ایل سنگسر

ایل سنگسر؛ کوچ‌نشینان دامنۀ البرز در استان سمنان.

ایل سنگسر، عشایر کوچ‌نشینی هستند که زیستگاه آنها بخش‌هایی از دامنۀ البرز و منطقۀ مهدیشهر است. ایل سنگسر از مهم‌ترین و معروف‌ترین ایل‌های استان سمنان به‌شمار می‌رود و دارای قدمت تاریخی طولانی است. زندگی آنها بیشتر بر پایۀ دامپروری، کشاورزی و تولید صنایع دستی استوار است. ایل سنگسر در طول تاریخ در رخداد‌های اقتصادی و اجتماعی نقش‌های متعددی ایفا کرده‌ است.

معرفی

سنگسر، یکی از شهرستان‌های استان سمنان است که در آغاز ورود اسلام، این منطقه به سگسر معروف بود. علت نام‌گذاری ایل سنگسر، حضور آنها در کوه‌های سنگی این منطقه است. ایل سنگسر از ۷۴ طایفه تشکیل شده که به دو شیوۀ کوچ‌رو و یکجانشینی عمدتاً در مهدیشهر و به‌صورت پراکنده در برخی دیگر از نقاط کشور زندگی می‌کنند. معیشت و اقتصاد ایل سنگسر متکی به دامپروری، تولید فرآورده‌های دامی و صنایع دستی است.

جغرافیا

مهدیشهر (سنگسر سابق) در فاصلۀ ۱۵ کیلومتری شمال شهرستان سمنان قرار دارد. عشایر ایل سنگسر، طولانی‌ترین مسیر کوچ سالانه در جهان را به میزان 1500 کیلومتر طی می‌کنند. بخش‌هایی از عشایر ایل سنگسر برای ییلاق و قشلاق به بخش‌هایی از مراتع استان‌های تهران، قزوین، قم، مرکزی، مازندران، گلستان، گیلان، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی و اصفهان نیز می‌روند. قلمرو ییلاقی ایل سنگسر شامل محدودۀ وسیعی از استان‌های سمنان، تهران و مازندران می‌شود که از کوه‌های شمال شاهرود تا کوه‌های طالقان را در برمی‌گیرد. قلمرو قشلاقی ایل سنگسر شامل گستره‌ای از استان‌های سمنان، تهران، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، خراسان شمالی و استان مرکزی می‌شود.

جمعیت‌شناسی

بر اساس آخرین سرشماری ایران در سال 1395ش، ایل سنگسر از 3 هزار و ۱۸۱ خانوار تشکیل شده و بیش از ۱۴ هزار و ۴۰۰ نفر جمعیت دارد. این ایل، 07/1 درصد از جمعیت عشایری کشور را به خود اختصاص داده است.

مردم ایل سنگسر به زبان سنگسری صحبت می‌کنند. زبان سنگسری از زبان‌های کمتر شناخته‌شدۀ ایران است. این زبان از زیر شاخه‌های زبان ایرانی شمال‌غربی (پهلوی اشکانی) است. سنگسری‌ها در گویش خود از کهن‌ترین کلمات و اصطلاحات زبان فارسی که فقط در کتاب‌های فارسی قرون گذشته یافت می‌شود، استفاده می‌کنند.

شیوۀ زندگی ایل سنگسر

ایل سنگسر به دو شیوه زندگی می‌کنند که عبارت‌اند از:

