حجله عروس؛ اتاق آماده و تزیین‌شده برای شب زفاف عروس و داماد.
حجله عروس، به محل خواب عروس و داماد در شب زفاف گفته می‌شود. در بسیاری از خرده‌فرهنگ‌های ایرانی، آماده‌کردن، آراستن حجله و حضور عروس و داماد در آن، از بخش‌های مهم جشن عروسی محسوب می‌شود و با آدابورسوم فرهنگی و مذهبی زیاد همراه است. رسوم مرتبط با حجلۀ عروس ریشه در اهمیت ازدواج و قداست خانواده در سبک زندگی اسلامی- ایرانی دارد و به‌دلیل انتقال دانش و تجربیات از نسل قدیم به جدید، باعث استحکام و سلامت روابط عروس و داماد می‌شود.
مفهوم‌شناسی
حِجْله برگرفته از واژۀ عربی «حَجَلة»، به‌معنی اتاق آراسته‌شده است که عروس و داماد شب اول عروسی (شب زفاف) را در آن به‌سر می‌برند.[۱] حجله در فرهنگ فارسی به عروس‌خانه، حجرۀ زفاف، زفاف‌خانه، [۲] حجله‌خانه، حجلۀ زفاف، حجله‌گاه[۳] و حجلۀ دامادی نیز شهرت دارد. از حجله در آثار شاعران معروف پارسی‌گو با اصطلاحات «کِلّه»[۴]و «گَردک» نیز یاد شده است.[۵]
در گویش‌های مختلف محلی ایران به حجلۀ عروس «هَنجِله»[۶] «هِنْجِله» «هُجله»[۷] «چیت‌جا»[۸]و «حَجله‌وَنه» نیز می‌گویند.[۹] حجلۀ عروس که با رسوم اجتماعی و محلی زیاد مانند حجله‌آرایی، رفتن به حجله، تشریفات شب زفاف و نحوۀ بیرون رفتن از حجله همراه است، در فرهنگ ایران زمینه‌ساز گسستن زوجین از دنیای مجردی و پیوستن به زندگی جدید محسوب می‌شود.[۱۰] آراستن حجله را «حجله‌بستن» و کسانی را که در هنر «حجله‌بندی» مهارت دارند، «حجله‌ساز» یا «حجله‌بند» می‌گویند.[۱۱]
اهمیت و جایگاه
آدابورسوم ازدواج و کارکردهای آن به‌تبع اهمیت و جایگاه نهاد خانواده در فرهنگ‌های مختلف، متفاوت است. امروزه به‌دلیل اینکه نهاد خانواده در فرهنگ مدرن تضعیف شده و هویت فردی پیداکرده است، بیشتر ازدواج‌ها بدون دخالت فامیل زوجین، تشریفات تعهدآور دینی و فرهنگی و آدابورسوم استحکام‌بخش اجتماعی، انجام می‌شود. به‌همین دلیل این نوع ازدواج‌ها در فرهنگ غرب دوام‌دار و آرامش‌بخش نیست و به‌زودی منجر به جدایی می‌شود؛ اما در فرهنگ ایرانی و آموزه‌های اسلامی ازدواج اساس نهاد خانواده، مایۀ سعادت انسان، موجب اکمال دین و ایجاد یک جامعۀ موفق اخلاقی محسوب می‌شود.
