عید در سیستان

عید در سیستان؛ پاس‌داشت عید با آداب‌ورسوم ویژه در سیستان.

عید در سیستان، با آیین‌های شادمانی که ریشه در فرهنگ کهن این سرزمین دارد، گرامی داشته می‌شود. برخی آداب‌ورسوم عید نوروز در سیستان، از دوران باستان برجای مانده که با آیین‌های دینی، آمیخته شده است. دین‌باوری مردم سیستان موجب شده است که اعیاد دینی مانند عید فطر و قربان نیز در سبک زندگی مردم سیستان جایگاه و اهمیت بسیار داشته باشد.

جایگاه عید در فرهنگ سیستانی

بسیاری از آیین‌های نوروزی در سیستان برگرفته از آیین‌های رایج در دین زرتشت است که برخی از آنها با آموزه‌های اسلامی همراه شده است. تجلیل از نوروز در سیستان به‌صورت آیین‌های جمعی نمود می‌یابد که فرهنگ همیاری و همکاری سیستانی‌ها را به ‌نمایش می‌گذارد. مردم سیستان به مناسبت‌های دینی و مذهبی به‌ویژه عید قربان و فطر نیز توجه ویژه‌ای دارند و با اجرای آیین‌های نمادین، سنت نوع‌دوستی، هم‌دیگرپذیری، صلۀ رحم و شکرگزاری در برابر خداوند را در جامعه تقویت می‌کنند. سیستانی‌ها با بزرگداشت عید و به‌ویژه اهتمام به آیین‌های نورزوی می‌کوشند تا فرهنگ اصیل و غنی خود را به نسل‌های آینده منتقل کنند و زمینه‌ساز تقویت صلح و آشتی میان خانواده‌ها و طوایف شوند. آداب‌ورسوم ویژه نوروز در سیستان، امروزه با استقبال گردشگران روبرو شده و موجب رشد صنعت‌ گردشگری در سیستان شده است.

اعیاد اسلامی

مردم سیستان آیین‌های خاصی برای استقبال و تجلیل از عید فطر و عید قربان دارند و حتی خارج از سیستان نیز آنها را برپا می‌دارند. پیش از رسیدن عید، بازار‌های لباس‌، شیرینی‌ و دام‌فروشی در سیستان رونق می‌گیرد. زنان سیستان در روز‌های قبل از عید به آراستن منازل، پختن شیرینی و نان محلی می‌پردازند. این کارها به‌طور معمول گروهی است و با شور و هیجان خاصی همراه است. مردم سیستان سفرهای نزدیک عید را به بعد از عید موکول می‌کنند تا روز عید با فراغ خاطر به آداب‌رسوم آن بپردازند:

1. نماز عید؛ مردان و زنان سیستانی همراه با کودکان با ظاهر آراسته به عیدگاه‌ها رفته، نماز عید را با شکوه برپا می‌کنند. رسم کیسۀ برکت نیز در عید فطر برای جمع‌آوری نذورات، کفاره و فطریه برای فقرا اجرا می‌شود. دیده‌بوسی و طلب حلالیت رسم دیگر مردم سیستان است که پس از نماز عید برگزار می‌شود.

2. قربانی؛ در عید قربان، هر خانواده سیستانی می‌کوشد به‌قدر توان خود در آیین قربانی مشارکت کند. پسرانی که جدا از پدر و مادر زندگی می‌کنند قربانی را در خانۀ پدری ذبح می‌کنند. سیستانی‌ها در روز عید فطر نیز قربانی می‌کنند. گوشت قربانی میان همسایه‌ها به‌ویژه فقرا تقسیم می‌شود.

3. آشتی‌کنان؛ سنت آشتی‌کنان برای رفع نزاع میان افراد توسط بزرگان و هنگام دیدوبازدید عید، برگزار می‌شود. عیادت بیماران و تسلی خانواده‌های داغ‌دار از دیگر آداب مردم سیستان در روز عید است.

4. عیدی؛ به‌طور معمول کودکان سیستانی از بزرگان عیدی می‌گیرند. در زمان نامزدی، خانوادۀ داماد نیز برای عروس عیدی می‌فرستد.