1. کوچ‌نشینی: ایل سنگسر به خانوارهایی که زندگی عشایری داشته خیل‌خون می‌گویند. سبک زندگی کوچ‌نشینی در عشایر سنگسر، متکی به کوچ شبانی و اقتصاد دامپروری است؛ تمام افراد خانواده همراه با دام برای یافتن مراتع غنی (برای تغذیۀ دام) به مناطق ییلاقی و قشلاقی می‌روند. آنها در دورۀ ییلاق از سکونتگاه‌های متحرک که اغلب سیاه‌چادر یا «گوت» است، استفاده می‌کنند. عشایر کوچنده از اواسط خرداد ماه به ییلاقات کوچ کرده و در اواخر شهریور به مهدیشهر باز می‌گردند.
2. یکجا‌نشینی: برخی خانواده‌های ایل سنگسر زندگی عشایری نداشته و به‌صورت یکجانشین در سکونتگاه‌های دائمی در مهدیشهر و روستاهای اطراف آن استقرار یافته و زندگی آنها متکی به دامپروری و کشاورزی است. همچنین عشایر سنگسری در دورۀ قشلاق بیشتر در منطقۀ مهدیشهر استقرار یافته و از مراتع اطراف این منطقه برای چرای دام خود بهره می‌گیرند. در شیوۀ زندگی یکجانشینی ایل سنگسر، شبانان و مردان عشایر بدون همراهی خانواده، گله‌ها را به مراتع گرمسیری که از محل سکونت خانوار فاصله دارد، کوچ می‌دهند.

نقش زنان در ایل سنگسر

ایل سنگسر به‌دلیل سبک زندگی خود‌اتکایی که دارند، اغلب زندگی آنها بر پایۀ کشاورزی و دامپروری استوار است. این امر سبب شده بسیاری از امورات زندگی به‌صورت تقسیم کار میان اعضای خانواده انجام شود. زنان علاوه بر انجام وظایف همسری، مادری و خانه‌داری، دوشادوش مردان خانواده در انجام امورات کشاورزی و دامپروری مانند تولید فرآورده‌های دامی کمک می‌کنند. زنان به تهیه و تولید مواد اولیۀ صنایع دستی مانند پشم و نخ برای تهیۀ پوشاک، سیاه‌چادر و صنایع دستی اقدام می‌کنند تا علاوه بر تأمین مایحتاج خانواده با فروش محصولات و فرآورده‌های دامی و صنایع دستی کمک مؤثری به اقتصاد خانواده و ایل کنند. همچنین بانوان در نبود همسر یا پدر خانواده به‌دلیل رمه‌گردانی، مسئولیت مدیریت خانه و خانواده را بر عهده دارند.

ویژگی‌های عشایر سنگسری

مهم‌ترین ویژگی‌های ایل سنگسر عبارت‌اند از:

1. تنوع تولید فرآورده‌های شیری (حدود 60 نوع فرآورده لبنی)؛
2. بهره‌برداری مطلوب از مراتع و استفاده تناوبی از چرا در مراتع (خصوصاً در منطقۀ ییلاقی)؛
3. کیفیت گوشت بالای حاصل از نژاد دام سنگسری؛
4. یکجانشینی خانوارهای ایل سنگسر در دورۀ قشلاق و استفاده از امکانات آموزشی، رفاهی و خدماتی؛
5. قابلیت گردشگری عشایر سنگسر (به‌دلیل تنوع در تولید مشتقات لبنی، ۴٠ نوع نان محلی و صنایع دستی متعدد).

توانمندی اقتصادی ایل سنگسر

شغل اصلی عشایر ایل سنگسر دامداری و کشاورزی است. خودکفایی در تأمین مایحتاج زندگی ازجمله خوراک، پوشاک و مسکن سبب توانمندی ایل سنگسر شده است. تولید و فروش فرآورده‌های دامی در بین عشایر سنگسری به‌صورت تکامل یافته بوده و همین امر به اقتصاد ایل و کشور کمک شایانی می‌کند.

برنارد هوکار عضو انجمن ایران‌شناسی فرانسه در تهران، ایل سنگسر را توانگرترین و نیرومند‌ترین دامداران ناحیۀ البرز مرکزی معرفی کرده است. به عقیدۀ وی آنها دامدارانی بسیار ماهرند که با ترکیب فنون سنتی و مدرن دامپروری، توانسته‌اند بخش قابل توجهی از فرآورده‌های پروتئینی و لبنی کشور را تأمین کنند.