از این جهت فرایند تشکیل خانواده هویت اجتماعی و دینی دارد و با رسوم مختلف اجتماعی همراه است که در طول تاریخ برای استحکام نهاد خانواده و سلامت نسل انسان طراحی و اجرا شده است. به نظر محققان تاریخچه و نقش حجلۀ عروس و تشریفات مرتبط با آن در کنار آداب خواستگاری، بله‌برون، نامزدی، شیرینی‌خوری، حنابندان، تهیۀ جهیزیه و انجام خرید عروسی، جشن عقد و خواندن عقد ازدواج در سبک زندگی اسلامی- ایرانی، یک منظومه منسجم و متعادل را به نمایش می‌گذارد که در خدمت حفظ نهاد خانواده و ادامۀ کارکردهای مختلف آن است.[۱۲]
حجلۀ عروسی در سیرۀ پیشوایان دین
در روایات اسلامی، مراسم ازدواج امام علی و فاطمه دختر پیامبر اسلام و نحوۀ رفتن آنها به حجله و حجله‌آرایی با جزئیات نقل شده و در طول تاریخ الگوی مسلمانان در این زمینه بوده است. در ازدواج علی و فاطمه، رفتن به حجله باسادگی، آراستگی، شادی و معنویت همراه است. زنان پیامبر، فاطمه را زینت کردند و عطر بر او پاشیدند. رسول خدا بعد از نوازش عروس و داماد، دست نوعروس را گرفت و در دست داماد گذاشت و به علی گفت، فاطمه همسر خوبی است و به فاطمه نیز گفت علی، شوهر خوبی است. سپس به زنان دستور داد که عروس و داماد را با شور و شادی به حجله ببرند، اما کاری نکنند که خدا ناراضی شود.
رسول خدا نیز به دنبال آنها وارد حجله شد و مقداری آب بر بدن فاطمه پاشید و دستور داد با بقیۀ آن وضو بگیرد و دهان خود را بشوید. همین دستورالعمل بهداشتی و عبادی را دربارۀ علی نیز انجام داد. سپس دست به طرف آسمان بلند و برای مبارکی عروسی دعا کرد و برای عروس و داماد نسل پاک از خداوند خواست.[۱۳]
امروزه نیز خانواده‌های متدین با تأسی به سیرۀ دختر پیامبر، اصل سادگی و شادی توام بامعنویت را در حجله‌آرایی و آداب مربوط به آن رعایت می‌کنند. در عروسی‌هایی که همزمان با مناسبت‌های مذهبی مانند میلاد پیامبر و امامان بهصورت دست‌جمعی برگزار می‌شود، معیارهای دینی در سادگی و آراستن حجلۀ عروس بیشتر رعایت می‌شود.[۱۴]
آدابورسوم حجلۀ عروس در ایران
آدابورسوم مربوط به حجلۀ عروس در ایران براساس سنت‌های تاریخی و فرهنگی و اهمیت ازدواج و خانواده، توأم با تکثیر شادی، ترویج جمع‌گرایی و خانواده‌محوری، معطوف به تنظیم مشروع روابط جنسی، نظارت بر کارکرد درست خانواده، ازدیاد نسل و تربیت فرزند، تقویت پیوندهای خانوادگی و فامیلی، از بین‌بردن کدورت‌ها و ترویج صلۀ رحم بوده است که امروزه به‌دلیل دگرگونی سبک زندگی مردم، تغییر کرده است.[۱۵]
1. حجله‌آریی
در بسیاری از نقاط ایران، آراستن حجله از بخش‌های مهم عروسی محسوب می‌شود و با رسوم خاصی همراه است. در گذشته اتاق حجله را در بسیاری از مناطق ایران، از جمله تهران با جهیزیۀ عروس می‌آراستند و در آن جای ویژه‌ای برای بستر عروس و داماد درست می‌کردند.[۱۶] این رسم امروزه نیز در بسیاری از شهرهای ایران ادامه دارد.[۱۷] برای مثال در منطقۀ دماوند تهران، حجله‌آرایی برعهدۀ نزدیکان عروس است. آنها در روز سوم عروسی و پیش از شب زفاف، این کار را انجام می‌دهند.[۱۸]