عید نوروز

برخی آیین‌های کهن نوروزی به‌ همان شکل اولیه، امروزه فقط در سیستان و بلوچستان رایج است و ارتباط عمیق فرهنگ آن‌ها را با طبیعت به نمایش می‌گذارد. بازگشت پرستوها در اوایل اسفند که در گویش محلی به آن «پلپلاسی» می‌گویند، نوید بهار را به سیستانی‌ها می‌دهد. وزیدن نسیم ملایم «پنجکه» در هفته پایانی اسفند، پیش‌درآمد دیگر بهار در سیستان است. باریدن باران ولو اندک، قبل از نوروز نوید سال پرباران و بابرکت را می‌دهد و به عقیدۀ مردم سیستان بی‌بی‌نوروز سر خود را شسته و برای خودنمایی آماده شده است. زنان سیستانی به‌ویژه دختران جوان، آب باران را جمع کرده، موهای خود را با آن می‌شویند.

استقبال از نوروز

1. دوخت‌‌و‌دوز و خانه‌تکانی؛ زنان سیستان با دریافت نوید بهار، به دوخت‌و‌دوز لباس‌های محلی برای اهل منزل و در برخی موارد برای فروش، اقدام می‌کنند. چند روز مانده به نوروز، مردان به تعمیر منازل می‌پردازند. پس از تعمیر، زنان تمام وسایل را می‌شویند تا همگام با طبیعت تروتازه باشند.

2. چهارشنبه‌سوری؛ خانواده‌های سیستانی در آخرین سه‌شنبه‌شب سال، به‌طور معمول سه کوپۀ آتش درست می‌کنند و نوجوانان با حضور خانواده و نظارت بزرگ‌ترها به آتش‌بازی می‌پردازند. همچنین در این شب مردم سیستان فتیله‌های روغنی را آتش زده در پشت بام‌ها و کنار دیوارها قرار می‌دهند. این مراسم در سیستان با موسیقی محلی، چوب‌بازی، رقص شمشیر، شاهنامه‌خوانی و نقالی همراه است.

3. علفه؛ در سیستان روز قبل از عید را «علفه» می‌گویند. علفه، سبزۀ گیاه جو است که هنوز خوشه نداده و مردم سیستان در روز عید آن را بر سر درب منازل خود با گِل می‌چسپانند. در شب روز علفه، مردان و زنان سیستانی مراسم حنابندان دارند. این روز را روز گرامی‌داشت از بی‌بی‌نوروز نیز می‌نامند. مردم سیستان معتقدند که در این روز بی‌بی‌نوروز به تمام خانه‌ها سر زده آمادگی‌های نوروز را بررسی می‌کند و با خاموش شدن آخرین تنور، به خانۀ خود بر می‌گردد. در این روز بوی کلوچۀ محلی در بسیاری از خانه‌ها می‌پیچد. مردم سیستان باور دارند که این مراسم در کنار روشنایی چشم، شادابی روان و مژدۀ عید، نمادی از زایش، جاودانگی، استمرار نسل و خوشبختی است. گروهی باور دارند که این مراسم روح پلید را از خانواده دور کرده تا سال بعد سبز و خرم خواهد بود. مردم سیستان این علفه را تا مراسم سال بعد از بین نمی‌برند.

4. یادبود درگذشتگان؛ این مراسم در روز‌های آخر سال برگزار می‌شود. پس از آن، مراسم شادی و خوشی برای فامیل آزاد می‌شود. مردم سیستان معتقدند که ارواح اموات، در دهۀ آخر اسفند به خانه‌های اقارب خود سر می‌زنند. از این جهت ده روز مانده به نوروز به رفت‌و‌روب و شست‌وشو می‌پردازند و در آخرین پنجشنبۀ سال به آرامستان‌ها رفته برای شادی آنها دعا می‌کنند. به‌طور معمول نان و شیرینی محلی به‌ویژه نان چلپک به‌عنوان نذری توزیع می‌کنند. این مراسم برای مردم سیستان از اهمیت بالایی برخوردار است که در بدترین شرایط جوی، آن را اجرا می‌کنند. در اصطلاح محلی به آن بُومَردَگُو، عید اموات و جشن فروردین یا فرودگان می‌گویند. برگزاری این آیین بر عهدۀ زنان است و همسایگان در آن نقش اساسی دارند. این آیین در فهرست میراث معنوی ایران ثبت شده است. امروزه این مراسم را در شب جمعه با دعوت از آشنایان، صرف طعام و دعا برای درگذشتگان برگزار می‌کنند. پس از آن، اهالی منطقه برای برگزاری جشن و شادی آزاد می‌شوند.