نقش ایل سنگسر در تحقق اقتصاد مقاومتی

ایل سنگسر به‌دلیل سبک زندگی مبتنی بر قناعت و با تکیه بر تولیدکنندگی نه مصرف‌گرایی، نقش مؤثری در تحقق اقتصاد مقاومتی دارد. ایل سنگسر با خود‌اتکایی و خود‌باوری، علاوه بر تأمین معاش خود به‌عنوان تولید‌کنندگان محصولات متعدد شناخته می‌شوند. این رویکرد ایل سنگسر و سبک زندگی آنها برگرفته از آموزه‌های دینی است که همواره توصیه به خود‌اتکایی، خود‌باوری و صبر در مقابل سختی‌ها کرده است. اتکای ایل سنگسر به تولیدات بومی و حمایت از محصولات محلی سبب شده اقتصاد این ایل کاملاً مردمی، خانوادگی و خویشاوندی بوده و برای تمامی فرزندان (دختر و پسر) در ایل، شغل مناسب با درآمد کافی وجود داشته باشد و هیچ گونه وابستگی به غیر نداشته باشند.

فرهنگ ایل سنگسر

پوشاک

اعضای ایل سنگسر، همچنان فرهنگ و برخی آداب‌ورسوم خود را حفظ کرده‌اند. پوشاک محلی از نمادهای فرهنگی ایل سنگسر است. لباس زنان ایل سنگسر، لباس پوشیده‌ای است که توسط بانوان هنرمند ایل بافته یا دوخته می‌شود. این لباس متشکل است از:

1. کژین شوی: لباس نسبتاً بلند از جنس ابریشم که قسمت پایینی دامن و لبه‌های آستین آن با طرح‌های سوزن‌دوزی تزیین شده است. رنگ این لباس عموماً قرمز بوده و گاهی از رنگ‌های زرد و سبز بسیار کمرنگ نیز استفاده می‌شود.
2. سرگیرا: پارچه‌ای از رشته‌های بسیار ظریف پشمی با رنگ‌آمیزی متنوع که توسط زنان بافته می‌شود؛ از این پارچه برای تولید چادر تن‌پوش بانوان استفاده می‌شود.
3. مَکِنه: شال بلند ابریشمی (کَژین) به طول تقریبی سه متر است که سطح آن را به‌طور کامل سوزن‌دوزی می‌کنند. پیشینه این سرپوش به دوران باستان بازمی‌گردد. بانوان نوعروس و خانم‌های متأهل از مَکنه‌هایی با پارچه قرمز رنگ استفاده کرده و دختران جوان و خانم‌های مجرد از مکنه سفید و یا کرم رنگ استفاده می‌کنند. این تفاوت رنگ سبب تمایز دختر از زن شوهردار است.
4. فراخ شوال سرپاره‌دار: دامن بلند و تیره رنگِ پُرچینی است که انتهای پایینی آن با برش‌های اُریبی دوخته شده و با پارچۀ ابریشمین تزیین شده است. این دامن معمولاً جهت استفاده در مراسم عروسی و میهمانی توسط خانم‌های متأهل استفاده شده و دختران جوان از نمونه‌های گل‌دار آن استفاده می‌کنند.

همچنین لباس محلی مردان ایل سنگسر «کارتی» نام دارد که متشکل از کت، جلیقه و شلوار پشمی است. این لباس‌ها اغلب به رنگ قهوه‌ای روشن هستند و به ندرت به رنگ‌های قهوه‌ای تیره یا مشکی تهیه می‌شوند.