در گذشته برخی از خانواده‌های اعیان و درباری دیوارهای حجله‌خانه را نقاشی می‌کردند و روی دیوار عکس شیرین و فرهاد را می‌کشیدند که نشان عشق و وفاداری است.[۱۹] در ایل قشقایی چادری کنار سیاه‌چادرها برای حجلۀ عروس آماده می‌کردند و به نیت پُر اولادشدن آنها، در کف چادر شاخه‌های معطر درختچۀ «مورد» می‌گستردند و روی آنها فرشی می‌انداختند.[۲۰]
تغییرات مهم در سبک زندگی امروزی رسوم مربوط به حجلۀ عروس را نیز تغییر داده است. شهرنشینی و تجاری‌شدن روابط انسان‌ها، رواج روحیۀ فردگرایی، تغییر الگوی ازدواج، سیطرۀ فرهنگ مصرف‌گرایی و نمایشی‌شدن زندگی، روابط درون‌فامیلی را که نقش مهمی در خرده‌فرهنگ مربوط به حجلۀ عروس داشت، تحت تاثیر قرار داده است. برای مثال، امروزه به‌دلیل تغییر ذوق و سلیقۀ مردم، شرکت‌های تجاری مدرن به جای اعضای فامیل در حجله‌آرایی نقش مهم دارد و تزیین حجلۀ عروس و داماد بیشتر بر اساس قواعد بازار مصرف و مدگرایی صورت می‌گیرد.[۲۱]
2. رفتن به حجله
رفتن به حجلۀ عروس در شهرهای مخلتف ایران آداب متفاوت دارد. برای مثال در شاهرود، خواهر داماد بعد از شستن شست پای عروس و داماد، آنها را روی تشک می‌نشاند.[۲۲] در شهر بابک کرمان، پسربچه‌ای سه یا چهارساله را به نیت اینکه بچۀ اول زوجین پسر شود، درون حجله روبه‌روی داماد می‌نشانند و آنگاه بستگان پس از کوبیدن سر عروس و داماد به هم، حجله را ترک می‌کنند.[۲۳]
در گذشته، در تهران و برخی شهرهای کرمان، شست پای عروس و داماد را با گلاب می‌شستند؛ زیرا باور داشتند که با این عمل، قلب آنها نیز شست‌وشو می‌یابد و با مهربانی وارد زندگی مشترک می‌شوند. تهرانی‌ها این گلاب را به دیوار می‌پاشند تا مایۀ برکت خانه شود.[۲۴] در خراسان، مادر عروس آداب رفتن به حجله و ارتباط با داماد را به دختر خود می‌آموزد تا در حجله به آنها عمل کند.[۲۵]
دست‌به‌دست دادن عروس و داماد، برداشتن تور از روی صورت عروس و اهدای هدیه‌ای بهعنوان رونما یا پا‌انداز از جملۀ رسوم رفتن به حجله است که پدر داماد انجام می‌دهد. او همچنین قرآنی در دست راست و آینه‌ای در دست چپ می‌گیرد و آنها را به صورت عروس نزدیک می‌کند؛ عروس قرآن را می‌بوسد و به آینه نگاه می‌کند و صلوات می‌فرستد. سپس عروس و داماد وضو می‌گیرند و دو رکعت نماز می‌خوانند. پس از نماز، همۀ زنها حجله را ترک می‌کنند. عروس و داماد پیش از رفتن به رختخواب، مبلغی پول زیر تشک می‌گذارند تا روز بعد، خدمتکاری که برای جمع‌کردن رختخواب به حجله می‌آید، آن را برای خود بردارد.[۲۶] در بعضی مناطق، داماد به‌همراه خانواده، دنبال عروس می‌روند و عروس بر اساس سنت‌های فرهنگی، لحظه‌ای ناز می‌کند تا هدیه‌ای از داماد دریافت کند. این هدیه را پدر داماد با اهدای زمین یا سفر مکه تأمین می‌کند.[۲۷]
3. حجله‌نشینی
الف) شب زفاف
حجله‌نشینی با شب زفاف و اولین رابطۀ جنسی عروس و داماد، اهمیت باکرگی و ازالۀ پردۀ بکارت همراه است.[۲۸] به‌همین دلیل در بسیاری از منابع، حجلۀ عروس را زفاف‌خانه یا حجلۀ زفاف می‌گویند.[۲۹] این شب در فرهنگ ایرانی و آموزه‌های دینی اهمیت بسیار دارد و با تشریفات دینی، فرهنگی و محلی زیاد انجام می‌شود.