5. اوشیدر؛ در گذشته، مردمان ساکن در اطراف رود هامون در شب نوروز، دختر زیبای پانزده‌ساله و باکره را لباس نو پوشانده سوار بر شتر آذین‌شده می‌کردند و کنار رود هیرمند و یا تالاب هامون می‌بردند. مردان در منطقۀ دور از اجتماع زنان به جشن و سرور می‌پرداختند و دهل و سرنا می‌نواختند. زنان نیز در گوشۀ دیگر، آن دختر جوان را که «اوشیدر» نام نهاده بودند، برهنه داخل آب می‌کردند، بعد با نواختن دف و دهل تا نزدیک سپیده‌دم به شادی و جشن می‌پرداختند. نزدیک سپیده‌دم، «اوشیدر» را از آب بیرون کرده سوار بر شتر به خانه بر می‌گشتند.

مراسم روز نوروز

1. دور کردن پلیدی؛ مردم سیستان در سپیده‌دم نوروز، تمام سفالینه‌های کهنه را می‌شکنند و بالای بام می‌گذارند. به عقیدۀ مردم سیستان، پلیدی در آن ظروف جا گرفته و اگر شکسته نشود تمام اعضای خانواده ناخوش و زردرو می‌شوند. برخی معتقدند که این مراسم ریشه در فرهنگ شهر سوخته دارد و با توجه به پیشرفت علم به‌ویژه علم پزشکی در این شهر، این مراسم جنبۀ بهداشتی داشته و ارواح پلید استعاره از هر گونه آلودگی است.

2‌. استقبال از نور و روشنایی؛ در گذشته مردم سیستان به تعداد اعضای خانواده، فتیله‌های پنبه‌ای می‌ساختند و آن را آغشته به‌روغن کرده آتش می‌زدند و در پشت بام و کنار دیوارها می‌گذاشتند. به عقیدۀ مردم سیستان این کار شگون دارد و همراه با آن به استقبال نور و روشنایی می‌روند.

3. آغاز نوروز؛ مردم سیستان در صبح عید، اول به سبزه نگاه می‌کنند و معتقدند که نگاه به سبزه در این روز نور چشم را زیاد می‌کند. آنها همچین کودکی را که به خوش‌رویی و خوش‌قدمی معروف است وارد منزل می‌کنند. فرزندان خانواده نیز با بوسیدن دست پدر و مادر، عید را آغاز می‌کنند. مادر پس از نماز صبح و دعا برای همسر و فرزندان، سفرۀ عید را پهن می‌کند. پدر پس از دعا، سر سفره می‌نشیند. در گذشته از اول صبح عید در تمام زیارتگاه‌های سیستان، دهل و سرنا نواخته می‌شد. مردم سیستان به‌صورت گروهی ابتدا به دیدار خانوادۀ شهدا و کسانی می‌روند که عزیزی را از دست داده‌اند، بعد دیدوبازدیدهای جمعی ادامه پیدا کرده و به تمام خانه‌ها منطقه سرزده می‌شود.

4. سفرۀ هفت‌سین؛ انواع شیرینی و خوردنی، کلوچه محلی خرمایی و نان سال از واجبات سفرۀ هفت‌سین سیستانی‌ها است. در سفرۀ سیستانی قرآن و آیینه‌ای که روی آن تخم مرغ خام قرار دارد، حاضر است. سفرۀ سیستانی از صبح عید تا سیزده روز، پذیرای مهمانان است.

سیزده‌بدر

آخرین مراسم نوروز سیستان، سیزده‌به‌در است. مرم سیستان روز 13 فروردین را تا غروب در طبیعت سپری می‌کنند و بسیاری از آنها به کوه خواجه و زیارت خواجه‌غلطان می‌روند و در کنار مراسم مذهبی به جشن و شادمانی می‌پردازند. در این مراسم دختران جوان گیاهان را به‌هم گره می‌زنند و دختر جوان دیگر مأموریت باز کردن گره‌ها را دارد. این دختران به آروزی دور شدن بلاها از خانواده و باز شدن بخت، سیزده سبزه را به‌هم یا حداقل یک سبزه را سیزده گره می‌زنند.