جشن‌های آیینی

1. جشن تیرگان که از جشن‌های پنج‌گانۀ ایرانیان باستان است در ایل سنگسر به جشن «تیر مُ ای سیزده»، مشهور است. در سیزدهمین روز از ماه تير تقویم سنگسری (مصادف با ٧ آبان)، خانواده‌ها به دیدار بزرگ‌ترهای فامیل می‌روند و اشعاری از فردوسی و حافظ و افسانه‌های کهن منطقۀ سنگسر را با گویش محلی سنگسری می‌خوانند. در این جشن آیینی، بانوان با طبخ غذاهای محلی به نام «سیزده تامو» از مهمانان خود پذیرایی می‌کنند.
2. وَرمَز: اولین روز هر ماه و هفته در میان ایل سنگسر، ورمز یا روز مبارک نام دارد. اهالی ایل به‌خصوص زنان در این روز‌ با طلوع آفتاب از خواب بیدار شده و برای آوردن آب به سوی چشمه‌سارها حرکت می‌کنند. آنها هنگام بازگشت به تعداد افراد خانواده، سنگ‌ریزه در آب می‌ریزند و به خانه می‌آورند. به عقیدۀ آنها این کار تندرستی اعضای خانواده را تا یک ماه مانند سنگ محکم و پایدار حفظ می‌کند. آنها به بهانۀ این رسم، اولین روز هر ماه به دیدوبازدید اقوام خود رفته و از آن آب ظرف در خانۀ آنها به نیت سلامتی و تندرستی می‌پاشند.

استفاده از لباس محلی در ایل سنگسر

استفاده از لباس‌های محلی در ایل سنگسر مانند سایر ایلات در ایران از اهمیت خاصی برخوردار است. آنها به دلایل متعددی از پوشاک محلی استفاده می‌کنند که عبارت‌اند از:

1. داشتن تجانس و قرابت فوق‌العاده با فرهنگ بومی ایل؛
2. راحتی لباس: اگر چه لباس‌های محلی مردان و زنان ایل سنگسر از اجزای متعددی تشکیل شده، اما به گونه‌ای طراحی و دوخته شده‌اند که مانع از انجام اعمال روزمرۀ افراد نشود.
3. خود اتکایی تولید پوشاک سنتی از مواد اولیه بومی موجود در منطقه و عدم نیاز به الیاف وارداتی؛
4. متناسب بودن نوع لباس‌های محلی افراد ایل با شرایط اقلیمی؛
5. اهمیت آشنایی افراد خانواده به‌خصوص نسل جدید با لباس‌های محلی ایل و گسترش فرهنگ ایل به واسطۀ پوشاک محلی؛
6. در طراحی و دوخت لباس‌های سنتی به طرح‌ها، نقش‌ها و رودوزی‌های سنتی که ویژۀ هر منطقه است، توجه کامل شده است. این امر پوشاک سنتی را دارای ارزش و اعتبار اجتماعی خواهد کرد.

سبک تغذیۀ ایل سنگسر

الگوی معیشت مردم ایل بسیار کم هزینه و سالم است. خانواده‌ها عمدتاً از محصولات و فرآورده‌های دامی خود مانند شیر، ماست، دوغ، کره، پنیر، روغن محلی و گوشت استفاده می‌کنند. ساده‌زیستی و قناعت در میان خانواده‌های ایل سنگسر سبب شده که افراد ایل، کمتر خود را درگیر تجملات کنند.

اشعار و ترانه‌های محلی

اشعار و ترانه‌های محلی در ایل سنگسر معمولاً شاد بوده و افراد را دعوت به شادی و نشاط می‌کند. بیشتر اشعار و ترانه‌های محلی ایل سنگسر در جشن‌های آیینی و مراسم‌های عروسی خوانده می‌شوند. محتوای این اشعار حول محور کوچ، زمان کوچ، مسائل مربوط به دام و تفاخر و شکوه از سختی کار زندگی عشایری شکل گرفته است. چوپانان در ایل سنگسر، هنگامی که گله را به چرا می‌برند برای آرامش، خوشحالی و آسودگی خیال دام نی می‌نوازند و اشعار و ترانه‌های محلی می‌خوانند به باور آنها این کار سبب افزایش میزان شیر و گوشت دام می‌شود.

باورهای دینی در ایل سنگسر

مردم ایل سنگسر در سبک زندگی خود به آموزه‌های دینی مانند ساده‌زیستی، توجه ویژه‌ای دارند. آنها به میزان شناختی که از آموزه‌های دینی داشته‌اند به انجام وظایف و تکالیف شرعی خود پرداخته و همواره شکر‌گزار نعمات الهی هستند. پوشاک و لباس محلی مردان و زنان ایل سنگسر، پوشش کامل شرعی است. در زندگی عشایر سنگسر، قناعت و تلاش برای کسب روزی حلال نیز کاملاً چشم‌گیر است و زن و مرد از صبحگاه تا پایان روز، به کشاورزی و دامپروری مشغول هستند و تأمین معاش خانواده را مهم می‌دانند.