برای مثال در مناطق مختلف ایران ابتدا بانویی باتجربه، راهنمایی‌های لازم در خصوص زندگی مشترک با شوهر آینده را در اختیار عروس قرار می‌دهد. در مقابل، مردی جوان که از نزدیکان داماد و متاهل است مسائل زندگی مشترک را به داماد گوشزد می‌کند. سپس داماد بهعنوان پاک‌دامنی و شکر خداوند دو رکعت نماز بر چادر عروس می‌خواند و زندگی مشترک آنان با دعا به درگاه الهی آغاز می‌شود.[۳۰]
در آموزه‌های دینی نیز بر وضو داشتن عروس و داماد در شب زفاف تاکید شده زیرا بر اساس روایات اسلامی، وضو نور است و باعث نورانیت قلب همسران می‌شود و در ایجاد آرامش هنگام رابطۀ جنسی عروس و داماد کمک می‌کند.[۳۱]
ب) مدت حجله‌نشینی
طول مدت حجله‌نشینی در هر جای ایران، بنابر سنت‌های فرهنگی مردم فرق می‌کند؛ برای مثال دورۀ حجله‌نشینی در کُهنَک (حومۀ شهرستان دزفول) و دَوان (در استان فارس) ۳ روز[۳۲] در شیراز، گیلان، کردستان، بلوچستان و در ایل بیرانوند ۷ روز، [۳۳] در تهران قدیم و میان ایل‌ها و طایفه‌های ترک دره‌گز ۴۰ روز؛ [۳۴] در آینه‌وَرزان (روستایی از دهستان ابرشیوۀ پشت‌کوه شهرستان دماوند) به مدت یک‌‌سال[۳۵] و در برخی مناطق استان فارس ۳ روز؛ در ایل ممسنی ۳ تا ۴ روز بوده است.[۳۶]
در سروستان فارس در حجله‌ماندن عروس و داماد ۷ تا ۱۰ روز به درازا می‌کشید. روز هفتم یا دهم مادر عروس و مادر داماد، یا به جای هر یک از آنها بزرگ‌تر دو خانواده به حجله می‌رفتند و باکشیدن نخ از پارچه‌ها یا فرش‌های تزیینی آویخته به در و دیوار، حجله را بهصورت نمادین برمی‌چیدند. آنگاه عروس را به حمام می‌بردند. از آن پس، ۴ تا ۶ ماه عروس اجازه نداشت بجز حمام به جایی دیگر برود.[۳۷]
4. بیرون رفتن از حجله
پس از پایان‌دورۀ حجله‌نشینی، عروس و داماد با آداب ویژه از حجله بیرون می‌آیند و زندگی جدید را آغاز می‌کنند. به این مراسم «پاگشا» می‌گویند[۳۸] و بهصورت معمول با مهمانی و هدیه‌‌دادن نزدیکان زوجین همراه است. نخست پدر و مادر عروس و بعد پدر و مادر داماد زوجین را به مهمانی (پاگشا) دعوت می‌کنند[۳۹] و هدایایی بهعنوان «پاگشایانه» یا «رونما» می‌دهند.[۴۰]
کارکردها
پژوهش‌ها نشان می‌دهد که حجلۀ عروس تنها یک اتاق ساده نیست بلکه نهاد کوچک در دل نهاد بزرگ خانواده بوده و مرحلۀ مهمی از انتقال دانش، تجربه و رسوم اجتماعی و فرهنگی را تسهیل می‌کند. همچنین حجلۀ عروس جایی است که اولین روابط جنسی زوجین را سامان داده و باکره‌بودن و نبودن عروس را نشان می‌دهد. ترس از بی‌آبرویی در حجله از زمان قدیم یکی از عوامل بازدارندۀ روابط آزاد جوانان بوده و در کنترل و تنظیم رفتار جنسی آنها نقش داشته است. از دست‌دادن بکارت برای زنان طردشدن از خانواده، خویشاوندان، ایل و طایفه، ترک شهر و روستا یا مجازات‌های چون سنگسار همراه داشت. از این‌رو، پدر و مادر دختران تا شب زفاف که صحت بکارت و درستی دختر برای همه آشکار می‌شد، در نگرانی به سر می‌بردند و پس از شب زفاف پدر و مادر احساس غرور و آبرومندی می‌کردند.[۴۱] نحوۀ مواجه با همسر و هنر اثرگذاری بر شخصیت و کنترل طرف نیز در حجله بسیار مهم بوده و به‌همین دلیل ضرب‌المثل «گربه را دم حجله باید کشت» از دیرباز شکل گرفته و تا هنوز کاربرد وسیع دارد.[۴۲]
حجلۀ عروس در ادبیات کهن فارسی
حجلۀ عروس در آثار شاعران بزرگ ادبیات فارسی مانند فردوسی، خاقانی، فرخی، نظامی، عطار نیشابوری و حافظ شیرازی بازتاب پیدا کرده است؛ برای مثال:
پانویس
- ↑ مالوف، المنجد، ذیل واژۀ حجله؛ جمال‌زاده، فرهنگ لغات عامیانه، 1341ش، ص97.
