا قرار دارد.
• آبشار آسیاب‌ خرابه؛ این آبشار به‌دلیل خرابه‌های یک آسیاب آبی در آنجا به این نام خوانده شد.
• روستای دوزال؛ این روستای زیبا در مرز کشور ارمنستان جای دارد. در این روستا، آرامگاه‌‌های امامزادگان فراوانی مربوط به دوره سلجوقیان وجود دارند که در میان آن‌ها، امامزاده شعیب در برج دوزال، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. قدمت برج دوزال به قرن هفتم قمری باز می‌گردد.
• از دیگر جاذبه‌های گردشگری این منطقه می‌توان به پل ضیاءالملک،‌ بازارچهٔ مرزی، امامزاده سیدمحمد نوجه مهر (از نوادگان امام موسی کاظم)، منطقهٔ دیزمار، کلیسای ننه‌مریم، قلعهٔ علی‌بیگ و زیارتگاه بابا یعقوب اشاره کرد.

زیرساخت

جلفا فرودگاه ندارد و تنها راه اتوبوسی آن مسیر تبریز به هادی‌شهر است. قطار تبریز – جلفا همه‌روزه در حال فعالیت است.

امکانات رفاهی

جلفا از امکانات رفاهی کمی برای اسکان گردشگران برخوردار است. هتل جلفا، چیپال و آلتین‌ارس از هتل‌های این خطه محسوب می‌شوند.

منابع

• «آموزش عالی»، وب‌سایت سازمان منطقه آزاد تجاری صنعتی ارس، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۱ش.
• افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، وزارت نیرو، ۱۳۷۳ش.
• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، به‌‌تحقیق سعید بختیاری، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۸۳ش.
• «جاهای دیدنی جلفا/راهنمای سفر جلفا»، وب‌سایت ره‌بال آسمان، تاریخ درج مطلب: ۲۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
• «جدول تقسیمات کشوری استان به تفکیک عناصر تقسیماتی»،‌ معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم کشور، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۱ش.
• جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۷۶ش.
• جغرافیای استان آذربایجان شرقی، تهران، وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۸۵ش.
• «جلفا تبریز»، وب‌سایت رنتی‌جا،‌ تاریخ درج مطلب: ۱۵ دی ۱۳۹۹ش.
• «جلفا»، وب‌سایت ایران سیتیز، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۱ش.
• «جلفا»، وب‌سایت لحظه آخر، تاریخ درج مطلب: ۳ دی ۱۴۰۰ش.
• خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، تهران، سروش، ۱۳۷۰ش.
• خرمشاهی، شیدا، «جاهای دیدنی جلفا؛ شهر کلیساهای تاریخی»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۱ش.
• «دانشگاه آزاد اسلامی واحد بین‌المللی جلفا»، وب‌سایت یونیرف، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۱ش.
• «درباره جلفا-استان آذربایجان شرقی»، وب‌سایت اوسپیس، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۱ش.
• «راهنمای سفر به جلفا»، وب‌سایت ایران هتل آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۶ مهر ۱۴۰۰ش.
• «شهر جلفا»، وب‌سایت ایگردش، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۱ش.
• عالم‌پور رجبی، مسعود، سیمای میراث فرهنگی آذربایجان شرقی، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۵۰ش.
• فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۱ش.
• «مشاهیر جلفا»، وب‌سایت اوردوپ، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۱ش.
• «نتایج سرشماری جمعیت به تفکیک تقسیمات کشوری سال ۱۳۹۵»، درگاه ملی آمار، تاریخ بازدید: ۱۹ مهر ۱۴۰۱ش.