خوراکی‌های عید

مهمان‌نوازی از ویژگی‌های شخصیتی مردم سیستان است. زنان سیستانی در روز‌های عید سفرۀ پررنگ دارند و علاوه بر چای و کلوچۀ خرمایی، با پختن غذاهای محلی مانند چَلبک و قلیقی، از مهمانان پذیرایی می‌کنند. مردم سیستان از غذاهای عیدی خود به خانواده‌های فقیر نیز می‌دهند. زنان سیستانی به‌طور معمول خوراکی‌های عید را به‌صورت گروهی و همراه با شور و شادی می‌پزند. نان سال، نان قتلمه، تَجکی یا سمنو ویژه نوروز است. نان سال که داخل تنور پخته می‌شود، نماد برکت است. از نظر مردم سیستان نان سال هرچه بزرگ‌تر و با کیفیت‌تر باشد، به همان اندازه در طول سال برکت در خانه خواهد آمد.

جشن و شادی

عید به‌ویژه نوروز از دوران‌های دور، در سیستان با شادی و نشاط همراه بوده‌ است. در تمام ایام عید بازی‌های محلی، ترانه‌ها و رقص‌های محلی مانند چوب‌بازی و رقص شمشیر، گردآوری گیاهان صحرایی، غذاپختن عمومی، لطیفه‌گویی، آب‌پاشی و آب‌بازی اجرا می‌شده است. در دورۀ اسلامی اگر نوروز با ایام شهادت ائمه مصادف باشد، مردم سیستان رسم صلوات و آلوکه‌خوانی (شعر‌خوانی‌ در مدح ائمه)، دارند.

منابع

• «آداب‌ورسوم عید فطر در سیستان و بلوچستان»، وبسایت روزنامۀ فرهیختگان، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1403ش.
• «آیین‌های سیزده‌ بدر در سیستان»، وب‌سایت تابناک، تاریخ درج مطلب: 13 فروردین 1396ش.
• «آیین نوروزی در سیستان»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 28 اسفند 1396ش.
• آذری، محمد، «آداب‌ورسوم نوروز در بین سیستانی‌ها»، پایگاه خبری تحلیلی گلستان ما، تاریخ درج مطلب: 26 اسفند 1393ش.
• «از بی‌بی نوروز سیستان تا بهارگاه بلوچستان»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: 9 فروردین 1400ش.
• «باورها و آداب‌ورسوم سیستانی‌ها در نوروز»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: 11 فروردین 1397ش.
• «برگزاری آیین چهارشنبه‌سوری در شهرستان نیمروز»، وب‌سایت سازمان میراث فرهنگی سیستان و بلوچستان، تاریخ بازدید: 29 مرداد 1403ش.
• «تشریح سنت‌های عید فطر در سیستان و بلوچستان از زبان یک مردم‌شناس»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 1 اردیبهشت 1402ش.
• «سنت‌های شیرین سیستانی‌های مقیم گلستان در عید فطر»، خبرگزاری دانشجویان ایران ایسنا، تاریخ درج مطلب: 21 فروردین 1403ش.
• «عید فطر در آیینۀ سنت‌های سیستان و بلوچستان»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 تیر 1396ش.
• «عید نوروز و خوراکی‌های خوشمزۀ آن در سیستان و بلوچستان/ این جا مردم نان سال را نماد برکت و روزی می‌دانند»، پایگاه خبری عصر هامون، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1402ش.
• «عید فطر در بین مردم جنوب‌شرق ایران / عید برای نزدیکتر شدن دل‌ها»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1403ش.
• «عید قربان یکی از اصلی‌ترین عیدهای الهی در سیستان و بلوچستان»، باشگاه خبری جوان، تاریخ درج مطلب: 8 تیر 1402ش.
• عید سعید فطر در سیستان و بلوچستان که قدمتی کهن دارد، از دیرباز همراه با آداب‌ورسوم خاص خود برگزار می‌شود»، باشگاه خبری خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 24 خرداد 1397ش.
• «میزبانی سیستان و بلوچستان از دو میلیون گردش‌گر نوروزی»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین 1402ش.