- ↑ عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ حجله.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 1381ش، ج3، ص2474.
- ↑ ناصرخسرو، دیوان، 1368ش، ص416.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 1381ش، ج6، ص6118.
- ↑ کلباسی، فارسی اصفهانی، 1370ش، ص146.
- ↑ سرلک، واژه‌نامۀ گویش بختیاری، 1381ش، ذیل واژۀ هنجله.
- ↑ ایزدپناه، حمید، فرهنگ لری، تهران، 1343ش، ص44.
- ↑ امان‌اللهی بهاروند، کوچ‌نشینی در ایران، 1370ش، ص120.
- ↑ حنیف، شناخت ایل بیرانوند، 1377ش، ص124-125.
- ↑ همایونی، فرهنگ مردم سروستان، 1349ش، ص545.
- ↑ «از شگونِ قند بله‌برون تا سرخیِ انگشتان حنا زده عروس»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «به‌سوی حجله، دیدار با فاطمه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله ابراهیم امینی.
- ↑ «60 سال پیش در شب تولد پیامبر اکرم 371 جشن عروسی در تهران برگزار شد»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات.
- ↑ کیانی، سیه‌چادرها، 1371ش، ص281-283.
- ↑ مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، 1381ش، ص82.
- ↑ «حجله عروس ودامادی در بندرلنگه»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ علمداری، فرهنگ عامیانۀ دماوند، 1379ش، ص41-42.
- ↑ مونس‌الدوله، خاطرات، 1380ش، ص50.
- ↑ کیانی، سیه‌چادرها، 1371ش، ص281 و 293.
- ↑ «عروسی‌هایی با طعم شیرین سنت!»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 23 آبان 1391ش.
- ↑ شریعت‌زاده، فرهنگ مردم شاهرود، 1371ش، ص275.
- ↑ عزیزی، تاریخ و فرهنگ شهر بابک، 1383ش، ص339-340.
- ↑ مونس‌الدوله، خاطرات، 1380ش، ص50.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، 1363ش، ص198.
- ↑ شکورزاده، عقاید و رسوم مردم خراسان، 1363ش، ص202-203.
- ↑ «شادی و سادگی یک جشن»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ هدایت، نیرنگستان، 1311ش، ص112.
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، 1381ش، ج3، ص2474.
- ↑ «آیین ازدواج‌های سنتی در کهگیلویه و بویراحد.؛ ازکچه‌زنی تا واطلبون»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ کج‌باف، «رفتارشناسی جنسی در‌اندیشه دینی»، 1384ش، ص140.
- ↑ کریمی، «کهنک»، 1348ش، ص43.
- ↑ فقیری، «مراسم عروسی در شیراز»، 1355ش، ص80.
- ↑ کتیرایی، از خشت تا خشت، 1348ش، 214.
- ↑ خلج، آیین زناشویی در آینه‌ورزان، 1341ش، ص13.
- ↑ موسوی، گوشه‌هایی از فرهنگ و آداب و رسوم کوهمره نودان، جرون و سرخی فارس، 1362ش، ص23.
- ↑ همایونی، فرهنگ مردم سروستان، 1349ش، ص509.