صنایع دستی

از جمله مهم‌ترین صنایع دستی ایل سنگسر که هنر دستان بانوان ایل است می‌توان به گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی، ساخت مکنه (نوعی شال محلی)، کژین (پارچۀ مخصوص ابریشمی)، فرش دستبافت خودرنگ، پارچه برک، پارچه کارتی و چادر شب‌های ابریشمی و نخی اشاره کرد.

چالش‌های فرهنگی و اجتماعی

امروزه به‌دلیل راحتی و رواج سبک زندگی شهرنشینی بسیاری از عشایر ایل سنگسر از زندگی کوچ‌نشینی به زندگی شهر‌نشینی و از تولید‌کنندگی و اشتغال‌زایی به مصرف‌کنندگی روی آورده‌اند و همین امر سبب بیکاری بسیاری از جوانان ایل شده است. این در حالی است که اختصاص بازارچه‌های مخصوص به صنایع دستی و فرآورده‌های لبنی، برگزاری جشنواره با هدف معرفی محصولات دامی و صنایع دستی آنها، برپایی سیاه‌چادرهای محلی، ارائۀ لباس‌های محلی، پخت غذاهای محلی و جذب گردشگر و اسکان آنها در سیاه‌چادر، می‌تواند موجب توسعۀ اقتصادی و ایجاد اشتغال پایدار برای ایل سنگسر شود.

منابع

• ارغان، عباس و همکاران، «بررسی سبک زندگی سنتی عشایر در تحقق اقتصاد مقاومتی نمونه موردی: عشایر سنگسر مهدیشهر»، مجموعه مقالات کنفرانس بین‌المللی مدیریت، کارآفرینی و توسعه اقتصادی، 1397ش.
• «ایل سنگسر»، وب‌سایت شرکت تعاونی عشایری مهدیشهر (سنگسر)، تاریخ بازدید: 17 دی 1402ش.
• برومندی، «پژوهش در گویش سنگسری به شناخت زبان ایران باستان می‌انجامد»، وب‌سایت اُ‌مرداد، تاریخ درج مطلب: 7 دی 1398ش.
• پاکزادیان، حسن، «تن‌پوش‌های سنگسری؛ گنجینه ای نامیرا»، خبرگزاری دانشجویان ایران: (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 1 آبان 1398ش.
• پاکزادیان، حسن، «پوشاک زنان در ایل سنگسر»، سایت خبری، تحلیلی شهرستان مهدیشهر، تاریخ درج مطلب: 11 مهر 1398ش.
• رضایی، محمد و همکاران، «بازتاب عناصر فرهنگ و ادبیات عامه در گاه‌شماری سنگسری»، دوماهنامۀ فرهنگ و ادبیات عامه، شمارۀ 16، 1396ش.
• «شب‌نشینی سنگسری‌ها در آیین باستانی”تیر مُ ای سیزده”»، وب‌سایت مهدیشهر نیوز، تاریخ درج مطلب: 8 آبان 1391ش.
• «عشایر سنگسر، گنجینه فرهنگ و توسعه گردشگری»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 9 آبان 1398ش.
• «کارتی، کت و شلوار مردان سنگسری»، خبرگزاری میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 18 تیر 1401ش.
• محقق، مسعود، «ایران زیباست؛ عشایر ایل سنگسر»، خبرگزاری دانشجویان ایران: (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 1 مهر 1399ش.
• محقق، مسعود، «جشنواره ایل بزرگ سنگسری»، خبرگزاری دانشجویان ایران: (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: 28 مهر 1402ش.
• ملکی، «جشن‌ها و آیین‌های ایل سنگسر»، وب‌سایت مهدیشهر، تاریخ درج مطلب: 9 آذر 1305ش.