- ↑ افشار سیستانی، واژنامۀ سیستانی، 1365ش، 158.
- ↑ به آذین، «مراسم ازدواج زرتشتیان»، 1348ش، ص62.
- ↑ کتیرایی، از خشت تا خشت، 1348ش، ص214.
- ↑ هدایت، نیرنگستان، 1311ش، ص112.
- ↑ «گربه را دم حجله باید کشت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامۀ دهخدا، ذیل واژۀ حجله.
منابع
- «آیین ازدواج‌های سنتی در کهگیلویه و بویراحد؛ از کچه‌زنی تا واطلبون»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1393ش.
- «از شگونِ قند بله‌برون تا سرخیِ انگشتان حنا زده عروس»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 23 خرداد 1403ش.
- امان‌اللهی بهاروند، سکندر، کوچ‌نشینی در ایران، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.
- افشار سیستانی، ایرج، واژنامۀ سیستانی، تهران، بی‌نا، 1365ش.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، 1381ش.
- ایزدپناه، حمید، فرهنگ لری، تهران، اساطیر، 1343ش.
- به‌آذین، داریوش، «مراسم ازدواج زرتشتیان»، هنر و مردم، شمارۀ 85، 1348ش.
- «به‌سوی حجله، دیدار با فاطمه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله ابراهیم امینی، تاریخ بازدید: 15 مهر 1403ش.
- جمال‌زاده، محمدعلی، فرهنگ لغات عامیانه، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، علم، 1341ش.
- حنیف، محمد، شناخت ایل بیرانوند، خرم آباد، پیغام، 1377ش
- خلج، حسین، آیین زناشویی در آینه‌ورزان، تهران، ادارۀ فرهنگ عامه، 1341ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژ‌ه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 مهر 1403ش.
- «حجلۀ عروس ودامادی در بندرلنگه»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1398ش.
- سرلک، رضا، واژه‌نامۀ گویش بختیاری چهارلنگ، تهران، آثار، 1381ش.
- «شادی و سادگی یک جشن»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 6 شهریور 1397ش.
- «عروسی‌هایی با طعم شیرین سنت!»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 23 آبان 1391ش.
- شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، سروش، 1363ش.
- عزیزی، منصور تاریخ و فرهنگ شهر بابک، تهران، مرکز، 1383ش.
- علمداری، مهدی، فرهنگ عامیانۀ دماوند، تهران، فیض کاشانی، 1379ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژ‌ه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 مهر 1403ش.
- فقیری، ابوالقاسم، «مراسم عروسی در شیراز»، مجلۀ هنر و مردم، شمارۀ 162، 1355ش.
- کریمی، اصغر، «کهنک»، مجلۀ هنر و مردم، شمارۀ 43، 1348ش.
- کتیرایی، محمود، از خشت تا خشت، تهران، ثالث، 1348ش.
- کج‌باف، محمدباقر، «رفتارشناسی جنسی در‌اندیشه دینی»، مجلۀ مطالعات راهبردی زنان، شمارۀ 27، بهار 1384ش.
- کلباسی، ایران، فارسی اصفهانی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1370ش.
- کیانی، منوچهر، سیه چادرها، تهران، دانشگاه تهران، 1371ش.
- «گربه را دم حجله باید کشت»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1390ش.
- مالوف، لویس، المنجد، بیروت، دار التراث العربی، 1973م.
- موسوی، حسن، گوشه‌هایی از فرهنگ و آدابورسوم کوهمره نودان، جرون و سرخی فارس، شیراز، 1362ش.
- مونس‌الدوله، خاطرات، به کوشش سیروس سعدوندیان، تهران، زرین، 1380ش.
- مؤید محسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، 1381ش.
- ناصرخسرو، دیوان، به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، 1368ش
- هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، بی‌نا، 1311ش.
- همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، تهران، وزارت اطلاعات، 1371ش.
- «60 سال پیش در شب تولد پیامبر اکرم 371 جشن عروسی در تهران برگزار شد»، وب‌سایت روزنامۀ اطلاعات، تاریخ درج مطلب: 9 مرداد 1403ش.